BY NELSON CABEJ/*

About 8 thousand years ago the western Balkan was inhabited by a population that had developed its own characteristic culture, representing an independent cultural entity rather than a subregion or reflection of the pioneering civilization of the Near East. This population served as the Mediterranean substrate of the future Illyrian ethnos, whose long historical evolution to the formation of the Albanian people will be the main subject of this work.

When and where the first humans came from to Balkans and Europe in general, is not known with certainty. According to the prevailing opinion, based on an ever-growing snowball of anthropological evidence posits that the modern human race originates in an East African center from which modern humans migrated to spread rapidly over all the continents. But all the human fossils studied as of yet cannot resolve whether the modern human species, Homo sapiens sapiens, rose from an oasis of intelligence in East Africa or it evolved in wider regions of Africa¹. Nevertheless, the opinion of some paleontologists on the multifocal origin or south-Asiatic origin of humans should not be ignored.

The modern human species exited Africa about 50-60,000 years ago² and within a relatively short period of time, they settled Europe and Balkans. It is not known, however, whether they came from the Near East or from the Eurasia. The details of the epic journey of the Homo s. sapiens tribe from East Africa, claiming to become ruler of the world, just after he left the Animal Kingdom, may remain unknown forever. This compells us to start our recount from that point in time when the earliest human fossilized remnants of the western Balkans are dated.

In the peninsula are also discovered traces of the Neanderthal man that lived since the earliest times of the last glacial period (~70-40 thousand years ago), as well as fossilized remains of the modern man, Homo sapiens sapiens, that appeared during the Late Paleolithic period, 50 to 10 thousand years ago. Additionally, in the territory of Western Balkans (Krapin, Croatia) are discovered fossils of more than 80 Neanderthal individuals. During the Late Paleolithic era the territory was populated from east and west, while evidences for immigrations from the south are uncertain. Life in society in Balkans developed since the Paleolithic period³ and Albanian archaeologists have discovered a number of the Middle and Upper Paleolithic settlements⁴. During the Mesolithic period (11,000-8,000 BC) occurred the brachycranization (skulls becoming shorter and broader) and gracilization (reduction of bone mass), while during the transition to the Neolithic period occurred significant microevolutionary changes, leading to the change of the anthropological type and formation of the Mediterranean anthropological type.

With the beginning of the Neolithic period, the Balkans became homeland of a population of food producers about 1 thousand years before the populations of Central Europe and 2 thousand years before those of the West and North Europe, appearing thus as an integral part of the Mediterranean cultural area and the ancient human civilization⁵ rather than a reflection of the Near East civilization. Although agricultural crops and animal domesticates that were cultivated in Balkans since the 7^th millennium BC, were generally introduced from the East, the native population domesticated the cattle and swine, before they were domesticated in the Near East⁶. During the Early Neolithic this region, was integral party of the Meditterranean cultural region, which in the prehistory was part of the European cultural complex.

About 8 thousand years ago in human tribes in Western Balkans began a process that led to formation of the pre-IndoEuropian substrate of the Illyrian ethnos.

Archaeological finds in the territory of modern Albania, in Vashtëmi and other sites in Korça district, attest that by the 7^th (~6400 BC) millennium Neolithic settlements were founded there. The region thus is among the first to develop agriculture in South Europe. Excavations in the Vashtëmi site led archaeologists to the conclusion that “agriculture was only one part of the subsistence economy, which also included hunting, fishing, and the gathering of wild plant resources”⁷.

Two cultural complexes developed in western Balkans during the Neolithic era: the Starčevo complex with its characteristic pottery, which emerged around the first half of the 6^th millennium BC and the Vinča culture.

Inhabitants of the region of Starčevo complex in Western Balkans cultivated wheat, barley, etc. and from domestic animals they raised mostly sheep, goats and a kind of cattle, but less swines. They produced a series of bone tools for use in farming, hunting, fishing, etc, and made bone ornaments.

Due to the lack of the large tombs in Starčevo, the knowledge on the physical type of the inhabitants of the region is inadequate. However, the small number of the analyzed skeletons indicates that this population represents a mixture of Proto-European with oriental elements⁸.

In the Adriatic coast of the western Balkans between the 6^th and 5^th millennium BC developed the Impresso civilization characterized by a pottery with ‘impressions’ or scratching with shells of the bivalve mollusk Cardium edule, which was spread throughout the Mediterranean world, but there is no sufficient reason to believe that the spread may be related to any migrations of this population to other Mediterranean countries. This population lived both in caves and open settlements. In Albania the Impresso culture is represented by archeological finds of the Konispol cave dated immediately after Mesolithic period (the cave seem to have been inhabited since the Upper Paleolithic period)⁹ .

Neolithic population of this period raised mainly sheep, goats and cattle. Later they developed the colored pottery of the Danilo complex, with geometric and spiral motifs. This ceramics was very smooth and with thin walls. The population of this complex was engaged in husbandry, agriculture as well as in hunting.

Skeletons found show that individuals were buried in flexed position, but no tombs or graveyards are found in this region.

During the 6-5th millennium BC in Balkans emerge a few cultural complexes clearly distinct from each other, from which of special interest is that of Vinča (Turdaș) culture in the central region of Balkans and Hvar culture (named after the homonymous  island) in the Adriatic coast. The view that the development of these cultures, which are distinct in regard to their pottery and art styles, may be related to the immigration of ethnic groups from the East is refuted from the fact that this would not lead to the factual diversification of Balkan cultures of the time, but to their further uniformization¹⁰. For these reasons, the development of the Vinča and Hvar cultures has to be considered normal development of the local cultures, certainly under the influence of the contacts with the Aegean-Anatolian world.

Vinča culture, dated to 5,700-4,500 BC, developed in the Central Balkan. The culture features intense spiritual life reflected in more than one thousand figurines, exceeding the number of figurines found in Aegean Greece, which clearly indicate that at this early period they had created their cults.

 Figure 1. (A) A figurine of Vinča culture found near Prishtinë (Kosova), with pictographic signs or symbols of a primitive writing. In T.D. Griffen’s interpretation, the figurine displays the mask face of a bear and the signs on the right bottom from the left to the right symbolize respectively bear, goddess and bird. (B) Arrogant Lady of Vinča. A ~5,000 years old anthropomorphic terracota figurine of the Great Goddess from Vinča (Serbia).

From Griffen, T.B. (2007)¹¹.

According to G.I. Georgiev, the Neolithic culture of Starčevo evolved into the Vinča culture under the influence of internal and external factors in a human society, whose substrate during the whole that period of time remained unchanged. Similarly developed other Balkan cultures of the time, such as the Karanovo culture in Bulgaria and the Sesklo culture in Thessaly (Grece), which evolved into Dimini culture¹².

Towards the end of the Neolithic era, the inhabitants of the Western Balkans began to live in small villages. In some cases the villages of this period display features of ancient towns; houses were of rectangular shape in varying sizes and arranged in the form of circles or semicircles. Often these were two-story houses. Great progress was made during this period in the agricultural technology and in animal domestication. With the specialization in ceramic production and the copper and gold metallurgy began the division of labor.

In the Vinča complex between the 6^th and 5^th millennium BC was invented the “pictographic writing”, which may be the earliest form of pictography in the world, apparently predating the Sumerian pictographic script (in modern Iraq). The Vinča-Turdaș script started at about 5900-5800 BC and flourished until 3500-3300 BC. Its beginning predates by about 2 thousand years the earliest known form of writing¹³.

According to M.M. Winn (1981), these pictograms represent a primitive way of communication, which he prefers to name ‘prewriting’; they may represent ‘specific notions with magical value” or may be ‘imprecisely defined deities”. This writing system didn’t succeed to rise to the level of true writing. Attempts to relate Vinča writings with pictograms of Troy, Crete and Mesopotamia have been scientifically flawed. Dumitrescu related the disappearance of pictographic writing to the arrival of Indo-European migrants¹⁴, but this is not convincing since the pictographic writing disappeared in the Danube basin between the 3300-3000 BC, i.e. before the arrival of the first waves of Indo-European tribes. Let’s remember that even the modern writing developed from the pictographic writing. This occurred in Egypt and Mesopotamia, about 2 thousand years after Vinča pictographic writing by the 4-3^rd millennium BC. Only later the pictographic writing was conventionalized in the form of hieroglyphs, which during the following millennia evolved into alphabetic writing¹⁵.

Figure  . The region where  Vinča-Turdaș pictograms are  discovered

 At a time when the Vinča script was gradually disappearing in the Balkans and Danube regions, the stage was set in the eastern regions of Europe for a unique event that would deeply and decisively affect the demographic, ethnographic and cultural situation in the European continent and Asia, migrations of the Indo-European population in successive waves from the steppes of the eastern corner of Europe toward distant regions in directions of the north, west, and south.

During the Late Neolithic period, by the beginning the 4^th millennium BC, in the region between the Caspian Sea, Ural Mountains and Volga rivers developed a primary nucleus of Indo-European population, which, after being stabilized, grew its demographic potential and began a one-thousand year long march towards the west, north and south, starting with the Indo-Europianization of the earlier Sredni Stog culture around the Dnieper River. Around the year 3500-3000 BC the Indo-European ‘kurgan culture’ (from kurgan – a Turkic word for tumuli for graves covered with mounds of earth and stones), appears in the territory of the Usatovo culture, north of Danube in a wide territory of east Romania, Moldova and western Ukraine.

In a latter stage the kurgan culture expanded south of the Danube River to Pannonia and the Balkan Peninsula (2660-2400 BC), including modern Kosova and in a fourth stage it reached southern territories of the Balkan Peninsula.

According to J. Nemeskeri, the inhabitants of these regions at the time belonged to the Mediterranean physical type, comparable to the inhabitants of Khirokitias, Cyprus, of 6,000 BC. Vinča and Hvar cultures, like other Balkan complexes of this period, except for the Aegean region (until 2300-2200 BC), had disappeared, leaving behind only small traces of their culture.

*Librin e Profesor Nelson Cabej ” Epirotes Albanians of Antiquity”  mund ta porosisni ne Amazon

 References 

1. Mayr, E.Populations, Species and Evolution, 1970, p. 394.
2. Fu, Q. et al. (2014). Genome sequence of a 45,000-year-old modern human from western Siberia. Nature 514, 445–449.
3. Georgiev, G.I. (1973). Gjetje prehistorike në Bullgari dhe zhvillimi cultural në Maqedoni dhe Shqipëri prej neolitit deri në periudhën e hershme të bronzit. Studime Historike 1, f. 12.
4. Korkuti, M. (1972). A propos de la formation de l’ethnie illyrienne. In Premier colloque des Etudes Illyriennes, Tirana, pp. 55-76.

5. Gimbutas, M. (1972). Neolithic cultures of the Balkan Peninsula. In Aspects of the Balkans: continuity and change. Contributions to the International Balkan Conference held at UCLA, October 23-28, 1969. Ed. H. Birnbaum and  S. Vrionis. Mouton, 9-48 ( p. 9).

6. Gimbutas, M. (1972). Ibid.
7. Allen, S.E. and Gjipali, I. (2014). New Light on the Early Neolithic Period in Albania: The Southern Albania Neolithic Archaeological Project, 2006-2013, pp. 107-119. Internet: http://www.academia.edu/16166415/New_Light_on_the_Early_Neolithic_Period_in_Albania_The_Southern_Albania_Neolithic_Archaeological_Project_SANAP_2006-2013. Retrieved on March 27, 2016.
8. Dimitrescu, V. (1958). Peut-on reellement parler d’un “systeme de pre-ecriture” della culture de Vinča? Dacia 1/2 113-118.
9. Petruso, K., Korkuti, M., Bejko, L., Bottema, S. et al. (1996). Konispol Cave, Albania: A Preliminary Report on Excavations and Related Studies, 1992-1994. Iliria 26, 183-224.
10. Gimbutas, M. (1972). Op. cit. p. 41.
11. Griffen, T.B. (2007). Deciphering the Vinča script. Available in Internethttp://www.fanad.net/vincascript.pdf. Retrieved on Feb 19, 2016.
12. Georgiev, G.I. (1973). Op. cit. This author believes that “the historical-cultural development of tribes inhabiting this region in older prehistorical times (from Palaeolithic until the Bronze Age) proceeded alongside each other”.
13. Merlini, M. (2013). Introduction to the Danube script from the book Neo-Eneolithic Literacy in Southeastern Europe.

http://www.academia.edu/3035626/Introduction_to_the_Danube_script_from_the_book_Neo-Eneolithic_Literacy_in_Southeastern_Europe.

14. Dimitrescu, V. (1958). Op. cit.
15. Russell, B. (1969). History of Western Philosophy. Allen and Unwin, London, f. 25.

Foto Gazeta Dielli-Behlul Jashari: Ndërtesa e Postës në lagjen Dardania në Prishtinë/

-Lajmi shpresë shpëtimi…Që “bota ta marrë vesh”…/

PRISHTINË,  6 Maj 2016-B.Jashari/ “Ai lajm na dha shpresë shpëtimi”, u shprehën me falënderim të ngujuarit në Prishtinë derisa në Kosovë po vinte lira, para 17 viteve. Lajmin e ATSH e kishin dëgjuar nga RTSH. Në mbrëmjen e 12 qershorit historik 1999 kisha hyrë në Prishtinë bashkë me një grup gazetarësh nga bota ende pa hyrë forcat e NATO-s, me kolonën e tankeve të para të të cilave kishim hyrë herët në mëngjes në Kosovë nëpër kufirin jugor në Han të Elezit. 

Në kërkim të një strehimi për të kaluar natën në Prishtinë, prej nga ende nuk kishin ikur forcat serbe, të cilat ende mbanin të uzurpuar edhe banesën time në lagjen Ulpiana,  mes shumë rreziqeve shkuam në lagjen Dardania, pikërisht te posta e re, prej nga në 6 maj nga “mburojat e gjalla”, me thirrje në telefonin që kisha me lidhje zvicerane, kisha marrë një informacion tronditës se çka po ndodhëte. Posta ishte mundësia për telefonatën në rrethanat kur shqiptarëve ua kishin ndërprerë telefonat…Pas raportimeve nga Prishtina për fillimin në mbremjen e 24 marsit 1999 të goditjeve të aviacionit të NATO-s mbi caqet e forcave serbe, cak i të cilave ishte edhe ndërtesa e postës së vjetër që ishte bërë edhe bazë ushtarake e që u zhbë e nuk është më e ishte pranë ndërtesës së tashme kryesore të qeverisë së Kosovës, kisha arritur të largohesha nga banesa ime para se të hynte aty policia serbe dhe raportimet për ATSH-në i vazhdoja nga kufiri jugor i Kosovës.

Në lajmin e 6 majit të para 17 viteve, natyrisht, në rrethanat që ndodheshin të ngujuarit në Prishtinë, mes forcave kriminale, nuk përmenda burimin, telefonatën nga posta e re e Prishtinës që ishte bërë mes rreziqesh, po duke iu referuar “burimeve të ATSH-së” tregova çka po ndodhëte. Që “bota ta marrë vesh” ç’po ndodhëte në Kosovë, siç shpreheshin të dëbuarit nga shtëpitë e banesat dhe vendi i tyre, që po kalonin kufirin…

Ja lajmi i 6 majit 1999:

Shqiptaret ne Prishtine – mburoje e gjalle

Nga Albert Z. ZHOLI/

Kur mora në dorë këtë libër kisha shumë hamendësi dhe paragjykime. Flitet për një libër nga djali ish-Kryeminsitrit në kohën e Zogut, Koço Kotta, figura e të cilit ka mbetur ende mister ashtu siç ka ngelur mister vdekja e Nuçit. Babë e bir, dy figura interesante, dy figura pak të njohura, Koço një ish-kryeministër me një jetë enigmë dhe djalli i tij Nuçi me një libër që të nxit shumë kureshtje që vdiq në mënyrë të papritur në moshën më të bukur dhe pjellore.

Kush ishte Nuçi Kotta?

-Nuçi Kota, mësimet e para i morri në qytetin e lindjes, në Korçë. Pasi mbaroi shkëlqyeshëm dhe tregoi cilësi të larta intelektuale, i ati e mundësoi të studionte në Francë. Në vitet 1933-1936, ndoqi mësimet në shkollën e mesme më në zë të Parisit, në Liceun Michelet dhe më pas në të famshmin Lice Louis-le-Grand.  Në vitin 1938 mori bakaloreatin e parë dhe doli i pari në frëngjisht, latinisht e gjermanisht.   Më 1939 mori bakaloreatin e dytë. Pas këtyre sukseseve Nuçi u regjistrua në Universitetin e Sorbonës në fakultetin e Drejtësisë, të cilin e mbaroi në vitin 1942 me rezultate të shkëlqyera. Pas përfundimit të studimeve Nuçi Kota, mbrojti një tezë në fushën e të drejtës ndërkombëtare, me titull: “L’Albanie et la question des frontiers albino-grecques” (“Shqipëria dhe çështja e kufijve shqiptaro-grekë”). Mbrojtja me sukses e kësaj teze, i dha Nuçi Kotës gradën Docteur es letters (Doktor letrash) . Kjo doktoratë, e hartuar në frëngjisht u përkthye dhe u botua në anglisht nga bashkëshortja e tij Suzan Kotta.  Me tezën, “Shqipëria dhe çështja e kufijve shqiptaro-grekë”, Dr. Nuçi Kota i udhëhequr nga një frymë e lartë atdhetarizmi rrëzon me argumente shkencore dhe dokumente historike, rivendikimet shoviniste greke mbi Shqipërinë e Jugut. Doktoratura e tij është me vlerë të veçantë për historinë e Shqipërisë, sidomos me shumë interes për historinë e marrëdhënieve me Greqinë. Duke qenë një punim tepër serioz dhe shkencor, doktoratura me tezën, “Shqipëria dhe çështja e kufijve shqiptaro-grekë”, i dha mundësinë dr. Nuçi Kotës për tu punësuar në vitin 1945 si mësues i frëngjishtes dhe i historisë në shkollën e mesme private Ronsard-Montesquieu të Parisit. Ndërkohë, në vitin 1946, dr. Nuçi Kota, krahas mësimdhënies së frëngjishtes e historisë, u ngarkua të hapë një kurs të lirë të gjuhës shqipe, për tu mësuar francezëve, amerikanëve dhe frankofonëve gjuhën shqipe, të cilin e kreu me kompetencë të përsosur dhe ndërgjegje të lartë duke marrë të gjitha lavdërimet nga organizatorët e këtij kursi. Nuçi Kota i donte gjuhët, ndaj mësoi e fliste, veç shqipes gjuhës së të parëve, frëngjishten si francez i lindur, anglishten si gjuhë pune, latinishten, gjermanishten dhe italishten si gjuhë kulture.  Pikërisht në atë vit, mori lajmin e rrëmbimit të Koços, babait të tij, nga forcat e sigurimit sovjetik të ndihmuar nga EAM-i grek dhe transportimin e tij nga Selaniku në Shqipëri. I ati i kishte shërbyer Shqipërisë dhe kishte qenë kryeministër në mbretërinë shqiptare të Mbretit Zog-I.

Po çfarë përmban vepra e Nuçit?

Dr. Nuçi Kota është tepër i kujdesshëm në kujtesën historike kur parashtron arsyen e ardhjes së popullsisë fshatare greke në trojet etnike shqiptare, që sipas tij, “ishte nevoja ekonomike” dhe “kërkesat për krah pune nga feudalët e fuqishëm shqiptar”. Shqiptarët, të administruar politikisht në katër Vilajete, kërkuan autonominë e tyre nën qeverisjen e Portës së Lartë. Kërkesat e tyre të paraqitura qysh në vitin 1877, për krijimin e një Shteti Shqiptar u kundërshtua nga shtetet ballkanike dhe veçanërisht nga Greqia. Pas këtij viti, lindën pikësynimet e qarqeve shoviniste për të copëtuar territoret shqiptare të vilajeteve; të Shkodrës, Kosovës, Manastirit dhe Janinës, për t’ja shkëputur Perandorisë Osmane dhe për t’i  përfshirë brenda territoreve të shteteve të tyre. Tokat shqiptare, thotë autori, u përdorën për të kënaqur orekset shovene të fqinjëve tanë dhe për të zgjidhur konfliktet midis Fuqive të Mëdha. Në qëndrimin e tyre antishqiptar ata mbështeteshin në disa koncepte. Bismarku deklaronte, që “nuk ekziston komb shqiptar”. Diplomacia Europiane nuk besonte në aftësinë shtetformuese të shqiptarëve, pasi sipas tyre; “Shqiptarët duke pasur katër besime fetare, nuk mund të krijonin një homogjenitet kombëtar dhe si pasojë nuk mund të krijonin shtetin e tyre”.  Greqia, pas mbarimit të Luftës II Botërore, u paraqit para kancelarive të aleancës anglo-sovjeto-amerikane me një pretendim sa absurd aq dhe qesharak. Sipas tyre, fakti që territoret jugore të Shqipërisë, krahina e Gjirokastrës dhe Korçës u çliruan nga ushtarët grek gjatë luftës italo-greke, vërteton që këto territore janë greke dhe duhet ti kthehen Greqisë. Lufta, sipas nacionalistëve grekë, tregoi rëndësinë e ndryshimit të kufijve shqiptaro-grek në favor të Greqisë dhe rëndësinë e përcaktimit të vijës kufitare midis shteteve sipas kufijve strategjik.  Dr. Nuçi Kota ka argumentuar me veprën e tij “Shqipëria dhe Çështja e Kufijve Shqiptaro- Grek”, se edhe ky pretendim i qeverisë greke nuk ka mbështetje ligjore, pasi është në kundërshtim të hapur me vendimet e Konferencës së Londrës të vitit 1913. Strategjia greke, për ta coptuar Shqipërinë dhe gllabëruar Epirin e Veriut, është mbështetur mbi parimin luftarak “Sulmi është mbrojtja më e mirë”. Përballë sulmeve greke, të mbështetura nga shtetet ballkanike dhe Fuqitë e Mëdha, Patriotët Shqiptar dhe Qeveritë Shqiptare u detyruan të qëndrojnë në mbrojtje të kufijve të caktuara në vitin 1913. Strategjia greke triumfoi. Qeveritë Shqiptare nuk akumuluan fuqi për të argumentuar dhe kërkuar para Fuqive të Mëdha ndreqjen e padrejtësive dhe përfshirjen brenda Shtetit Shqiptar të krahinave shqiptare; Kosovën, Çamërinë dhe Maqedoninë Perëndimore. Dr. Nuçi Kota, në doktoraturën e tij “Shqipëria dhe Çështja e Kufijve Shqiptaro- Grek”,  shpreson në ndryshimin e kufijve të caktuar në vitin 1913 dhe parashtron pikëpamjen e tij lidhur me këtë tezë duke thënë : “ndryshimi i tyre  në favor të shtetit shqiptar, mund të realizohet  vetëm me ndryshimin e konjukturave ndërkombëtare”. Sidoqoftë, ç’ka shpresohet në t’ardhmen, marrëdhëniet midis dy popujve, shqiptar dhe grek, Dr. Nuçi Kota i trajton në aspektin e tyre historik dhe real.

2-Synimet italiane dhe pretendimet e tyre ndaj Vlorës dhe krejt Shqipërisë, u mbështetën nga Franca dhe Anglia. Disa marrëveshje të lidhura midis Italisë Greqisë dhe Jugosllavisë synonin zhdukjen e shtetit shqiptar. Pretendimet e faktorit ndërkombëtar, për ta zhbërë Shqipërinë, thekson autori, qëndronin në faktin që shqiptarët i përkasin katër besimeve. Ky absurd i ngritur nga fqinjët tanë qysh me fillimin e Luftës Ballkanike e deri më sot, vazhdon të  përdoret si argument që: “nuk mund të krijohet një shtet shqiptarësh, kur mungon uniteti fetar”.  Këtë argument absurd, Nuçi Kota e ka hedhur poshtë dhe ka argumentuar që: “Besimi, është element sipërfaqësor për shqiptarët, ndërsa ndërgjegjja kombëtare është ajo që i bashkon”.

3- Për të ruajtur sovranitetin e Shtetit Shqiptar, gjatë zhvillimit të Luftës II Botërore dhe pas saj, duke qëndruar pranë Fuqive Aleate anglo-amerikane dhe Organizmave Ndërkombëtarë me seli në Europë, Dr. Nuçi Kota propagandoi dhe ngriti lart kontributin e popullit shqiptar në luftën e tij kundër okupatorëve nazifashistë, në krah të aleancës anglo-sovjeto-amerikane. Nuçi vinte në dukje mobilizimin e shqiptarëve në Ushtrinë Kombëtare, e cila, siç ai është shprehur; “Numëronte rreth 70 mijë luftëtarë” dhe gjatë luftimeve të ashpra me pushtuesit nazi-fashist “humbi mbi 22 mijë luftëtarë”. Shqipëria, vinte në dukje Dr. Nuçi Kota, “U çlirua në nëntor të vitit 1944 nga Ushtria Kombëtare”. Pas mbarimit të luftës së dytë Botërore, thekson Dr. Nuçi Kota, Qeveria e Greqisë bënte të gjitha përpjekjet që Fuqitë Fituese ta konsideronin Shqipërinë bashkëpunëtore me pushtuesit nazifashist. Grekët synonin përsëri copëtimin e Shqipërisë. Këto fakte bëë që Shqipëria ende sot të ketë kufijtë e saj dhe të gëzojë respekt ndërkombëtar, por ndoshta ishte dhe kjo temë kaq interesante që bëri të ditur shumë fakte që historianë francezë dhe më tej nuk i dinin dhe nuk i njihnin kaq detajisht.

*Kristo Themelko: Enveri më ka këshilluar që kur të hynim në qytet, të spastronim elementët e rrezikshëm/

*Vrasja e parë politike ishte ajo e klerikut të shquar tiranas, Selim Brahja, më 31 gusht 1943/

*Më 29 tetor 1943 njësiti ndëshkimor i Pezës masakroi barbarisht Besnik Çanon (22 vjeç) dhe Qeramudin Sulo (21 vjeç), dy të rinj intelektualë nacionalistë, pjesëmarrës në Konferencën e Mukjes/

Nga URAN BUTKA/

Krahas luftës për çlirimin e Tiranës nga pushtuesit nazistë, forcat partizane kryen edhe masakra ndaj kundërshtarëve politikë, por edhe civilëve të pafajshëm. Sipas strategjisë së PKSH dhe skenarit të veçantë për Tiranën, dita e çlirimit duhet ta gjente Shqipërinë dhe sidomos kryeqytetin pa ata nacionalistë e intelektualë properëndimorë, pa figurat e njohura të kulturës dhe të arsimit shqiptar, pa ata oficerë patriotë që nuk u bashkuan me Frontin, nëpunësit e ndershëm, pa pronarët, tregtarët e biznesmenët që gjallonin në ekonominë e tregut të shtetit shqiptar, pa ata atdhetarë e demokratë që kishin luftuar dhe aspiruar për një Shqipëri të pavarur, të bashkuar dhe demokratike. Një nga ithtarët dhe organizatorët më të egër të këtij gjenocidi, Kristo Themelko, agjent i jugosllavëve me pseudonimin sllav “Shulja”, thotë: “Kjo rruga jonë terroriste ka lindur si vijë… Nga kjo rezulton se të gjithë ata elementë që janë kundër nesh, por që s’ka fakte, të push- katohen qysh tani…

Veçse me i pastrue gjatë luftës, duhej me i pastrue me mënyrën që të mos merren vesh prej popullit… Janë vrarë edhe ata që janë dorëzuar”. Gjithçka projektohej nga Enver Hoxha. “Kur unë kam biseduar me Enverin, – pohon K.Themelko, – ai më ka këshilluar që kur të hynim në qytet, të spastronim elementët e rrezikshëm. Prandaj, kur hyra në Tiranë, kërkova një listë nga organizata për këta elementë”. Për masakrat pohon me gojën e vet sekretari i qarkorit të PK të Tiranës, Gogo Nushi, në relacionet e tij drejtuar E. Hoxhës: “Këtë shpirt terrorist e kemi parë ditët e fundit në Tiranë. Kjo tregon vijën tonë. Me hyrjen e forcave tona janë vrarë 60 veta. Listën e kemi. Unë mendoj që asnjë nga ata nuk e meritonte këtë dënim. Jemi të sigurt se do të kemi edhe të tjerë. Numri do të ketë kaluar edhe të 100”. “Me Mehmetin kemi biseduar që ata elementë reaksionarë t’i zhduknim”, – dëshmonte Nako Spiru.

Pra, kemi të bëjmë me një gjenocid me motive politike. Në Tiranë u vranë pa gjyq dhe pa faj, pabesisht dhe në mesnatë, në grup apo një pas një prapa krahëve, madje edhe në pragjet e shtëpive, në qoshe rrugicash, në breg të lumit, në Sharrë, Priskë e Sauk, pa dhënë asnjë shpjegim, pa lënë asnjë gjurmë, duke i lënë edhe pa varr, figura të njohura nga e gjithë Shqipëria, nga Kosova e Dibra e Madhe e Çamëria, madje edhe shtetas të huaj, në mënyrë që terrori dhe frika të ndihej kudo e të përhapej rrathë-rrathë nga Tirana në të gjithë trevat shqiptare.

VRASJA E PARË POLITIKE

Vrasja e parë politike ishte ajo e klerikut të shquar tiranas, Selim Brahja, më 31 gusht 1943. Pa u tharë ende boja e Marrëveshjes kombëtare të Mukjes, Selim Brahja është një nga viktimat e saj. E vranë përpara derës së shtëpisë së Zotit, në pragun e Xhamisë. Shtatë vetë të njësitit ndëshkimor të grupit të Pezës, me shalle të kuq në kokë e qëlluan disa herë dhe u zhdukën për t’u shpëtuar pushkëve të shtëpisë së Selim Brahjes. Kjo vrasje shënon edhe fillesën e terrorit komunist në Tiranë. Përse e vranë këtë njeri, që ia kishte kushtuar jetën Zotit dhe Shqipërisë? Ai vinte nga një familje atdhetare. I ati, Ramazan Brahja, pjesëmarrës në ngritjen e flamurit më 26 nëntor 1912 në Tiranë. Selim Brahja, intelektual, i laureuar për Teologji në Stamboll, iu përkushtua fesë dhe shqiptarizmit. Ai hap shkollën e parë shqipe në Sauk. Gjatë okupacionit italian ai u dënua me burg nga fashistët, ngaqë në shtëpinë e tij priste edhe nacionalistë, edhe partizanë që luftonin për lirinë. Ai mori pjesë në Kuvendin e Mukjes bashkë me Ismail Agé Petrelën, Dr. Nroqin e të tjerë nacionalistë tiranas. Prandaj e vranë terroristët me yll e shami të kuqe në kokë. Më 29 tetor 1943 njësiti ndëshkimor i Pezës masakroi barbarisht Besnik Çanon (22 vjeç) dhe Qeramudin Sulo (21 vjeç), dy të rinj intelektualë nacionalistë, pjesëmarrës në Konferencën e Mukjes që shkonin në jug të Shqipërisë për të përcjellë mesazhin e kësaj marrëveshjeje kombëtare. Po në tetor të këtij viti, M.Shehu pushkatoi pa gjyq në Priskë 13 xhandarë që u dorëzuan në mirëbesim në Brigadën e Parë, ndërmjet tyre: Preng Marku nga Kaçinara, Zef Ndoc Simoni nga Fishta, Preng Lek Shkreli nga Malësia e Shkodrës, Pjetër Shkalleshi nga Kthella dhe kapter Ali Maksuti nga Marglliçi i Çamërisë, ish-lulishtar i njohur i Tiranës. Më vonë vranë edhe profesor-doktor Lorenc Rashën, nga Shkodra, njeriun e dijes. Shkollën e mesme dhe universitetin i kreu në Austri më rezultate të shkëlqyera dhe me një doktoratë për Linguistikë. Këtë intelektual dhe nacionalist të njohur e pushkatoi pa gjyq më 12 shtator 1944 toga e pushkatimit e batalionit partizan “Dajti”, buzë përroit të Priskës.

LIKUJDIMI I 28 NËNTORIT

1944 Pas këtyre vrasjeve në periferi, i erdhi radha edhe kryeqytetit. Dhe terroristët komunistë zgjodhën kohën më të favorshme për të kryer masakrat në Tiranë. Çlirimi i Tiranës konsiderohej nga udhëheqësit komunistë si marrja e pushtetit. “Kush merr kryeqytetin, merr pushtetin”, udhëzonte E.Hoxha. Beteja për çlirimin e Tiranës iu ngarkua Korparmatës I. Qëllimi i krerëve komunistë ishte marrja e kryeqytetit, por edhe likuidimi masiv i kundërshtarëve politikë, por edhe i atyre shqiptarëve jokomunistë, që jetonin apo ishin grumbulluar në Tiranë. Sipari i kësaj tragjedie hapet natën e 28 tetorit 1944, kur njësitet guerile komuniste dhe forcat e batalionit të Disiplinës futeshin fshehtazi natën si hienat nëpër shtëpitë tiranase dhe arrestonin apo pushkatonin shqiptarët që ishin shënuar nëpër listat e vdekjes nga krerët e tyre. Kështu ia behën në mesnatë te shtëpia e Ymer Dërhemit dhe arrestuan Akil Sakiqin, Nazmi Uruçin dhe Fahri Dabullën. “Ju kërkojnë për një sqarim”. Por i pushkatuan po atë natë. Akil Sakiqi ishte nga Dibra e Madhe. Familja e tij atdhetare, e ndjekur nga gjenocidi serbo-maqedonas, u shpërngul në Turqi, mandej u vendos në Tiranë. Akili, pasi mbaroi Liceun e Korçës, kreu Akademinë Ushtarake në Romë, degën e Rojës së Financës. Shërbeu me devotshmëri në Durrës, Shkodër etj., gjithnjë në prapavijë. Më 7 prill 1939 luftoi tok me Myftar Jegenin e mjaft oficerë të tjerë të Ushtrisë Kombëtare kundër agresionit italian. Edhe Nazmi Uruçi prej Dibrës së Madhe ishte, nga një familje patriote. Fahri Dabulla nga Gjirokastra. Adili, Nazmiu dhe Fahriu, të tre oficerë të njohur të karrierës, atdhetarë të flaktë, shqiptarë të ndershëm e të panjollosur, e kishin kryer së bashku me E. Hoxhën Liceun e Korçës. Enver Hoxha i futi shokët e liceut në listat e vdekjes. I pangopur me vdekjen e tyre, ai i përmend ata me urrejtje patologjike dhe pa asnjë shenjë pendese edhe pas disa dekadash në librat e tij, kur rreket të falsifikojë historinë. “Pak para plenumit më vjen S.Malëshova gjithë “alarm”.
– Po bëhet shumë terror,
– më thotë gjithë zemërim.
– Terror? – e pyeta i habitur.
– Ku ? – Në Tiranë, – më përgjigjet.
– Po vriten shumë oficerë të penduar.
– Në Tiranë vazhdon lufta e madhe për çlirimin e kryeqytetit, – i thashë.
– Kë quan terror ti? Dhe për cilët oficerë më ankohesh?” Çfarë hipokrizie! Dihet që në plenumin e Beratit (24-27 nëntor 1944) përpara të dërguarit të PKJ, V.Stoiniç, E.Hoxha pranoi tejet i nënshtruar: “Po vriten në Tiranë me duzina njerëz dhe oficerë të dorës së dytë të cilët, duke pasur besimin e plotë në drejtësinë dhe në shpalljen tonë, dorëzohen. Një punë e tillë nuk është okazionale, por është tërë toni që i është dhënë punës organizative të partisë dhe të ushtrisë. Shokët tanë mendojnë vetëm të zhdukin çdo njeri që s’është me ne, që s’mendon si ne, të zhdukin bile edhe njerëz të thjeshtë të popullit”. Nata e 28 tetorit ishte caktuar nga Qarkori i PK për Tiranën si nata e vrasjeve masive të ushtarakëve të karrierës.

Atë natë u pushkatuan: Hamit Greblleshi, nga një familje autoktone tiranase, mësues dhe më vonë, pasi kreu Akademinë ushtarake ne Stamboll, oficer i xhandarmërisë të shtetit shqiptar deri në vitin 1939, kur doli në lirim për arsye shëndetësore. “A mund të vritej një njeri që për tre muaj kishte shërbyer detyrën e oficerit të prapavijës?”, – pyet Kujtimi, djali i Hamitit. “Kjo pyetje na ka ndjekur tërë jetën qysh nga dita e vrasjes së babait tonë”, shton ai. Djali tjetër, Mustafai, autori i romanit të famshëm “Gremina e dashurisë”, u burgos dhe vuajti në skëterrën e burgjeve komuniste, por qëndroi se kishte gjenet e të atit, të cilit i kushtoi në qelinë 79 të burgut të Tiranës elegjinë “Qetësi”. Hamit Greblleshi u arrestua bashkë me oficerët e tjerë që jetonin në rrugën e Tabakëve, Hasan Dinen nga Maqellara e Peshkopisë, me akademi ushtarake te kryer në Itali, atdhetar bir atdhetari, Azis Blloshmin nga familja e njohur e Blloshmëve të Bërzeshtës, që kishte kryer studimet ushtarake në Vjenë, Faik Shkupin, shqiptar nga Shkupi, i laureuar për ushtarak në Itali dhe shërbente në Shqipëri, Mehmet Dadon dhe Boris Belevskin, rus i bardhë, oficer në ushtrinë shqiptare, Aleks Mavraqi, Selmam Shtjefni, Bajram Çuka e të tjerë që nuk u dihen as varret. Një nga ato duzina të zhdukur është edhe major Muharrem Liku, bir i devotshëm i Tiranës. I shkolluar në Stamboll dhe i frymëzuar nga rilindësit, sidomos nga i kunati, Halit Bej Bërzeshta, ushtarak i shtetit shqiptar, ai i shërbeu atdheut dhe Mbretit me besnikëri. Ndaj u fut në listat e vdekjes. Më datë 1 nëntor 1944, në orën 3 të mëngjesit, trokitën në portën e shtëpisë. Vrasësit kërkonin Muharremin. Ai doli nga shtëpia, sepse e ndiente veten të pafajshëm. Te porta pa njerëz të armatosur dhe oficerin tjetër të Ushtrisë Kombëtare, që kishte studiuar në Europë, Abdulla Saraçin, të arrestuar. Të dy i shoqëruan për diku, ndoshta asgjëkund. S’kaluan veçse disa minuta në rrugë e sipër, kur krisi automatiku. Më parë ra Abdullai, pas tij plumbat përshkuan Muharremin. Kufomat i futën në një karrocë akulloreje. Kalimtarët e rrallë panë në atë gdhirje një karrocë, nga e cila varej një dorë e përgjakur. Mandej edhe dy duar të tjera. Pra, ishin dy kufoma. Familjarët i gjetën, i nxorën trupat e tyre të prishur dhe i varrosën te Varri i Bamit. Njëri gisht i dorës së Abdullait ishte i prerë bashkë me unazën e florinjtë. Po atë natë terroristët komunistë arrestuan dhe vranë ushtarakun me gradën kapiten, Anton Fekeçi, lindur në Graz të Austrisë, por që banonte e shërbente në Shqipëri, nga që e ëma, Gjystina, ishte shkodrane nga familja e dëgjuar Bumçi. Antoni ishte një oficer model me formim perëndimor dhe shumë i aftë profesionalisht. Në mesnatën e 30 tetorit e thirrën në shtëpi dhe e pushkatuan 100 metra larg saj. Pastaj u kthyen përsëri, e nxorën familjen në rrugë, se shtëpia u duhej, ashtu si u duheshin edhe orenditë, makina e shkrimit etj. Tragjedia e kësaj familjeje u mbyll me vdekjen në burg të Frederikut, djalit të Antonit, i dënuar për agjitacion e propagandë, si mijëra bij të tjerë të këtyre martirëve.

PUSHKATIMI I DELIALLIASVE

Gjenocidi për motive politike vazhdoi me intensitet brenda dhe në rrethinat e Tiranës. Më 3 nëntor 1944, forcat komuniste pushkatuan pa gjyq në Sharrë të Tiranës tre Deliallisët e shquar të Shijakut: Kapllan Deliallisi, deputet i Shijakut në Parlamentin shqiptar dhe i vëllai, Jakup Deliallisi, ish-kryetar i komunës së Shënavlashit dhe të Luzit. Bashkë me ta u pushkatua edhe Shefqet Deliallisi, i biri i atdhetarit të njohur Ymer Deliallisi – sekretar personal i Ismail Qemalit, një oficer i ri, i diplomuar në Akademinë Ushtarake në Romë, por që e priti me indinjatë pushtimin fashist dhe u vetëlargua nga detyra, sepse ishte kundër pushtuesve, ashtu siç kanë qenë brez pas brezi Deliallisët e Shijakut. Bashkë me këta martirë, u pushkatua edhe Isuf Allamani, nga familja në zë e allamanëve të Matit. Ç’kishte bërë Isufi që e vranë? Kishte studiuar për Agronomi në Universitetin e Firences dhe ishte kthyer në Shqipëri për të dhënë ndihmesën në ripërtëritjen ekonomike të vendit. Ai themeloi Fermën e Xhafzotajt, një ekonomi moderne bujqësore e kapitalist dhe ishte drejtori i saj, kur u arrestua e u pushkatua pa gjyq, ndonëse nuk ishte përzier fare në çështjet politike. Po në Sharrë u pushkatuan pa gjyq dhe u hodhën mbi njëri-tjetrin në një përrua pesë viktima të tjerë: kapiten Bajram Cuka, Selim Kelmendi, Ndue Pali, Minella Toçi dhe Selaudin Korça. Selim Kelmendi, nga Vuthaj i Gucisë, i kishte ikur me armë në dorë terrorit serbomalazez tok me dy vëllezërit e tij, Rustem e Ramë, pjesëtarë të çetës së Azem Galicës, por nuk i shpëtoi dot terrorit të çetnikëve shqiptarë. Selaudin Korça, i biri i patriotit të madh, klerikut, filozofit, publicistit, poetit dhe antikomunistit të njohur Hafëz Ali Korça, që vazhdonte studimet e larta në Itali, por që erdhi në Shqipëri për t’u bërë pre e terrorit komunist.

“NATA E SHËN BARTOLOMEUT”

Më 10 nëntor ra pre e këtij terrori tek Ura e Brrarit oficeri Subi Topulli nga familja e shquar e Topullenjve të Gjirokastrës. Vrasësit e masakruan dhe zhdukën çdo gjurmë të tij, duke hapur fjalë se ishte arratisur nga Shqipëria. Vijmë kështu te nata e 12 nëntorit në Tiranë, që është quajtur edhe “Nata e Shën Bartolomeut”. Atë natë u bë masakra më e madhe, një dënim dhe vrasje kolektive pa gjyq e 14 figurave të shquara të kombit e të kulturës shqiptare. Ismail Agë Petrela është një nga figurat madhore të Shqipërisë, që u pushkatua mesnatën e 12 nëntorit. Pse e kishin futur në listat e vdekjes Ismail Petrelën? Sepse ishte nga një familje e madhe, vetë ishte një nacionalist i shquar, një luftëtar i lirisë, një demokrat i vendosur, një burrë i mençur tiranas, një intelektual i njohur, që dinte disa gjuhë perëndimore, një njeri i kulturës, sidomos e asaj muzikore. Kulmet e veprimtarisë atdhetare të Agë Petrelës janë pjesëmarrja në Konferencën e Mukjes për bashkimin e gjithë shqiptarëve dhe lufta kundër pushtuesve italianë në krye të çetës së tij, që vepronte në Shqipërinë e Mesme. Ja përse e vranë komunistët Ismail Agë Petrelën! Në çastin e pushkatimit u tha ekzekutorëve: “Qëlloni, burrat një herë vdesin!”. Terroristët këtë herë zgjodhën për të masakruar familjen e shquar Kokalari nga Gjirokastra. Pushkatuan natën e 12 nëntorit në skutat e hotel “Bristol”-it, Muntaz, Vesim dhe Syrja Kokalarin. Muntazi dhe Vesimi, pionierë të arsimit kombëtar, themelues të shtëpisë botuese “Mesagjeritë Shqiptare”, që botoi vepra madhore të letërsisë sonë e të huaj, intelektualë të klasit të parë, bashkë me vëllain e tyre Hamit Kokalarin, i cili shkroi atëbotë librin e famshëm “Kosovadjep i shqiptarizmit” dhe motrën Musine, shkrimtaren e parë shqiptare, nacionalisten dhe demokraten e shquar, që diktatura më pas e burgosi dhe e internoi gjersa vdiq. Po atë ditë terroristët komunistë pushkatuan edhe Nebil Çikën, filozofin, publicistin, demokratin e madh. Ai ka qenë redaktor dhe kryeredaktor i mjaft organeve të shtypit të lirë shqiptar, si “Revista Pedagogjike”, “Reforma”, “Jeta”, “Arbëria”, “Miku i Popullit”, “Minerva”, “Bota e Re” etj. dhe autor i veprës së njohur “Njimendësia shqiptare”, që e vendosi atë në elitën e zgjedhur të kombit. Pikërisht këtë elitë vrau komunizmi.

MASAKRAT NË FAMILJET E MËDHA

Ai goditi familjet e mëdha që kishin nxjerrë njerëz të shquar, për të ndërprerë traditën, për të tharë burimin, për të venitur e nënshtruar Shqipërinë. Një nga ato është edhe familja tiranase Lleshi. Të gjithë burrat e saj u sakrifikuan për një Shqipëri të lirë, të bashkuar në trojet e saj etnike dhe demokratike. Muharrem Lleshi e priti me indinjatë pushtimin italian, ndërsa dy djemtë e tij Sulejmani dhe Islami, nacionalistë, u internuan nga italianët në Itali dhe Porto Romano, më pas ishin luftëtarë të batalionit “Besnik Çano”, që luftoi edhe në Kosovë për çlirimin e saj. Sulejmani themeloi gjimnazin e Gjakovës dhe qe drejtori i parë i tij. Në mesnatën e 12 nëntorit, terroristë të armatosur hynë në oborrin e shtëpisë së Lleshëve, ku ishin strehuar demonstrues antifashistë apo ilegalë dhe thirrën emrin e Muharrem Lleshit. Sa u shfaq ai te pragu i derës, një breshëri automatiku e la të vdekur e të mbuluar me gjak. Familja tjetër e njohur tiranase që u godit ishte ajo Stërmasi, që kishte nxjerrë njerëz të dëgjuar si Xhaferr Stërmasi, flamurtar i Pavarësisë. I biri, Reshati, i mëkuar me shqiptarizëm dhe dije, kreu studimet e larta në Akademinë Ushtarake në Itali dhe shërben me devotshmëri në Ushtrinë kombëtare Shqiptare. Në prill të vitit 1939, në shenjë proteste ndaj pushtimit italian, dha dorëheqjen, sepse nuk donte t’u shërbente fashistëve. Mori pjesë në protestat dhe demonstratat antiitaliane. Si nacionalist i kulluar, merr pjesë qysh në vitin 1942 në Organizatën e Ballit Kombëtar dhe në vitin 1943 u caktua komandant i Rinisë së Ballit të Tiranës, të cilën e udhëhoqi në luftë kundër pushtuesve italianë e gjermanë. Ja pse e vranë Reshat Stërmasin! Gjahut të tyre nuk i shpëtoi as Rifat Tërshana, nga Dibra e Madhe, oficer rekrutimi që shërbeu me përkushtim në Korçë, Fier dhe Durrës. Ndërkohë, ndihmoi edhe Lëvizjen NÇ. Por, nuk e llogaritën, kur e pushkatuan natën e përgjakshme 12 nëntorit. Terrori masakroi edhe njerëz të thjeshtë e të patrazuar në politikë. Lluka Xhumari, nga qyteti i Durrësit, kishte kryer në Itali shkollën teknike dhe ishte bërë mjeshtër në profesionin e tij. Njeri me iniciativë private, hapi një punishte të vogël, të cilën e zgjeroi në shoqërinë automobilistike SAKT. E pushkatuan në rrënojat e hotel “Bristol”, sepse ishte njeriu i biznesit, i iniciativës së lirë, i ekonomisë së tregut. Po ashtu, edhe Ali Panariti, nga Korça, tregtar i njohur në Tiranë e Durrës, mandej sipërmarrës për ndërtim rrugësh. E morën Aliun nga shtëpia dhe e pushkatuan pa gjyq në breg të lumit të Tiranës, ku e gjetën fëmijët gjysmë të varrosur. Epilogu i këtij terrori ishte masakrimi i Jorgji Memës, nga një familje patriote e fshatit Shtërmen të Elbasanit. Kishte kryer Shkollën Normale, por dëshira e tij ishte t’i shërbente si ushtarak shtetit shqiptar, mandej në funksionin e kryetarit të komunës së Baldushkut e të Mollasit. Jorgji dhe gjithë fisi i Memajve u hodhën në luftën për liri kundër pushtuesve të huaj. Komunistët e arrestuan në Tiranë më 16 nëntor 1944 dhe e pushkatuan menjëherë në rrugicën e shkollës “Kristoforidhi”. Tiranasit e mirë e varrosën në oborrin e kësaj shkolle martirin Jorgji Mema. Për këto krime nuk i vrau asnjëherë ndërgjegjja ata që i urdhëruan. Në mbledhjen e plenumit të 9-të të PKSH, Enver Hoxha deklaronte: “Thuhet se Kristo Themelko ka vrarë shumë veta me rastin e çlirimit të Tiranës, por çështja më e rëndësishme është se të gjithë ata që u vranë nga ai, ishin armiq”.

Foto e vitit 1905- Shkolla e vashave në Korçë

Shkruan:Eugen SHEHU-Bern/Zvicer/

Familja e njohur e Dhimitër Qiriazit,do të mbushej me plot miq e shokë,në ditët e para të qershorit të vitit 1880.Pat lindur fëmija i dhjetë një vajzë e bukur që dikush nga miqtë e quajti Parashqevi dhe ky emër e shoqëroi ate deri në fund.Ka qenë sigurisht trilli i fatit që Parashqevia të rrethohej jo vetëm prej dashurisë prindërrore por sidomos prej kujdesit të motrave dhe vëllezërve më të mëdhenj në moshë.Në se për familjet e mëdhenj,Dhimitër Qiriazi pagoi mësues për gjuhën shqipe,për më të vegjlit e sidomos për Parashqevinë,kjo nuk ia vlente sepse ende pa mbushur 6-7 vjet,ajo pati mësuar prej vëllezërve të shkruante mjaft bukur germat shqipe.Në fillim Parashqevia ndoqi disa klasë filloreje në Manastir ku falë shkollave të shumta,nisi edhe nga mësimi i turqishtes por edhe greqishtes.Më pas ajo do të shkonte në shkollën e vashave në qytetin e Korçës,të cilën sapo e patën çelur Gjerasimi dhe Sevasti Qiriazi,vëllai dhe motra e madhe e Parashqevit.E vërteta është se në këtë shkolë Parashqevia sikur e ka humour ate gjallërinë karakteristike të familjes.Në fakt kjo shkollë u përmbahej ligjeve dhe rregullave tepër të rrepta,çka bënte të mundur egzistencën e saj.Brenda mureve të ftohtë të shkollës së vashave,Parashqevia kaliti karakterin dhe vullnetin duke iu përshtatur sa më shumë rregullave dhe duke lënë menjanë lojrat aq të dashura në Manastir.Më vonë ajo do ta kujtonte gjithmonë me kënaqësi këtë periudhë (1892-1896) dhe sidomos motrën  e saj të madhe Sevastinë e cila ishte dhe mbeti deri në fund  një model i disiplinës së hekurt dhe ndershmërisë profesionale.Me përfundimin e shkollës së vashave në Korçë,Parashqevia shkon sërish në Manstir.Por aty vëllezërit dhe motrat,të cilët dëshirojnë vazhdimin e studimeve prej saj,i pregadisin kushtet dhe një vit më pas,Parashqevi  shkon në të njejtin kolegj,ku pat studiuar e lënë gjurmë të thella,motra e saj e madhe,Sevastia,duke vazhduar rrugën e motrës së vet,Parashqevi Qiriazi,arrin të përvetsojë krahas lëndëve mësimore edhe një edukatë morale të përkryer.Natyrisht si e fundmja vajzë e Qiriazëve të njohur në Stamboll,ajo do të vizitohej në kolegj edhe prej atdhetarëve shqiptarë miq të ngushtë të Gjerasimit e Sevastisë.Madje,shumë syresh do ta ftonin edhe në shtëpinë e tyre duke kujtuar me mall,viset e bukura të atdheut  duke qarë hallet e mëdha të Shqipërisë në fund të shekullit XIX.Vitet e studimeve në kolegjin  e Stambollit,njëherazi e paisin Parashqevin me aftësi të mëdha metodike dhe praktike për mësimdhënien.Është kjo arsyeja që në vitin 1904,pasi pat mbaruar me nota të shkëlqyera studimet në Stamboll,Parashqevia kthehet në Korçë,tashmë e aftë për të dhënë mësime në shkollën e vashave,në disa lëndë.Duhet cekur se pikërisht në këto kohë,pra në vitet 1904-1905,kjo shkollë po sulmohej nga të katër anët,prej të gjithë atyre që nuk mund të pranonin idenë e përhapjes së shkollave shqipe.Duke shfrytëzuar rastin që në këtë shkollë,jepeshin ide mbi fenë protestante,mbi te u vërsulën si lukuni ujqish të krishterë e ca mysliman,fanatikë që merrnin urdhërat nga ndonjë xhami apo kishat e tyre.Madje duke parë kokfortësinë e motrave Qiriazi,ata nuk lanë gurë pa lëvizur duke friguar deri edhe prindërit e vashave.Kështu në një urdhër të Mitropolitit të Korçës i cili paradoksalisht fliste në emër të qytetarëve të krishterë,thuhej ; “Kjo shkollë ka qëllimin e keq,të tërheqë vajzat e vogla dhe të pafaj prej orthodoksisë dhe t’i fuse në tjetër Fe,prandaj ne si gjithë qytetarët e këtushëm marrim vendimin që të ç’kishërojmë çdo familje e cila dërgon fëmijët e saj në shkollën protestante…”

( Gazeta “Drita “ Sofje më 15 dhjetor 1905 ).

Ndërkaq Parashqevi Qiriazi,duke njohur të drejtat e këndimit të Ungjillit në gjuhën shqipe,u përpoq që me anë të ideve fetare,të mund të mbushte sadopak zbrazëtinë e krijuar e për më tej,kur në këtë shkollë vinin të merrnin libra dhe abetare shqip luftëtarët e Cerçiz Topullit,Bajo Topullit,Mihail Gramenos dhe Qamil Panaritit,gjuha shqipe u rivendos sërish,pasi shkolla e vashave ishte në besë të këtyre trimave.Më mirë se kushdo,këtë e dinin administrata ushtarake osmane dhe Metropoliti i qytetit.Nuk duhet harruar në këto momente edhe trimëria e motrave Qiriazi ku veçmas Parashqevia shkonte deri në fshatrat më të thella të Korçës e Kolonjës,duke dashur të mbledhe rreth shkollës e gjuhës shqipe sa më shumë vajza.

Viti 1908 do të sillte ngjarje të reja për shqiptarët e të katër vilejeteve.Por sidomos në vilajetin e Manastirit,shpallja e kushtetutës prej turqve të rinj,u shoqërua me një varg masash prej atdhetarëve shqptarë me ç’rast parashihnin përparimin e lëvizjes kombëtare,përmes përhapjes së klubeve,shkollave dhe arësimit shqip.Parashqevi Qiriazi,kësaj kohe ndjek me vëmendje situatën dhe ndërmerr hapa konkret për themelimin e klubit të Korçës,sipas ideve dhe modelit të klubit të Manastirit.Pa u shkëputur nga veprimtaria e saj arësimore,në kontakte me patriotë dhe intelektualë të qytetit të Korçës,ajo ndikon drejtëpërsëdrejti në zgjimin e vetëdijes nacionale dhe përparimin e shkollave shqipe.Mendoi se aktivizimi i saj në këto rrethe,ka bërë që Parashqevi Qiriazi,së bashku me atdhetarin Mihail Grameno,Grigor Cilka,Sami Pojani dhe Thoma Avrami,të caktohen si përfaqsues të Korçës në Kongresin e Manastirit,në nëntor të vitit 1908.Ndërkaq vëllezërit Qiriazi,Gjergj dhe Kristo,dy-tri javë më parë,në bashkëpunim edhe me atdhetarë të tjerë në Manastir,patën krijuar “Shoqërinë botuese latrare”(Arkivi Qendror i shtetit-tiranë,koleksioni i fondeve personale,dosja 169,fleta 26 ),ku sigurisht patën vënë në diejni edhe Parashqevin e cila pat shkruar disa tekste në shqip,por pa e parë dritën e botimit.Ndonëse një vajzë e re,disi e druajtur, Parashqevi Qiriazi si delegate e këtij kuvendi historik,rënditej me burrat më të vyer të kombit tonë. Ishte e para herë që shqiptarët,në një kuvend të tillë,kaq madhorë,pranonin të uleshin dhe për më tej të dëgjonin fjalët e një gruaje.Dhe ajo që vlen të mos harrohet është fakti që kjo grua nuk thirrej e dëgjohej aty për merita të vëllezërve apo motrave (të tjera merita ishin ato) por ish zgjedhur me votën e shqiptarëve,pikërisht për ate shpirt sakrifice,për ate shpresë të pashuar që shpërndante në çdo fjalë e veprim.

Pa u ndalur në ato vendime me rëndësi madhore që u muarën në kuvendin historik të Manastirit,mendoj të mos harrohet fakti i madh se ndër të parët që luftoi dhe sakrifikoi për të vënë në vend ato ide,ishte pikërisht Parashqevia,ajo vërtet mbajti një ligjeratë prekëse në Kongres por vetëm disa muaj më pas,duke punuar ditë e natë,në kushte tejet të vështira mundi të përgadiste abetaren e parë shqipe,me ate alfabet që u mirata prej burrave të Shqipërisë,në vilajetin e Manastirit.

Atëherë kur edhe vetë shqiptarët ishin përçarë në rrafsh të germane të alfabetit,atëherë kur kishat edhe xhamijat lëshuan mallkimet e rënda e të frikshme mbi këto germa,ishte pikërisht Parashqevi,bijë e Manastirit shqiptar të hershëm, e cila me mundin,djersën dhe parat e kursyera prej saj,përgaditi dhe botoi të parën abetare me alfabetin latin.Shtypi shqiptar i ngazëllyer rreth kësaj ngjarjeje,nuk do të vononte të shkruante ; “Ky libër i vogël me 32 faqe dhe 18 fytyra,është radhitur bukur e pas metodës së re,me abecenë që vendosi Kongresi i Manastirit”.(Gazeta “Bashkimi i Kombit” 5 nëndor 1909 ).

Në gjurmë të atdhetarëve të shumtë shqiptarë,Parashqevi Qiriazi e shpërndau falas abetaren e saj,në katër vilajetet shqiptare.Emri i mësueses së shkollës së vashave në Korçë,tanimë u përhap me shpejtësinë e rrezeve të dritës që nga Parga e janina e deri në Dukagjin e Drenicë,që nga Vlora e Mirdita e deri në Shkodër e Pollog.Me këtë akt,Parashqevi Qiriazi,po i shpërblente familjes së vet,mundin dhe investimin e tyre për shkollimin e vajzës.Ndërsa në aspektin tjetër,më të rëndësishëm,ajo kishte hyre tanimë në rreshtat e parë të burrave të mëdhenj të kombit,të atyre që patën hedhur mbi supe përgjegjsinë e lëvizjes kombëtare shqiptare.Nën shembullin e dhjetra shoqërive atdhetare të krijuara në vitet 1908-1909,Parashqevi Qiriazi ngre në Korçë,në janarin e vitit 1909,shoqërinë e parë të grave me emrin “Ylli i Mëngjesit”.Përmes kësaj shoqërie,bija e Manastirit,kërkonte që gratë shqiptare të integroheshin sa të mundeshin në jetën shoqërore,të flaknin paragjykimet mesjetare duke marrë vetë në duar fatin e tyre.Që në ditën e parë të krijimit të kësaj shoqërie,shkuan rreth 100 gra e më tej numëri u dyfishua.Ajo çka arriti Parashqevia që në fillim,ishte se aty shkuan gra prej besimeve fetare të ndryshme,gjë e cila nuk ishte aq lehtë të kapërcehej në ato kohë.”Ylli i Mëngjesit” u bë e dashur për mjaft gra të cilat për të parën herë mësuan aty të shkruanin gjuhën shqipe,të këndonin këngë patriotike apo të dëgjonin mbi traditat e vyera të popullit të tyre.Disa kohë më pas,organizimi i kësaj shoqërie mundi të cekë edhe temat kulturore,aq shumë të dëshiruara për gratë shtëpiake të Korçës.Mandej me vete nismën dhe regjinë e Parashqevisë në dhjetor të vitit 1909,disa vajza të shoqërisë “Ylli i Mëngjezit” vunë në skenë një dramë domethënëse të Shilerit.Rreth këtij aktiviteti,shtypi i kohës do të shkruante : “Drama ishte pergaditur mirë dhe u lojt shumë bukur e me mjeshtëri të madhe nga aktorët e reja.Gjithë dëgjonjësit mbetën shumë të kënaqur.Shoqëria nuk ndau bileta.Me dëshirë u mblodhën 5 lira turke”.( Gazeta “Korça “ 13 janar 1910 ).

  Në fillim të vitit 1912 (pas trazirash të shumta jo vetëm në Korçë por në krejt vilajetet shqiptar) Parashqevi Qiriazi,duke ndjekur edhe këshillat e Sevastisë,shkon në SHBA ku ndjek një kurs pasuniversitar në rrafsh të pedagogjisë.Studimi ishte vazhdim i atyre që pat mbaruar në Stamboll,por tanimë ai ndërthurej edhe me përvojat e fituara në këtë rrugë të gjatë e plot sakrifica.Duke i lidhur kërkesat e shkollës,me ngjarjet që pasuan në Shqipëri në nëndorin e vitit 1912,Parashqevi Qiriazi,pas disa muaj të lodhshëm studimesh,mundi të hartojë një program konkret për sistemin arësimor në Shqipëri.Që në fletat e para të këtij studimi (i cili u botua në vitin 1919 në librin e Dakos me titull “Albania the Master Key to the Near East”) Parashqevi paraqet gjendjen e deritanishme të shkollave shqipe.Ajo ndalet posaçërisht në shkollat greke të çelura rëndom në Shqipërinë e jugur duke zbërthyer qartë edhe qëllimin  e tyre.Për Parashqevin,këto shkolla ishin veçse çerdhe që mbështetnin pretendimet e tyre territoriale mbi Shqipërinë e Jugut.Për shkollat greke zgjidheshin nxënësit më të mirë të cilët pastaj dërgoheshin në Athinë dhe i dërgonin të nesërmen në Shqipëri për të bërë propagandë helene.Në të njejtën pozitë ishin edhe shkollat sllave të cilat i paisnin shqiptarët me frymën sllavoortodokse.Sa për shkollat italiane,Parashqevi ndonëse theksonte faktin se ato janë të pakta në numër “nuk duhen nënvlersuar në lidhje me propagandën që zhvillojnë”.Duke parë nevojat jetike të shqiptarëve,Qiriazi në këtë studim thekson se “vëndi ynë me tre milion banorë gjithsejt ka nevojë për shkollat në gjuhën e tij dhe jo për shkollat e huaja që duan të na shkombëtarizojnë”.Ajo gjithashtu parashihte në arësim,ngritjen e një organizate e cila të merrej posaçërisht me unitetin kombëtar,duke synuar që krejt nxënësit të ishin të pavarur prej intrigave që po pergadisnin krerët e religjioneve fetare në Shqipëri.Tejet i përparuar për kohën,këtë studim,ndonëse e botoi në vitin 1919,Parashqevi Qiriazi ia paraqiti në mars të vitit 1913,qeverisë së Ismail Qemalit.Por fati i asaj qeverie dihet ,e bashkë me te u rrukullis edhe fati i studimit të Parashqevit.

Ngjarje të trishtuara rodhën në Shqipëri në vitet 1913-1914.Kërcënimet greke në Korçë u shoqëruan me përpjekjet e bandave të andartëve të cilët vranë mjaft prej atdhetarëve të shquar të shkollës shqipe.Shkolla e vashave në Korçë u mbyll dhe motrat Qiriazi u detyruan të largohen.Por edhe në Manastir ato nuk mund të shiheshin me sy të mirë prej autoriteteve vendore të pushtuesve serb,ndaj shkojnë në Sofje e Bukuresht me ftesë të shoqërisë “Lidhja Kombëtare” e cila drejtohej asaj kohe prej Themistokli Gërmenjit.Me anë të kësaj lidhjeje,iu kërkua ndihmë në disa raste autoriteteve  diplomatike evropiane për fatet e Shqipërisë,por gjithsesi ndonjë rrezulltat kushedi çfar nuk qe arritur.Pas dy vitesh të udhëtimeve të lodhshme,Parashqevi shkon në SHBA,në shtator të vitit 1915.Ajo fillon aty të bashkëpunojë me shtypin shqiptar e për më tej të organizojë edhe një shoqatë të quajtur “Miqtë e Shqipërisë së Lirë”.Por sidoqoftë,ëndrra e saj ishte çelja e një gazete apo reviste e cila do të mund të mbante të ndezur shqiptarizmën,në shpirtërat e bashkëkombasve të vet,atje në Amerikën e largët.U deshën shumë peripeci e përpjekje dhe në fillim të vitit 1917,doli numri i parë i revistës “Ylli i Mëngjesit” qëllimi i së cilës ishte fort qartë i përcaktuar ;”revistë dy javore shqiptare,kushtuar ndriçimit dhe naltësimit të kombit shqiptar”.Natyrisht në faqet e asaj reviste,zunë vend ngjarjet madhore të shqiptarëve,hallet dhe shqetsimet e tyre,luftërat dhe përpjekjet pafund.Sidoqoftë : “dashuria e saj e zjarrtë për atdheun,dëshira për ta parë Shqipërinë përkrah vendeve të tjera,mbështetja e fuqishme me idetë e Rilindjes Kombëtare,njohja e veçorive,specifikës,rrethanave politiko-sociale të kohës, e bënin Parashqevi Qiriazin,që theksin më shumë ta vinte tek problemet e arësimit”.( Dh.Dishnica, “Motrat Qiriazi”,faqe 103 ).

Ata që kanë patur mundësinë të njihen me disa prej numërave të revistës “Ylli i Mëngjesit” janë bindur jo vetëm për larminë e shkrimeve që mbajnë firmën e Parashqevisë por sidomos me thellësinë e mendimeve të shprehura prej saj,me kthjelltësinë dhe patriotizmin e tyre.Sipas saj,çdo shqiptar duhej të familjarizohej me çështjen shqiptare e për këtë,doemos duhej të njihej me veprat e frashërllinjëve dhe autorëve të tjerë shqiptarë.Duke përdorur një gjuhë të pastër e plot kolorit,Parashqevi përmes shkrimeve të saj në “Ylli i Mëngjesit” arrin jo vetëm të bashkëbisedojë me lexuesin e saj,por edhe ta frymëzojë ate,t’i mbaje gjallë ato ndjenja shqiptarizmi të cilat përpëliten përballë metropolitëve të fuqishëm amerikane.Në shkrimet e Parashqevi Qiriazit,gjente kurdoherë vend shpresa,se populli shqipta,si popull i vjetër që ka luftuar shumë gjatë historisë së tij,do të luftonte për t’ia arritur qëllimit,të renditej në krah të botës së qytetëruar.Jo rallë ajo i është drejtuar flamurit kuqezi,këtij simboli të bashkimit të shqiptarëve,duke dashur të ngrerë sa më lartë famën e tij: O flamur i Skenderbeut,valo rreth nesh,valo rreth trashigimtarëve të tu dhe mburna të therrasim dhe të punojmë për bashkim dhe për liri,për tërë jetë… Nën hijen tënde na pëlqen të rrojmë, o flamur i Skënderbeut dhe për nderin tënd jemi gati të vdesim”.( “Ylli i Mëngjezit”-Boston, viti 1917 , vol 2, numëri 7, faqe 206 ).

Një vend me rëndësi në faqet e “Yllit të Mëngjezit” do të zinin edhe ngjarjet e hidhura në jug të Shqipërisë,ku të ashtuquajturit vorioepirotë organizuan disa dyndje që u ngjanin atyre të barbarëve në lindje të njerëzisë.Nën titullin “Kujtime të paharruara” Parashqevia vendosi në sfond të këtyre ngjarjeve,përpjekjet e mëdha të mbijetesës,të shkollës së vashave në Korçë,në vitet 1911-1914,kur shpesh herë nxënëse dhe mësuese e kaluan natën në një dhomë të mbledhura në gjoks të njëra tjetrës,duke pritur nga çasti në çast të shpërthehej dera prej andartëve grek.Por Parashqevi nuk do të mbetej vetëm në përshkrimin e këtyre ngjarjeve në revistën e saj,ngase këtë revistë,tek e mbramja do ta lexonin vetëm shqiptarët,të cilët në vija të përgjithshme e nga burime të tjera i kishin të njohura masakrat greke.Ajo ndërrmori me nismën e saj dhe me ato pak të ardhura,disa udhëtime,në shtete të ndryshme të Amerikës,duke organizuar konferenca lidhur me çështjen shqiptare.Mendimet e saj të thella,gjuha e ëmbël dhe anglishtja e shkëlqyer që përdorte,bënë që këto salla të arrinin edhe deri në 1000 veta,intelektual të SHBA-ve,të cilët njiheshin për të parën herë me Shqipërinë,aktualitetin dhe fatet e saj historike.Gjithsesi,jam i mendimit se jo vetëm në fushën e letrave,por edhe në ate diplomatike,vizioni atdhetar i Parashqevi Qiriazit ka spikatur dukshëm.Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore,kur në Konferencën e Paqës në Paris,do të diskutoheshin fatet e kombeve,shqiptarët e Amerikës dërguan si përfaqsues të tyre,Parashqevin së bashku me 3-4 të tjerë delegatë.Shqiptarët brenda dhe jashtë shtetit amë,në vitin 1919,ishin mbërthyer pos të tjerave,prej mërive dhe inateve karakteristike,ndërsa të tjerë i shihnin interesat e kombit në suazën e interesave të tyre private.Ka qenë kjo arsyeja që ata u përfaqsuan në Konferencën e Paqës prej 3-4 delegacioneve dhe Turhan pasha,përfaqsuesi i Qeverisë shqiptare,nuk dëgjonte as të takohej me të tjerët.Këtu shkëlqeu edhe një herë shpirti i madh dhe diplomacia e thellë e Parshqevisë, e cila mundi të binde Turhan Pashën që delegatët shqiptarë të zhvillonin një takim të përbashkët.Me këtë rast u unifikua deri-diku,qëndrimi i delegacionit të qeverisë shqiptare.Edhe gjatë ditëve të zhvillimit të punimeve,në konferencën e Paqës,Parashqevia ishte promotori i bashkimit në ide të pjesmarrësve shqiptarë aty.Sa në njerin grup në tjetrin,ajo kërkonte t’ bindete bashkëkombasit e vet se duhet të bashkojnë zërin e protestës dhe të arsyes,pse vetëm,ai zë do të mund të dëgjohej.Gjatë këtyre ditëve,një të afërmi të saj i shkruante : “Kështu të ndarë po të rrimë,do të marrim në qafë më keq,të mjerën Shqipëri.Se të paktën,të jemi të gjithë tok dhe kundërshtimet t’i kemi mbrenda dhe jo jashtë,që të bëhemi rezil përpara të huajve”.( Arkivi Qendror i shtetit – Tiranë, Fondi Parashqevi Qiriazi , dosja 2 fleta 6 ).

Ndërekaq për bijën e Manastirit,ishte e qartë se jo gjithshka varje prej kërkesave unike të shqiptarëve.Duhej të zhvilloheshin takime e biseda sidomos jasht punimeve të Konferencës.Duke shfrytëzuar faktin se njihte 7-8 gjuhë,si edhe shkollën e madhe të njohjes (falë rretahnave të jetës) Parashqevia mundi të takohej në Paris me personalitete të shquar të diplomacisë Evropiane,madje edhe me përfaqsues të vendeve pjesmarrës në Konferencën e Paqës.Duke ditur mirë gjendjen në Shqipëri,duke njohur edhe pretendimet e fqinjëve dhe armiqësitë e vjetra evropiane me shqiptarët,Parashqevia mundi të formojë një mendim të qartë për vehte si edhe përfaqsuesit e tjerë shqiptarë,lidhur jo vetëm se ç’duhej të parashihnin në bisedime,por edhe mënyrat se si do të kërkohej ndihma prej Evropës dhe Amerikës.E vërteta është se disa prej përfaqsuesve të popullit shqiptar në Paris,duke paraparë rrezik të madh prej Greqisë,Serbisë dhe Bullgarisë ishin gati t’u bënin konçesione italianëve të cilët nuk rreshtnin së foluri për “ndihmën” e madhe dhe mbështetjen që do t’u jepnin në luftë kundër fqinjëve të tjerë të Shqipërisë.Ndërsa Parashqevi jo vetëm që nuk mund të fuste veten e saj në këtë grup por bëri ç’ishte e mundur të argumentonte përpara tyre,praktikat shovene dhe zaptuese të italianëve. Besoj se nuk ka qenë e rastësishme që ambasadori italian në Paris,Kastoldi,të ketë kërkuar të bisedojë me shqiptaren”antiitaliane”,Parashqevin.Them besoj,ngase është fakti i njohur që mbas një bisede disa orëshe,Kastoldi nuk ka mundur të sigurojë përkrahjen e bijës së Manastirit.Pas kësaj,gjoja si krejt rastësisht,ai ka treguar se ka ndihmuar në të holla disa shqiptarë,me ç’rast ishte i gatshëm të ndihmonte edhe ate.E fyer pas këtij propozimi, Parashqevi i është përgjigjur: “Faleminderit për ndihmën ekonomike që kërkoni të më jepni,por s’kam nevojë për të.Më mban partia e cila më ka dërguar delegate të saj,këtu në Paris,për të mbrojtur të drejtat e kombit tim”.(Arkivi Qendror i shtetit-Tiranë,Fondi Parashqevi Qiriazi, dosja 2 fleta 4 ).

  Natyrisht në qëndrimet dhe idetë e saj,Parashqevi do të kishte afër edhe atdhetarë të tjerë.Në shënimet e veta për Parisin,ku ajo ndenji plot 7 muaj,Parashqevi i përmend me radhë të gjithë ata,me tiparet e vyera të tyre dhe dobësitë.Por në penën e saj,do të skicohen bukur,sidomos portretet e At Gjergj Fishtës,Imzot Bumçit,Mehdi Frashërit dhe Luigj Gurakuqit.Qëndrimi dhe mpleksja e mendimeve me ta,pjekuria,guximi,apo e kundërta megallomania dhe disfatizmi,u shpalosën hapur tek shqiptarët,në Konferencën e Paqës në Paris.Është tejet vështirë të gjykosh këta burra,për qëndrimet e tyre ngase duhet me parë të njohësh diplomacinë agresive të fqinjëve tanë,si edhe problemet madhore të mbrendshme shqiptare.Në këtë vorbull diplomatike,ku po luhej me fatet e Shqipërisë si me fatet e ndonjë vendi të humbur të Afrikës,Parashqevi Qiriazi,më së paku arriti të formonte një unitet organik të qëndrimit shqiptar,unitet i cili do të kishte fituar së tepërmi Pamvarsisht se çka u arrit në Paris,roli i Parashqevisë aty,duhet parë kurdoherë në aspektin se në çfar shkalle të lartë diplomatike ngriti ajo çështjen shqiptare,në çfar niveli çoi mendimi i saj, zgjedhjen e drejtë të kësaj çështjeje.Ka qenë pikërisht një përfaqsues shqiptar në këtë Konferencë,i cili ka shkruar për rolin e bijës së Manastirit se ; “Le të mburremi jo vetëm me burrat por edhe gjith zonjat shqiptare se zonjusha Parashqevi Qiriazi,Zhan D’arka e Shqipërisë,na nderoi të gjithë.Asnji komb i madh ose i vogël,nuk ka sot në Paris,një delegate Zonjë,po Shqipëria e ka këtë zonjushe, e cila me diturinë dhe mençurinë e saj,dita me ditë po fiton simpatinë e të huajve për fitim të Shqipërisë”.( Revista “Ylli i Mëngjezit “ – Boston, 1919,korrik. Fq.284 ).

Në fillim të vitit 1921,në bashkëpunim me motrën e saj Sevastinë,si edhe atdhetarin tjetër të shquar Kristo Dakon,Parashqevia ndërmerr nismën për çeljen e një shkolle vajzash në Tiarnë,sipas modelit të asaj në Korçë.Qëllimi i kësaj shkolle,ashtu sikundër thuhej në lutjen dërguar Ministrisë së Arësimit Shqiptar,ishte që vajzat shqiptare të edukoheshin sa me traditat e shkëlqyera të popullit tonë aq edhe me edukatën moderne për t’iu përgjigjur niveleve emancipuese të shoqërisë së asaj kohe.Me ngritjen e kësaj shkolle në Kryeqytetin e Shqipërisë,në fakt motrat Qiriazi,potenconin përpjekjet për një arësim mbi themelet kombëtare,me ç’rast do t’i shërbehej drejtëpërsëdrejti kombit dhe do të realizonte aspiratat e mijëra shqiptareve të ndershme.Në fakt,kërkesa e motrave Qiriazi u muar parasysh dhe brenda vitit 1921 u përcaktuan edhe fondet e qevreisë shqiptare që do të përdoreshin për mbarëvajtjen e shkollës.Shkolla në fjalë, e cila mori emrin Instituti “Kyrias” u çel në tetorin e viti 1922.Entuziasmi i vajzave dhe mësuesve,dalëngadalë u shëndrrua në një punë vetmohuese për të realizuar programin mësimor i cili padyshim ishte ndër më të përparuarit në Shqipërinë e atyre viteve.Numëri i vajzave erdhi duke u rritur për çdo vit dhe edukimi i tyre me traditat atdhetare la gjurmë të thella,ngase u transmetuan dashurinë për gjuhën,historinë dhe shqiptarizmën nga gjenerata në gjeneratë.Në krejt këtë nismë,spikati padyshim talenti pedagogjik dhe aftësitë e thella mësimdhënëse të Parashqevisë.Pos të tjerave bija e Manastirit do të tregonte se ishte edhe një zonjë e dhembshur.Ajo dinte të sillej me të gjithë nxënësit duke iu parashtruar sipas temperamentit të sjelljes.Po aq sa edukonte në klasë,po aq Parashqevi jepte shembull edhe jashtë mureve të klasës.Ajo dinte të bënte tekste mësimore,por pat shkruar edhe tekste këngësh,ajo pat qenë delegate në Konferencën e Paqës në Paris,por dinte edhe të qëndiste bukur,të këndonte bukur të punonte pa u lodhur në kopshtin pranë mjediseve të Institutit.Nga viti në vit nxënësit u shtuan,u ble tokë tjetër ku u mbuallën drurë frutore,u çelën edhe disa klasa më të ulta pranë këtij Instituti i cili siguronte vazhdimsinë e përvetsimit të dijeve.Më 1931,shtypi shqiptar i kohës shkruante: “Kjo shkollë ka punuar gjithë jetën e saj për edukimin e vajzës shqiptare,të cilën e ka bërë në gjuhën amtare,në kohën kur ishte i ndaluem zyrtarisht përdorimi i kësaj gjuhe si vegël mësimi.Këtë vepër kombëtare në gjuhën tonë,kjo shkollë asht tue e mbarue edhe sot,në mënyrë e drejtim më të gjërë e t’organizuem”.( “Foleja Kombëtare” – Tiranë 1931 , faqe 39 ).

Por fatkeqsisht nuk ishte e thënë që jeta e këtij Instituti të vazhdonte gjatë.Trazirat e brendshme dhe të jashtme politike,në vitet 30-40 të shekullit të kaluar,dominenca italiane dhe varfëria e shtetit shqiptar bënë që shkolla të mbyllej ose të shëndrohej në disa klasa ku mungonte krejtësisht fryma atdhetare.Përballë kësaj gjendjeje,parashqevi Qiriazi nuk u ligështua.Jeta e saj pat kaluar midis aq andrrallave e furtunave ndaj bija e Manastirit nuk pushoi përpjekjet për asnjë çast.Ajo shkollë tek e mbramja ishte pasqyrë e vet jetës së saj.

As fashizmi as komunizmi nuk mund të lejonin të çelej sërish Instituti “Kyrias”.I pari nuk lejonte sepse kish pikatur frymën e shenjtë të shqiptarizmës,ndërsa të dytët nuk mund të çelnin një shkollë atdhetare meqë ata vetë kishin tradhëtuar atdheun shqiptar,dhe busulla e tyre sishte nga perëndimi por nga lindja.Prashqevi ka kaluar plot dy decenie në heshtje,duke vuajtur për bukën  e gojës.Diktatura e Tiranës Hoxhiste u kujtua për te,vetëm në festimin e 60 vjetorit të Kongresit të Manastirit,ku Parashqevia ishte e vetmja delegate e mbetur gjallë.Më pas asaj i kanë ndarë një pension modest duke ia dorëzuar sërish haresës.Por antiharresa,populli, e mbushi me adhurim e lule,ndërsa e përcillte për në banesën e fundit më 17 dhjetor të vitit 1970.

Bern-Zvicer

Deputeti Mustafa Merlika-Kruja dhe grupi i deputeteve te Shkodres ne vitin 1923/

NGA ILLO FOTO, NEW YORK/

Familjet e mëdha  janë emërtuar të tilla, për shkak të  njerëzve të  shquar, për shkak të pasurisë që kanë zotëruar dhe për shkak të  influencës  që kanë ushtruar në  mjedisin shoqëror në një kohë të  dhënë. Kthesat historike  kanë filluar nga  familjet e mëdha. Skënderbeu  mblodhi krerët e familjevë të mëdha, në Kuvëndin e  Lezhës.

Të njëjtën gjë bëri dhe  Ismail  Bej Vlora. Nuk  mund të vendosej asnjë  bashkim, pa  vullnetin e familjeve të mëdha, që  quheshin edhe oxhaqe ose porta. Kishin pasurinë, territor dhe mbi gjithçka  kishin njerëzit më të  ditur të  kohës, në një trevë të   caktuar .

Këto familje kishin aftësinë dhe ndjenin nevojën e  aleancave, për të përballuar rreziqet   e jashtëme dhe të brëndshme. Ato treva, që nuk arrinin të  krijonin familje të mëdha, u bënë çifliqe të  agallarëve  dhe nëpunësve të lartë të   Perandorisë.  Pasuria e  familjeve të mëdha  gjithnjë ka  rrjedhur nga  afërsia me  qeverinë. Perandoria  shpërblente  idhtarët e saj me pasuri të pa luajtëshme, simbas  kontributit që jepnin në  fuqizimin  e  Perandorisë.

Firmëtarët e aktit të  pavarësisë  në  Vlorë  1912  ishin, kryesisht,  pjestarë   të   familjeve të mëdha  të kohës, klerikë të lartë dhe intelektualë  të rinj.  Midis klerikëve të firmëtarëve ishte Imzot Nikoll Kaçorri, që nuk  ishte nga radhët e njerëzve të pasur, por ai pati, përpara emrit , titullin  fetar.

Firmëtar i  Pavarësisë ishte  një i ri  nga  Kruja e  Skënderbeut, Mustafa  Merlika – Kruja, që nuk përfaqësonte  ndonjë familje të madhe  dhe nuk kishte ndonjë ofiq  përpara  emrit, por ishte   midis më  të diturve  të   firmëtarëvet  .

Universitarë të këtij niveli, ishin të rrallë në Shqipëri, sepse ata që mbaronin  universitete, kudo në botë, mund të ndërtonin një jetë të pasur dhe të lumtur, kudo  dhe sido  që do të dëshironin. Mustafai i ri ishte i pasionuar pas shkencës dhe  atdhetarisë. Postit të nënprefektit në Urfa të Sirisë ai i parapëlqeu atë të mësuesit të shqipes dhe matematikës në gjimnazin e Durrësit, për kënaqësinë e miqve të tij, që e uruan, madje edhe nga burgu.  Atë ç’ka  përvehtësoi në universitet, vendosi t’a verë në jetë në  Atdheun e robëruar të kohës. E vuri veten dhe dituritë në shërbim të  Mëmëdheut, që në momentin që  u kthye  në  vëndlindje. Me fillimin e kryengritjeve anti – turke në Shqipërinë e Mesme u vu si sekretar organizativ i tyre. Në këtë detyrë ai mbante lidhjet me komitetet an’e mbanë Shqipërisë, si me 12 bajrakët e Mirditës, me komitetet e jugut, t’Elbasanit, madje ishte pjestar, së bashku me Markagjonin dhe Abdi Toptanin edhe në takimin në Shkup me udhëheqësit kosovarë si Nexhip Draga, Hasan Prishtina, Isa Buletini etj.

U bashkua me Ismail Qemalin e Luigj Gurakuqin e atë grusht atdhetarësh që udhëtuan drejt Vlorës, duke u nisur nga Durrësi, n’atë javë të fundit të Vjeshtës së tretë 1912. Më 28 nëndor mori pjesë në ngritjen e flamurit dhe firmosi dokumentin më të rëndësishëm të historisë shqiptare n’emër të kryeqendrës së Skënderbeut. U votua i katërti në listën e Pleqësisë së Asamblesë së Vlorës, u emërua nënprefekti i parë i kryeqytetit të shtetit të parë të bashkuar shqiptar. Shpejt, megjithëse ende nuk kishte mbushur 26 vjetët, u emërua kryesekretar i Qeverisë së parë të Ismail Qemal bej Vlorës, të cilit i qëndroi besnik deri ditën e fundit, në kundërshtim me mjaft të tjerë që e braktisën për t’u bashkuar me Esat Pashë Toptanin. Qe njëri ndër eksponentët politikë më të zellshëm në luftën kundër rebelimit filoturk të Haxhi Qamilit, me armë dhe me pendë. Mbas largimit të Princ Wiedit nga Shqipëria, si rezultat i zgjerimit dhe forcimit të lëvizjes së Haxhi Qamilit, Mustafai u detyrua të dorëzohet tek Esat Pashë Toptani, për të liruar të gjithë meshkujt e familjes së zgjeruar, të cilët ai i mbante peng. Esati e dënoi me vdekje, sepse kundërshtonte veprimtarinë e tij, duke e quajtur jo në interes të Shqipërisë, pastaj i fali jetën dhe e syrgjynosi në një burg italian.

U kthye në Shqipëri në dhjetor 1918 e mori pjesë në Kongresin e Durrësit, ku u zgjodh ministër i postë-telegrafavet dhe sekretar i Dërgatës shqiptare në konferencën e Paqes në Paris 1919. Në pjesën e dytë të librit të sipër përmendur, nga faqja 291 deri në faqen 357, janë rradhitur dokumentat e hartuara nga Dërgata shqiptare e qeverisë së Durrësit në Paris. Ata dokumenta, që janë një pasuri e vërtetë për çështjen tonë kombëtare dhe diplomacinë shqiptare, të nënëshkruara nga kryeministri Turhan Pashë Përmeti, janë hartuar nga Mustafa Kruja dhe miku i tij i madh Luigj Gurakuqi. Nëpërmjet leximit të tyre, cilido mund të gjykojë mbi atdhetarizmin dhe përkushtimin ndaj çështjes shqiptare të krutanit 32 vjeçar. Deputet i Kosovës në parlamentin e parë shqiptar, shquhet për prirjet përparimtare dhe proevropiane në hartimin e legjislacionit të shtetit të dalë nga Kongresi i Lushnjes. Si i tillë mori pjesë në kryengritjen e marsit 1922 dhe u arratis në Jugosllavi, mbas dështimit të saj. Atje për pak kohë mësoi serbo-kroatishten dhe përktheu librin e ish kryeministrit të Serbisë, Vlladan Gjorgjeviç “Shqiptarët dhe Fuqitë e Mëdha”. U kthye në Shqipëri në qershorin 1924 dhe u emërua Prefekt me fuqi të plota në Shkodër.

Në dhjetor 1924 braktisi për të tretën herë Atdheun, brënda dhjetë vjetësh, këtë herë me gjithë familje.      Periudha 15-vjeçare e mërgimit politik në Itali qe një periudhë pune intensive intelektuale, sidomos në gjuhësi dhe publiçistikë. Në të parën punoi kryesisht mbi kryeveprën e tij “Fjalorin e madh të gjuhës shqipe”, ndërsa në të dytën bashkëpunoi me shumë organe të shtypit shqiptar t’asaj kohe brënda e jashtë Shqipërisë. “Kuvendi”, “Shkumbini”, “Politika”, “Dajti”, “Liria kombëtare”, “Mbrojtja kombëtare”, “Imigranti”, “Shqipëria e re”, “Cirka”, “Përpjekja shqiptare”, “Agimi”, “Hylli i Dritws”, “Ora e malevet”, “Leka” janë të përkohëshme shqiptare në të cilat Mustafa Kruja ka botuar shkrimet e veta me emër apo pseudonime, ku më i njohuri ishte Shpend Bardhi.  Në vëllimin “Gjysmë shekulli me pêndë në dorë”, të botuar në vitin 2015 nga Eugjen Merlika, janë përmbledhur shumica e këtyre shkrimeve, që paraqesin një nga publiçistët më cilësorë e më prodhimtarë të jetë sonë kulturore të gjysmës së parë të shekullit të shkuar. U afirmua si  shkrimtar, studjues, gjuhëtar. Është një  shqiptar me jetëshkrim aktiv, të ngjeshur  dhe gjithpërfshirës. Ai zhvilloi një veprimtari të  paparë në fushën e gjuhësisë, të leksikologjisë,  të albanologjisë, duke lënë një emër në të tëra fushat, ku debutoi dhe arriti  kulme të  krijimtarisë. Për Aleksandër Xhuvanin Mustafa Kruja ishte “në rradhën e parë leksikografësh të shquem të Shqipes”, ndërsa studjuesja e ditëve tona Ledi Shamku-Shkreli, në parathënien e vëllimit “Një studim analitik  – Gjuha e Frang Bardhit dhe Shqipja moderne”, shprehet kështu :

“Shpesh, kur analizohen post faktum mëndje luminare idetë e të cilave nuk gjetën përhapje në gjallmëni të tyre, thuhet se ato qenë të parakohshme. Për M.Krujën nuk mund të thuhet kësisoj, pasi thelbi i kumteve të tij teorike shihet se ka qenë sinkron me atë të bashkëkohësve të vet në Evropë e Shtetet e Bashkuara – Fishman, Martinet, Benveniste, Bartoli, Migliorini etj. Pra ky novator do të kish qenë njeriu i duhur në kohën dhe vendin e duhur, por pas Dyzetekatrës koha shqiptare rrodhi ndryshe nga koha globale e për rrjedhojë shkenca jonë  iu shmang vektorit diakronik të zhvillimeve ndërkombëtare, duke hyrë siç është pranuar me krenari në një shteg sui generis. Pra ky aksident historik u përkthye në një aksident apo gand gjeografik, i cili bëri që M.Kruja të ish njeriu i duhur në kohën e duhur, por që s’mund të ndodhej në vendin e duhur – në Shqipëri”

Ky vlerësim madhor i një studjueseje të re të gjuhësisë shqiptare dëshmon më së miri ndihmesën e jashtzakonëshme të M.Krujës në lëmin e gjuhës shqipe, madje më kujton një shprehje të studjuesit të njohur kosovar Zekirja Cana, në një takim me studentë e pedagogë të Institutit të lartë të Arteve në vitin 1991 : “Nuk mund të kuptohet gjuhësija shqiptare pa ndihmesën përcaktuese të M.Krujës”. Po t’i shtojmë këtyre konsideratave vlerën e paçmuar të “Fjalorit të madh të Gjuhës Shqipe”, një fjalor etimologjik me 30.000 fjalë e 2500 faqe të daktilografuara, fatkeqësisht i humbur në Institutin e Gjuhësisë, që pasoi Institutin e Studimeve Shqiptare, të themeluar prej gjuhëtarit krutan, mund të vetëdijësohemi më mirë për faktin se sa e padrejtë dhe mosmirënjohëse qe Shqipëria komuniste kundrejt një monumenti të shkencës së saj gjuhësore, sic qe M.Kruja.

Secili komb  ka një fillim të pavarësisë  dhe të  zhvillimit modern të tij . Pavarësia  e shtetit fitohet një herë në jetë. Kjo ngjarje  historike ka herojtë e saj të pa tjetërsueshëm. Herojtë nuk kanë  prejardhje  gjenetike. Përkatësia e tyre  familjeve të mëdha si  origjinë  e   njerëzve të shquar  është  probabilitet  matematik. Jeta ka vërtetuar se heronjtë, duke qënë  individë që dalin mbi kohën, i formon mendja e tyre dhe çasti historik, simbas të cilit ata  bëjnë historinë.

Ata që firmosën Deklaratën e  Pavarësisë së Amerikës, kanë marrë  titullin baballarë të kombit. Janë më shumë se heronj. Veprës së tyre vijojnë t’u referohen dijetarët, shkencëtarët,  intelektualët, në rrugën e gjatë të përsosjës së demokracisë dhe të  shtetit, jo vetëm në  Amerikë, por kudo në botën e qytetëruar. Firmëtarët e Pavarësisë së   Shqipërisë, populli i ka mbajtur në zemër. I ka ruajtur nga të tëra goditjet, që u kanë ardhur në forma të ndryshme, nga regjimet dhe politikanë të  veçantë. Ata janë produkt popullor ,  pa lidhje  me  përkatësitë  ideologjike  emocionale, ata janë flamurtarë të ideologjisë së Kombit.

Influenca praktike e familjeve të mëdha, u zbeh në kohën e  Mbretërisë, por nuk u mohua lavdia e tyre për Kombin. Zogu pretendonte se  vetëm  Ai mund të bënte bashkimin e  kombit, por faktikisht nuk mundi t’a realizonte, siç e përfytyruan firmëtarët e pa vdekshëm.  Fill mbas luftës së dytë botërore, historia e vëndit iu nënështrua operacioneve më të rënda, që i janë bërë ndonjë herë listës së firmëtarëve. Figura të shquara u deformuan  moralisht  dhe të tjerë  iu hoqën listës së firmëtarëve, duke iu nënështruar harresës,  me arrogancën  shtetërore, sepse historia  duhej të kthehej në vitin  zero dhe  të vihej në shërbim të triumfit komunist  me të tëra mënyrat dhe mjetet .

Një ndër figurat historike të rëndësishme të Kombit, firmëtari i Dokumentit të  Pavarësisë, Mustafa Merlika ( Kruja), u vu në qëndër të ciklonit  komunist të  mohimit dhe  harrimit, sepse nga  gjyqi komunist 1945, ishte dënuar me vdekje në  mungesë. Po përse ?  Anjë fakt, asnjë provë. Asgjë ë  qënësishme! Kaq pak kushtoka jeta e një intelektuali, një ish Kryeministri, një shkencëtari, një atdhetari të dy epokave, një ideologu politik?

Ky ishte komunizmi enverist  i pa shoq ndër homologët!

Mustafa Krujës, firmëtarit të madh, iu mohua atdhetarizmi, vepra intelektuale  shkencore e nivelit të lartë, sepse kishte bindje të argumentuara antikomuniste. Ju internua  familja, duke e damkosur si familje tradhëtare të atdheut dhe popullit, që i përkiste dhe që i ishte përkushtuar. Familja Merlika, u vendos në  kampet e dëbim- përqëndrimit të ish fermës së Lushnjës, pasi kreu internimin në kampin e vdekjes, n’atë  të  Tepelenës. Këtë dënim të pa merituar edhe për ligjet e kohës, familja Merlika e përballoi me dinjitetin e një familjeje, që historia i kishte rezervuar vëndin  në altarin e  heronjve të kombit.

Familjet ë mëdha  lindin njerëz të shquar dhe heronj, ashtu sikurse njerëzit e shquar janë të  aftë të  krijojnë  familje të mëdha. Në lagjen time në  NY, banon një nuse krutane, martuar në derën e një mikut tonë. Mbiemrin e vajzërisë nusja e ka Merlika. E pyeta në se njihte  Mustafanë ose Eugjenin. I kam dëgjuar nga  prindërit, më tha,  dhe  e di me siguri  që vetëm në Krujë ka mbi 100 familje me këtë  mbiemër. Ka  dhe në  qytete të  tjerë, si dhe jashtë shtetit. Jemi fis i madh,  nuk jemi familje  kanunore, por fis me degëzime  të shumta,  më sqaroi  nusja Kacana (Merlika). Nuk është  numuri i degëzimeve, që cilëson  familjen.  Namin  e madh familjes, ja dha  vepra madhore e Mustafait.

Regjimi  enverist  i injoroi shumicën e  firmëtarëve të Pavarësisë. Ndaj disave prej tyre dhe familjeve u ushtrua një shtypje e egër, deri në zhdukjen fizike të tyre. Ky qëndrim  iu rezervua  edhe disa pasardhësvë të  babait të  Pavarësisë, Ismail Bej  Vlorës. Përndjekja ndaj  firmëtarëve arriti deri në retushimin e fotografisë  së tyre në polifoton e shkrepur në  vëndin dhe kohën e shpalljës së Pavarësisë. Në këtë aksion banditesk enverist  bën pjesë dhe ndryshimi i emrit të Ismail bej Vlorës, mbiemri i vërtetë  i të cilit është bej Vlora. Emri i Mustafa Krujës ishte mbuluar me një shirit të bardhë për gati gjysmë shekulli.

Familja Merlika i pagoi një çmim të lartë kundështisë ndaj komunizmit të të parit të saj. Në familjen Merlika  u dënuan katër burra me burgim politik, që përfaqësonin tre breza rresht. Është ngjarje e rrallë  edhe  europjane   persekutimi pa as një faj të argumentuar me ligjët universale dhe ato të   kohës për një familje kontribuese  për lirinë e kombit. Fenomene të ngjashme Arshi Pipa, i ka stigmatizuar: “ Njolla e kriminelit në ballin e atdhetarit “. Në shkrimin “Mustafa Kruja figurë e ndritun e shkencës shqiptare” studjuesi i mirënjohur, prof. Ardian Ndreca, sjell një fragment nga artikulli “Vështrim i thjeshtë krahasues”, të shkrimtarit Martin Camaj, ndër më të mëdhenjtë e letrave shqipe të të gjitha kohëvet, të botuar në “Shejzat” 1963, me pseudonimin “Kosovari” :

“Sa shkrimtarë u-pushkatuen apo u-dënuen për jetë gjatë periudhës së Koliqit si Ministër i Arsimit e i Krujës si kryeministër ? Ju lutem na i tregoni, sepse un si Kosovar nuk kam lexue njikso gjâje. E sa në kohën e Enverit, “birit më të dashur të popullit shqiptar” ? Këté na e rrëfejnë e përshkruejnë mâ qartë se çdo tjetër emigrant arsimtarët e ndershëm, vllaznit Pipa, po në fletoren “Shqiptari i lirë” të New York-ut”

E huazova nga shkrimi i z. Ndreca këtë fragment për të pohuar mbas më shumë se gjysëm shekulli, se sa e drejtë ishte pyetja dhe sa me vend përqasja ndërmjet figurave politike, për të cilat flitet, e që ende sot nuk gjejnë vendin e merituar në kujtesën historike të bashkatdhetarëve të tyre.    

Në luftën e dytë botërore  spikati përsëri  roli i familjeve të mëdha. Lufta e  kishte emrin  nacional-çlirimtare, por kishte nevojë për mbështetje njerëzore dhe materjale. Myslim Peza, Haxhi  Lleshi, Abas  Kupi, Manush Myftiu, Muharrem Bajraktari, Kaloshët, Vrionët, Toptanët, Bushatllinjtë, Këlcyrët, Allunët, Vërlacët, Topullarët, Markagjonët, Karagjozët ishin përfaqësues të familjeve të mëdha. Krerët e tyre  i gjetën të formuara. Pasardhësit u a rritën emrin këtyre familjeve, siç njihen dhe rastet e kundërta.  Është  e thjeshtë  të  gjykohët se nga këto familje  erdhën intelektualë të  shquar dhe patriotë me  emër. Këto familje mbështetën luftën dhe u bënë prapavijë e sigurtë e saj.(?!!) Enveri ishte pjesë ë  një familjeje të madhe, por e rënë nga vakti. Kishte klerikë, që  kishin  më shumë   influenca se ajo e familjeve të mëdha. Të tillë ishin Baba Faja, Baba Fejzo, Baba Rexhepi, Sheh Karbunara etj. Mund të kishe ideal për të  zhvilluar një lëvizje politike, por ky ideal mbetej ëndërr pa mbështetjen e shumicës së  familjeve të mëdha.

Kjo  traditë  nuk  është ndeshur vetëm në Shqipëri, por kudo në botë. Janë të famshme dinastitë Habsburgë, Burbonë, Kromwellët, Plantagenetët, traditë që u transferua në  Amerikë, me  Rokfellerët, Riçardët, Bushët, Trampët etj .

Populli ynë  e  ka vlerësuar normalisht  rolin e  familjeve  të mëdha. Historia  tregon se ata nuk kursyen as veten, as pasurinë. Ja si thotë kënga popullore : “Abdyl shite pasurinë, tri barrë flori. / Vajte te  Bismarku , brënda në  Berlin”…  dhe vijon me bisedën te  Bismarku .

Mustafa (Kruja ) Merlika nuk trashëgoi  pasuri  as  flori, por vuri në shërbim të atdheut atdhedashurinë, fizikun, mëndjen, karakterin, përgatitjen e gjithanshme intelektuale–profesionale, gjithçka që kishte. U bë fatos, që e rriti vegjëlia krutane e Skënderbeut. Mustafai e rriti namin atdhetar në nivelin e familjeve më të mëdha të  kombit. Un mendoj se perpara  monumentit të A. Zogut, meriton të ngrihet   shtatorja e Mustafa Krujës. Ai ishte një  atdhetar kristal dhe erudit .

Rivendosja e sistemit  pluralist, midis  shumë transformimeve  sociale, solli mundësinë  e  një diskutimi të gjërë akademik dhe shoqëror, për deformacionet, që i u bënë  historisë së kombit nga ideologjia ekstremiste e Enverit. Një ndër pikat më të nxehta të këtij diskutimi vijon të jetë në se shqiptarët duhej të krijonin dhe  të bënin funksionale  qeverinë nën pushtuesin. Mendimet e historianvëve në këtë pikë janë të kundërta dhe  pak bindëse.

Un kam shkruar  disa libra politiko-bujqësorë dhe më është dashur të vendos një sfond historik  për çdo ngjarje. Në këtë periudhë kanë ushtruar veprimtari shumë specialistë dhe shkencëtarë bujqësorë të brezit intelektual të viteve 30 të  shekullit të kaluar. Kjo nuk ishte një periudhë e shkurtër tranzitive, që mund të përballohej me sakrifica momentale që sjell lufta në kalim. Si do të përballohej kjo periudhë kaq e  gjatë dhe me aq privacione, që sillte gjëndja e luftës ? Për mendimin tim, disa historianë  gabojnë në përceptimin praktik të kësaj periudhe. Ata flasin për periudhën përpara dhe pas luftës, duke krijuar përshtypjen se lufta  ka vijuar një natë të vetme por,  fatkeqësisht lufta zgjati 6 vjet. Në këto vite njerëzit duhej të punonin, të zhvillonin ekonominë,  tregëtinë, të martoheshin, të riprodhoheshin. A ishte e nevojshme që kjo periudhë të kishte një aparat administrativ, i cili të mbarështonte jetën ekonomike, arsimin, kulturën, rendin publik etj. ? A ishte më mirë për shqiptarët që këtë funksion t’a kryenin pushtuesit me njerëzit e tyre ? A nuk ishte më mirë për qytetarët shqiptarë të gjenin në zyrat e Shtetit, në të gjitha nivelet, nëpunës shqiptarë ? Është  pika më  nevralgjike, ku  historianët  kanë gabuar dhe vijojnë të mos korigjohen. Vazhdon të gjykohet me  pasione.

Pjestarët e qeverive, natyrisht duhet të analizohen politikisht dhe do të vlerësohen  se sa i ka shërbyer Vendit puna e tyre. Ky kriter ka qënë dhe mbetet një detyrë  e historianëve objektivë e jo të politizuar.  Nuk mund të ketë personalitet që, në punën e tij të mos ketë  luhatje ose gabime njerëzore, qofshin ato dhe bindje, që lidhen më luftën “nacional- çlirimtare”, që kishte  edhe elemente  te  një luftë civile për marrjen e pushtetit në përfundim të luftës botërore. Më duket se historianët zyrtarë, që prej 70 vjetësh, kalojnë në heshtje gati gjysmën  e periudhës së pushtimit, që nuk pati luftë, pa shpjeguar motivin. E vërteta është se lëvizja komuniste, e cila vetëm në nëndorin e vitit 1941 arriti të organizohej nën drejtimin e Miladin Popoviçit dhe të Dushan Mugoshës, deri në 22 qershorin e atij viti, nuk foli kurrë për luftë kundër pushtuesit, edhe se Vendi ishte pushtuar më 7 prill 1939. Kjo ndodhte sepse mes Gjermanisë dhe Bashkimit Sovjetik kishte një pakt mos-sulmimi. Kur Hitleri e prishi në mënyrë të njëanëshme këtë pakt, duke sulmuar mbishtetin komunist, urdhëri nga Moska erdhi për të luftuar.

            Interesat e Shqipërisë n’atë periudhë nuk pajtoheshin me âta të komunizmit ndërkombëtar dhe aleatëve të tij të rinj. Nacionalizmi shqiptar kishte arritur të realizonte, në sajë të fitores gjermane në Ballkan, bashkimin kombëtar që ishte ëndërra e tridhjetë viteve të shtetit të pavarur. Administrata shqiptare u shtri në të gjitha “tokat e lirueme” dhe shkollat shqipe u hapën në të gjitha trevat arbërore , me përjashtim të Çamërisë. Nga ana ekonomike Shqipëria ishte Vendi që e kishte ndjerë më pak se gjithë Vendet e tjera peshën e luftës. Treguesit ekonomiko – financiarë flisnin për një përmirësim të ndjeshëm të jetës shqiptare. Por me krijimin e PKSH të markës serbe të gjitha këto arritje viheshin në pikëpyetje. Këtu hyn në skemën e pushtetit Mustafa Kruja që deri atëhere kryesonte Institutin e Studimeve Shqiptare. Si një politikan largpamës e kuptoi më shpejt se të tjerët rrezikun që i kanosej Vendit të tij. Vendosi të pranojë formimin e Qeverisë, të cilën Konti Ciano në kujtimet e tij e quajti “një lëshim i mëtejshëm ndaj ekstremizmit të nacionalizmit shqiptar”. Më pëlqen  të citoj këtu  publiçistin dhe shkrimtarin Ilir Ikonomi që në parathënien e vëllimit, gati 700 faqesh, “Gjysmë shekulli me pendë në dorë”, e trajton kështu këtë çast tepër përcaktues të jetës  së kryeministrit të XVI të shtetit shqiptar :

            “Në fund të vitit 1941, kur Shqipëria ishte e pushtuar nga fashizmi, Mustafa Kruja pranoi postin e kryeministrit. Mund të debatojmë sa të duam nëse ky ishte një gabim apo një veprim i mënçur n’atë kohë kur nuk kishte zgjedhje të lehta. Por, gjatë pak më shumë se një viti në krye të qeverisë, ai tregoi me vepra se, në mendimin e tij, ideologjitë nuk ishin veçse sende kalimtare dhe se atdheu ishte rrapi madhështor që i pështillte të gjitha nën hijen e vet.

            Merlika nuk u bë kurrë fashist. Ai mbeti shqiptar, po të gjykojmë nga fryma e shkrimeve dhe fjalimeve të tij..”

            Gjykimi i Z. Ikonomi është për t’u përgëzuar për objektivitetin e tij shkencor, larg skemave tabu të ideologjizuara të historiografisë së 70 vjetorit komunist e mbas komunist.

1. Kruja  karakterizohej nga   antikomunizmi permanent. Bindjet e tij  antikomuniste  flasin për një kulturë solide të tij, që  arriti të parashikojë të keqen (vendosjen e  komunizmit dhe pasojat e tij shkatërrimtare për kombin shqiptar), përpara se ajo të ndodhte. Filozofia e tij u provua  me rënien e murit berlinez, 45 vjet më vonë. Parafytyro cili ishte  Mustafa krutani dhe formimi i tij filozofik !

Përsëri po i a le fjalën studjuesit Ikonomi :

“Viti 1942 ishte kohë lufte. Ishte edhe një kohë kur komunizmi kishte filluar të shihej nga një pjesë si ilaçi çudibërës që do të zgjidhte të këqiat e botës. Këtë iluzion të kuq e përqafuan qindra mijra njerëz në Evropë, të cilët ose nuk i dinin ose i mbyllnin sytë përpara krimeve që bëheshin brënda gulagut të madh sovjetik.

            Prandaj, është meritë për ata intelektualë në Shqipërinë e vogël, që jo vetëm nuk u infektuan, por u përpoqën të gjejnë mënyra për t’i dalë përpara rrezikut. “Shihni në ksulat e çetnikvet të këtyne idealistave palaço shqipen dykrenare me nji hyll të kuq në mest. E kanë bâ gati edhe flamurin e asaj republike të kuqe”, tha Merlika në të njëjtin fjalim të vitit 1942. Parashikimi ishte i saktë. Madje, republika e kuqe në Shqipëri rezultoi më e egra e Evropës Lindore”

Vërtetësia e argumentit të analizës së Ikonomit besoj se nuk ka nevojë për asnjë koment. Por kuadri i asaj analize mendoj se duhet plotësuar me një paraqitje të shkurtër të vendimeve kryesore të Qeverisë Kruja. Ja, simbas një tjetër studjuesi të ri të historisë së qeverivet shqiptare të shtetit të pavarur, z. Roland Qafoku, disa nga ata vendime në librin mjaft interesant e objektiv “Historia e 33 kryeministrave të Shqipërisë” :

“Më 23 prill 1942, kryeministri Mustafa Kruja detyroi italianët që të hiqnin fashot e Liktorit nga flamuri kombëtar.

            Vendim që financat t’i kalonin Ministrisë së Ekonomisë Kombëtare. Krijimi i Ministrisë së Tokave të Lirueme në vend të Komisariatit të Lartë për Kosovën dhe Dibrën. Bashkimi i Plavës dhe Gucisë me tokat shqiptare.

            Vendim për shpëtimin e 300 familjesh hebreje, duke i pajisur me dokumenta shqiptare dhe duke i strehuar në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut. Operacioni u krye me sukses edhe me miratimin e Mëkëmbësit Jakomoni.

            Vendim për kthimin në Shqipëri të të gjithë intelektualëve që ishin internuar.

            Vendim për mobilizimin e ushtarëve të datëlindjes 1920, sidomos për mbrojtjen e Kosovës.

            Vendim që të dërgoheshin në Kosovë mësues dhe juristë për hapjen atje të shkollave dhe gjykatave shqiptare.

            Vendim pwr ndihmë banorëve në zonat e dëmtuara nga tërmeti në Dibër

            Vendim për heqjen e kompetencave të këshilltarëve italianë në minisritë.

            Vendim për heqjen e italishtes si gjuhë e detyruar në shkollat fillore.

            Vendim për dënim me vdekje për çdokënd që kapej me armë pa leje në objektet strategjike të shtetit.

            Vendim për amnisti të gjërë për pjestarët e çetave që kishin luftuar kundër italianëvet.”

Këta ishin disa nga drejtimet kryesore të veprimtarisë së qeverisë Kruja, një nga më cilësoret e gjithë qeverive shqiptare. Ai brez atdhetarësh e firmëtarësh të pavarësisë flijuan të shkuarën e tyre për të shmangur rrezikun që i kanosej Atdheut në t’ardhmen. Nëse rezultuan të humbur e çmimi i asaj përgjegjësie që morën mbi shpatulla, qe vërtetë tragjik për ta dhe familjet e tyre, ndoshta dhimbja më e fortë qe paaftësia e Vendit për të kuptuar dramën e tyre. Sot duket se diçka lëviz n’atë drejtim, mbasi mund të shprehen hapur opinionet edhe kundër tabuve zyrtare të shumë dhjetëvjeçarëve. Në një program televiziv të studjuesit Qafoku, z. Artan Shkreli, këshilltar i kryeministrit Rama, u përgjigj : “Edhe un po të kisha qenë n’atë kohë do të kisha qenë kolaboracionist si Mustafa Kruja”. I këtij mendimi jam dhe unë,  besoj dhe shumë të tjerë  .

Po e zgjeroj mendimin. Jeta nuk do të ndalej  nën pushtuesin,  jo vetëm për instikt. Jetën njerëzore e rregullon ose kanuni ose ligjet nëpërmjet institucioneve. Këtë  bënë intelektualët e  përgjegjshëm  që morën pjesë në qeveritë e pushtimit. Ata  menduan një mënyrë  për vazhdimësinë  e jetës shqiptare.  Ishte e vetmja ? Logjika e  ftohtë  e pohon.  Funksionarët e  këtyre  qeverive kryen një  mision qeveritar, për  sa kohë nuk tejkaluan detyrën  politike, ndërsa detyrat ekonomike  janë gjithnjë paqësore. Duhej organizuar jetesa, vazhdimësia. Shoqëria nuk kishtë vdekur, ishte paralizuar. Duhej të ringrihej në këmbë.

Nënvizoj se në kohën e luftës  prodhimi bujqësor shtetëror u rrit, krahasuar me  vitin 1939, që ishte baza krahasuese e nisjes  dhe vijoi të kishte rritje. Përballoi nevojat e  qytetit dhe të frontit. Pse nënvizoj prodhimin bujqësor? Sepse mbi 80% e njerëzve merreshin me bujqësi. Në të tëra kohërat bujqësia ka qënë dhe mbetet tregues i  ekonomisë dhe mirëqëniss, jo vetëm shqiptare.

Për të  familjarizuar lexuesin me këtë problem, po ju përmënd  një fakt analog të freskët. Në vitin që jemi baza e nisjes, që është viti 1990, jo vetëm nuk është arritur prodhimi bujqësor, por është  shumë  më i vogë. Ky tranzicion  provoi së bujqësia është  sektori  më  i vështirë  për t’u menazhuar nga lart .

Në listën e Kryeministrave, që na ka paraqitur studjuesi i mirënjohur  R. Qafoku, vetëm nën dy kryeministra  është rritur prodhimi bujqësor : nën   Mustafa Krujën dhe nën Mehmet Shehun. Kryeministrat e tjerë kanë lojtur një rol, sa për të kaluar urën dhe t’i a dorëzonin  bujqësinë  e drobitur  pasardhësit, gjithnjë më të pa aftë.

Më thoni një krim që ka kryer me dorë Mustafa Kruja? Krimet që ka kryer individualisht  M. Shehu janë me  dhjetra. Edhe për këtë progres  ekonomiko-shoqëror  do të mbahet mënd  Mustafa Kruja, si shtetar.  Ferma “Fulltz “ vijoi të   funksiononte, si model i ekonomisë komplekse  fshatare. Në  qeveritë e pushtimit trojet arbnore  funksionuan në tërësinë e  Shqipërisë natyrale, vetëm pa  Çamërinë. Ai nuk ishte  thjesht  politikan me vizion, por ishtë intelektual erudit dhe drejtues i talentuar. Këtë cilësi të tij e njihnin bashkëkohës  dhe miqtë, madje ish ministri anglez Julian Amery e quajti “shqiptari më i zgjuar i kohës së tij”.  Ndër  Kryeministrat eruditë veçohet dhe Fan Noli, por  Ai nuk e hoqi kryqin edhe kur ishte  Kryeministër. Pretendoi se demokracia ishte midis njerëzve, kur ajo ishte e fshehur pas pusisë, nga ku duhet t’a shpëtosh me shumë  sakrifica, që Peshkopi i kishte harruar në altar.

Mustafa  Kruja njihte jetën e njeriut të thjeshtë, të tregtarit të kohës, të fshatarit të raskapitur, të fetarit, të studentit, të ushtarakut, të policit. A kishin këta një mbrojtje, një zot, një mik, një prind ?  Mustafa Kruja mendonte për të tërë, se ishte si ata, nga shtresa e tyre. Kishte zemër të madhe dhe horizont, që i mbulonte me diell të tërë ata  që qeverisi.            E rikujtova Mustafën  edhe  kur mbeta pa punë në 1992. Isha një dëng pa markë, që pret  në mol. Më braktisi shteti. Secili mund të bënte ç’të donte me mua dhe familjen time. U desh një fuqi madhore, një Mustafa Krujë, që  as nuk erdhi, as nuk  gjindej gjëkundi, për të  më  dhënë  zgjidhje.

Mustafa  Kruja nuk mori as një titull  perandorak si Spahi,  Aga  ose  Bej.  As ndonjë  dekoratë nga pushtuesit.  Mbeti krutan  dhe shqiptar pa grada dhe tuje . Mbeti shërbëtor i popullit me mëndje dhe me zemër. Ndoshta vlen të shënoj fjalët e Montanelit në intervistën që botoi në gazetën më të madhe italiane “Corriere della Sera”, më 21 maj 1942 : “ Nuk e shihnja Merlika-Krujën prej dhjetë vitesh e vura re se kishte ndryshuar fort pak. Suksesi e nderimet nuk kanë mundur të shndërrojnë natyrën e sjelljen e jashtëme të këtij burri. Është i veshur pak a shumë si dhjetë vite më parë e nuk i jepte rëndësi vetes me poza e fjalë të mëdhaja. Vazhdon të flasë me maturí, edhe se tani e zotëron italishten përsosur dhe – gjë e rrallë tek një burrë Shteti – jep përshtypjen se ajo që thotë është e vërtetë….. Ishte gjithmonë i njëjti burrë. Një burrë! ” Një portretizim i tillë, prej një të madhi të publiçistikës botërore, do të nderonte cilindo Burrë Shteti, edhe në Vendin më të zhvilluar të botës.

Për të ruajtur vazhdimësinë e kësaj origjine kohore djemtë dhe vëllezërit i orientoi, në studimet e tyre, drejt profesionevet e jo drejt politikës. Djalin e madh, Petritin,   e bëri të mësojë në Universitetin e Grènoble-it, jo për llafollogji, por për inxhinjerí, që t’i shërbente  atdheut  në frontet më  të vështira  të punës.  Ai e justifikoi  sakrificën e familjes, u diplomua  inxhinjer me diplomë të shkëlqyer. Ai nuk u diplomua vetëm  për familjen, por edhe për Shqipërinë.

Gjatë luftës pati, së bashku me dy shokë të diplomuar në Francë, një ndërmarrje elektrike, që u muar me instalimet elektrike, në Tiranë e qytete të tjera. Por ngjarjet u rrokullisën në atë mënyrë, që  Petriti  diplomën  universitare  t’a arkivonte forcërisht  dhe jëtën t’a  vijonte  në  gulagët komunistë, me gjithë bashkëshorten me origjinë  italiane, Elena, dhe  djalin e vetëm, Eugjenin. Përse ? Për arsyen e vetme se babai i tij u shpall tradhëtar i  Atdheut, edhe se  i shërbeu atij, siç  u  shpjegua më sipër.

Nën pushtuesin, shqiptarët ose duhet të vdisnin ngadalë, ose të rigjeneronin forcat progresive të mbijetesës. Këtë ua siguruan qeveritë shqiptare të  pushtimit, që i njihnin, që flisnin të njëjtën gjuhë , që ishin të një gjaku.  Si u trajtuan ato nga historiografia dihet. Historia nuk bëhet me supozime. Kush tejkalon detyrën le të përgjigjet ; ky është  ligji  historik, që ndëshkon qeveritarët kontravajtës të tëra ngjyrave politike. Edhe se këtu na del një problem, jo i dorës së dytë. Kush ka tagrin të bëjë shqyrtimin, kush e jep notën ?  Bëhet  fjalë për 6 vjet, që ishte më shumë së një dhjeta e jetës mesatare të kohës. Është periudhë e mjaftueshme  për të  gjykuar mbi këdo, me dokumenta, dëshmi, prova.

Ku e gjeta un këtë shkallë njohjeje për Mustafa  Krujën (Merlika), kur Ai ishte  më i moshuar se Babai im dhe unë jam shkolluar në të tëra etapat e shkollës enveriste, ku Mustafa  Kruja është trajtuar si kreu i tradhëtisë  ? Kjo pyetje lind natyrshëm. Për fat të mirë ose të keq, unë kam ndjekur me punë civile shumicën e  kampeve të internim-dëbimit   që funksiononin në ish fermat shtetërore të monizmit. Disa prej këtyre kampeve ishin më   liberalë, siç ishin ata të Libofshës, Shtyllas-Levan-Fier, Çermë ( Tërbuf ), Savra,  dhe më konservatorë ata të Gjazës, Plukut, Grabjanit dhe veçanërisht  Gradishtës  së  Lushnjës.  Në këto kampe kam punuar rëndë, në rolin e specialistit. Jam njohur me jetën e të internuarve  politikë dhe të dëbuarve  nga  vëndlindjet, për  të  siguruar mos arratisjen drejt perëndimit.

Në këto vëndbanime  kam jetuar me  gjithë  familjen, përjashto vetëm Plukun. Jeta ime  ndryshonte nga të internuarit, sepse nuk paraqitesha për apel dhe kryeja një punë   më të lehtë fizike se ajo për thellimin e kanaleve kullues. Bashkëjetesën me të internuar -dëbuarit e kam pasqyruar  gjërësisht në librat e mij. Po përmënd disa fise : Vrionët, Ndreu, Delvina, Kolonja, Toptani, Bitincka, Mile. Kisha miqësi me shumë të internuar, me nivel intelektual shumë më të lartë se i imi dhe që kishin kryer burgjet më të egër të Diktaturës. U miqësova me ta, për të mos thënë se u vëllazërova.

Atje mësova se historia e Shqipërisë kishte shumë ndryshime nga ajo që kisha mësuar në  shkollë. Nga goja e tyre kam mësuar cili ishte  Mustafa Kruja i vërtetë, që sqarova më sipër. Por vërtetimin e atyre bisedave që tinës i bënja me ndonjë prej atyre që kishin krijuar besim tek mua, e kam kryer duke lexuar disa prej librave që janë botuar në këta vite, dorëshkrime apo përmbledhje shkrimesh të botuara në dhjetëvjeçarë.

Djalin e Mustafait, Petritin e kam njohur fizikisht, por jo në marredhënie pune  të drejtpërdrejtë. Inxh. Petritin e kam  adhuruar prej së largu,  si shënjt të gjallë. Për ta  ditur cili ishte ky burrë, po sjell në mëndje portretin e tij : trup mesatar, i drejtë, serioz, i heshtur,  njerëzor. Ndiqte rrugën nga shtëpia në ofiçinën – Pluk dhe kthim. Përpara bangos së punës vishte pelerinën dhe fillonte frezimin e cilindrave dhe pistonëve, për të rigjeneruar  mjetet mekanike  të ish fermës. Merrte porositë me shkrim dhe kështu i dorëzonte te përgjegjësi i ofiçinës. Nuk komunikonte me askënd brënda orarit të punës, madje edhe jashtë  saj.

Kisha tentuar të bisedoja kalimthi ndonjë problem pune, por më kishte adresuar te  Përgjëgjësi, Tune Harshorva. Këtë komunikim e bënte me secilin nëpunës, që e pyeste, qoftë dhe drejtori. Siç e gjykoj sot, kjo ishte një lloj bindje. Ndaj atij shteti aksidental  duhet të dyshoje dhe  te vetvetja. Por ndoshta mund të ishte edhe një shfaqje e idesë së respektimit të rregullave, me të cilën ai ishte edukuar që në fëmijëri në kolegjet italiane.

Kurrë nuk më dha të njohur direkt, pavarësisht  se këtë njohje e kam  dëshiruar, jo për të biseduar për shokët e tij të burgut, por për të njohur  në bisedë një enigmë  të  gjallë njerëzore. Ai fliste me heshtjen e tij. Ishte  heshtje proteste. Ajo heshtje fliste më shumë se çdo ligjëratë. Qëndrimi i Petritit në Pluk – Lushnjë është  legjendë  e pa përsëritëshme e një intelektuali të  shquar që  jeton në një mjedis të  sëmurë.

Ajo fermë –lubi  kishte mbi një mijë mjete mekanike lëvizëse . Një ditë të mos punonin mjetet ferma falimentonte. Zëmra  e ofiçinës që mirëmbante mjetet ishte retifika, një frezë e preçizionit të lartë. Një devijim,  sado i vogël, në retifikimin e këmishës  kushtontë  shkatërrimin e motorrit. Të kuptohemi,  jo retifika si instrument, por manovruesi i saj e kthente motorrin në të ri. Saktësia e  inxhinjer Petritit ndante fijen metalikë  sa fija e flokut për së gjati. Pa  retifikën e  Merlikës  ofiçina nuk mund të funksiononte. Këtë m’a kanë pohuar inxhinjerët mekanikë, m’a konfirmojnë dhe sot  në bisedat tona, këtu ku banojmë.

Petriti  me familjën jetonin të internuar në qytezën bujqësore të  Plukut, 5 Km. larg  Lushnjës, ku  unë u emërova përgjegjës i  sektorit  bujqësor (1975 -1978) . Në  këtë sektor  gjeta një situatë inkandeshente të luftës klasore. Dy agronomë të sektorit, nga tre që ishin gjithsej, ishin të pushuar nga puna për motive politike. Ishin miqtë e mij dhe  bashkëstudentë. Donika  Vrioni (Omari ) ishte  nënë e dy fëmijëve por  rrinte pa rrogë,  kur edhe me rrogë  me vështirësi sigurohej mbijetesa. Se cila ishte kjo zonjë, mjaftojnë të dy mbiemrat që mbarte mbi vete. Agronom Javer Halili kishte gati 28 vjet që punonte në  fermë, por ishte  vëllai i kulakut të  Bençës në Tepelenë. Kur ndaj dy specialistëve të lartë, qytetarë të lirë mbahej ky qëndrim, kuptohet lehtë cila ishte sjellja me  të internuarit.

Ishte shumë e rëndë që unë të dystohesha në karriken e zyrës dhe bashkëstudentët të vuanin për bukën e gojës. Unë kisha  firmën, që  shpenzoheshin paratë dhe jepja frontet e punës për puntorët, në një qytezë me  trimijë banorë. Dy kolegët e mij  rrinin pa punë dhe unë nuk isha në  gjëndje t’i ndihmoja. M’u mërzit jeta ! Të  ktheja  këta në punë  do të armiqësohesha me Byronë e Partisë të sektorit dhe me Komitetin e partisë së  ndërmarrjes, që bënin  ligjin real në qytezën politikisht të elektrizuar. Shumë e ngarkuar ishte jeta  emocionale  në vitet e ashpra të luftës klasore. Vijova të ecja bashkë me ta, në një hapësirë  të  marrë po thuaj me akord, shtruar me gozhdë .

Një pjesë të  fiseve të internuara i njihnja, si Barollët dhe Kollçinakët, sepse me të  afërt të tyre kisha banuar familjarisht në Çermë (Tërbuf). Këtu banonin edhe  familje të panjohura për mua, si  familja  Kurt  Kola dhe  shumë të tjerë. Mësova  se në këtë   lagje  banonte  familja  Petrit  Merlika. Familja  punonte  diku në brigatën e katërt të fushës.      Unë  nuk mund të lëvizja punëtorë nga brigata e katërt për në një brigatë homologe, edhe se kompetenca ligjore fliste ndryshe. Jo vetëm detyra ime por çdo detyrë shtetërore   kishte kuptim të dyzuar. Do punoje më krahët e tua dhe do mendoje me mëntë  e shtetit. Kjo ishte  diktatura  që na sundonte.

Duke pasur dijeni të saktë për familjen Merlika më dhimbsej Eugjeni, me fizik delikat, maturant i shkëlqyer i gjimnazit të Lushnjës,  përditë  punonte me normë në kanale dhe proçese të tjera të vështira bujqësorë. Shumicën e herëve nuk e gjeja në brigatë, sepse ishte në frontin e punës. Brigadjeri më pati thënë se çdo ditë merr me vete belin dhe librin.   Shfrytëzon çdo pushim, sado të vogël, për të studjuar. Studjonte  pa ndërprerje. Nuk mund  të jetonte pa studjuar, por studjonte pa jetuar plotësisht i lirë. Studimi i u bë natyrë e dytë, pjesë e karakterit.  Nuk e pashë asnjëherë rrugëve. Për  klubin nuk bëhej fjalë.

Shkolla e mesme  kryen formimin intelektual të njeriut. Ajo të  rrënjos dëshirën  për dituri  të mëtejshme, sepse të mëson se dituria është pa fund.  Shkolla e lartë, kryesisht,  i jep njeriut specializimin  profesional. Eugjeni po plotësonte veten me studim individual   intensiv.  Diplomës  së shkëlqyer të maturës, po i bashkëngjiste një univers  të pakufishëm të vetaftësimit intelektual dhe i a arriti t’a bëjë në mënyrën më të plotë të mundëshme.

Në të tëra kampet e internim-dëbimeve, në të cilët kam banuar, kam vërejtur  se banorët e lirë janë përkujdesur, solidarizuar, i kanë ngushulluar, heshtazi dhe drejtpërdrejt   të internuarit. Nuk mbaj mënd  as një  zënkë, ngacmim, as një sherr. Nuk bëhet  fjalë  për krime, qoftë dhe ordinere. Psikologjia popullore  është më fisnikja  dhe më  e  gjëra.

Në se ka ndonjë njeri që njoh, që ka sfiduar totalisht mungesën e arsimit të lartë, ai është studjuesi, publiçisti, analisti, historiani Eugjen Merlika. Ai dhe sot më shumë lexon se sa shkruan. Këtë e dëshmon niveli shkencor, gjuhësor  dhe letrar i veprës së tij,   të shkruar në vitet e  rivendosjes së pluralizmit në Shqipëri. Eugjeni është një nga firmat më të  shquara të shkrimeve  studimorë, historikë, kujtime, kritika letrare, përsiatje. Të tëra shquhen për thellësi mendimi, objektivitet të analizës, ndjenjë njerëzore  dhe vërtetësi të dokumentuar.
Një  vepër e shquar e Eugjenit  është drita që  hodhi mbi  veprimtarinë jetësore dhe intelektuale të  Mustafa Krujës. Ai nuk ishte vetëm  gjyshi, por një  firmëtar i Pavarësisë,  një atdhetar i vendosur, një pionier i përparimit në rrugën perëndimore të kombit, një luftëtar i paepur i bashkimit të tij, një nga njerzit më të ditur e më përfaqësues të tij, një gjuhëtar, një historian, një publiçist, një politikan vizionar e largpamës,  që u përbalt padrejtësisht  gjatë 50 vjetëve, duke u cilësuar si tradhëtar i kombit nga ata që kombin e bashkuar, edhe për meritë të tij, i a dorëzuan, sa hap e mbyll sytë, komunistëve serbë.  Me këtë frymë u edukuan tre breza shqiptarësh.

Nuk është e lehtë të përgënjeshtrosh një maqineri rrene të mirëmënduar dhe të lubrifikuar shtetërore dhjetravjeçare. Eugjeni, ashtu sikurse të tjerë studiues seriozë,dhanë ndihmesën për t’i paraqitur shqiptarëve në dritën e saj të vërtetë figurën e Mustafa Krujës.                         Eugjeni vijon të shkruajë dhe të botojë në shumë gjini. Ende ka pa prekur  linjën e  tij të mëmësisë, por është duke punuar për pregatitjen e një vëllimi të publiçistikës së gjyshit të tij, gazetarit të njohur në çerek shekullin e parë XX, kolonjarit Sotir Gjika, veprimtaria e të cilit u zhvillua më shumë në SHBA dhe n’Itali, ku ai jetoi 15 vitet e fundit të jetës, duke krijuar familje e duke marrë nënshtetësinë italiane.

Vepra e Eugjenit është shumë e besueshme për brezat, sepse është pena, që ka  lindur, është rritur dhe ka qëndruar ndaj  enverizmit  shqiptar,  pa kompromis.  Ai shkruan  dhe për demokracinë e brishtë çerekshekullore, që bart të meta të pafalëshme . Versionet e  kritikuara dhe të tjera të propozuara nga Eugjeni, i gjen rrallë  edhe në  autorë  me emër dhe grada. Nuk mund të jetë ndryshe.

Nuk pata imagjinuar se  Eugjeni do të gjente energji, dije e vullnet për të  sjellë  familjen gjyshërore në vëndin e merituar në altarin e familjeve të mëdha, i mohuar pa të drejtë nga brutaliteti komunist. E ndjej veten krenar për Eugjenin, ish bashkëbanorin tim të Plukut në  Lushnjë. Falënderoj  profesor Thanas Gjikën dhe publiçisticin  Roland  Qafoku,  që më nxitën të publikoj mendimet,  të përjetuara  gjatë, për familjen e nderuar  Merlika.

Nuk e quaj jashtë kontekstit, po qe se paraqes disa konsiderata  për shtresën e  nderuar të të përndjekurve politikë të komunizmit, me të cilët kam bashkëbanuar familjarisht. Kjo shtresë e përvuajtur pati fatin më të rëndë në shoqërinë komuniste shqiptare. Përveç vuajtjeve, i dhanë shumë shoqërisë me punën e detyruar në  veprat publike. Krijuan më shumë se një  Shqipëri  që gjetën.

Drejtuesit e organeve të kësaj shtrese  i kanë mëshuar më shumë dëmshpërblimeve  se sa  mundësive, që duhej të krijoheshin për integrimin e shtresës në  politikë  dhe qeverisje.  Të njëjtën vëmëndje duhet të tregojnë për pastrimin e  kësaj shtrese nga  njerëz të burgosur  pa motive politike  dhe pa moralin qytetar e  që dëmtojnë imazhin e saj.   Përpjekjet individuale, kur bëjnë  të tërën, janë me efektivitet të lartë. Eugjen  Merlika  i kërkoi të tëra nga vetja, duke u bërë shëmbull frymëzues  për të tërë shtresën .

E thënë troç : duhet të gjendet mekanizmi  për  të vendosur  në poste drejtuese dhe ligjvënëse njerëz realisht  të integruar të kësaj shtrese, përfshirë dhe pasardhësit e shkolluar. Kjo shtresë nuk ka nevojë vetëm  për  dëmshpërblim.  Ajo është  sakrifikuar, për   shtetin  ligjor europjan.  Duhet të bëhet e qartë se shtresa e të përndjekurve  e vlerëson më shumë se kushdo lirinë, demokracinë dhe urren realisht keq qeverisjen  dhe  korrupsionin. Faturën e pabarazisë skajore  e kanë paguar ata.  Në këta kushte  brezi i  moshuar duhet të  bëhet  i ndërgjegjshëm  për dorëzimin e stafetës  në duart e brezit erudit, kryesisht të të përndjekurve të integruar dhe  të  shkolluar. Duhet të zbatohet një program reformator, që të  mohojë  të kaluarën e hidhur edhe të këtij  tranzicioni iluziv.

Illo Foto / Studjues- NY- Prill -2016

Nga Robert Elsie/

Thuhet shpesh se EdithDurham njihet më mirë në Shqipëri dhe në Kosovë se sa në Angli. Në viset e Ballkanit gjendet tek tuk një shkollë Edit Durhami apo një rrugë MissDurham, kurse në Londër zor të gjesh ndonjë gjurmë të saj. Megjithëse jam në dijeni se flas këtu para njerëzve që mund të dinë më shumë se unë për udhëtaren dhe shkrimtaren angleze, do të ketë disa persona që nuk e njohin dhe për këta dëshiroj të jap disa të dhëna për jetën e kësaj gruaje të mahnitshme.
Mary Edith Durham (1863-1944) vinte nga një familje e madhe dhe e pasur nga veriu i Londrës. Ishte më e madhja prej tre vëllezërve dhe gjashtë motrave, të cilët ishin kryesisht të suksesshëm në karrierat e tyre përkatëse në mjekësi, inxhinieri dhe administratën publike. Edith, të cilën në familjen e saj e thërrisnin me nofkën mashkullore Dickie [Diki], ndoqi Bedford College në Londër (1878-1882) dhe më tej studioi pikturë dhe vizatim në Akademinë Mbretërore të Arteve. Në këtë kuadër, në vitin 1899, ajo bëri ilustrimet për një vëllim të kolanës Cambridge Natural History dhe më vonë ka lënë skica edhe piktura të shumta nga Ballkani. Si vajza më e madhe dhe e fundit e mbetur në shtëpi, asaj i kishin besuar detyrën që të kujdesej për të ëmën e moshuar dhe të sëmurë. Kjo jetë monotone bëri që Edith, pas një farë kohe, të përfundonte në prag të një krize nervore. Mjeku e këshilloi të shkëputej nga çdo gjë dhe të udhëtonte. Kështu, në vitin 1900, Edith Durham 37 vjeçare u nis me një mikeshë të saj për një udhëtim me vapor përgjatë bregut të Adriatikut deri në Kotor. Udhëtimi e magjepsi dhe përtëriu. Një vit më pas, u kthye përsëri dhe udhëtoi gjerësisht në Malin e Zi dhe, më vonë, deri në Luftën e Parë Botërore, çdo vit ajo kalonte të paktën dy muaj në Ballkan, i cili iu bë pasioni dhe shpëtimi i saj. Në vitet 1902-1903, pasi kishte mësuar pak serbisht dhe shumë më tepër për historinë e Ballkanit, Durham bëri një udhëtim në Serbi për të mbledhur të dhëna për librin e saj të parë, Through the Landsof the Serb [Përmes trevave të Serbit], Londër 1904, ribotim 2015. Ky libër përfshin edhe rrëfimet për vizitat e saj në Shkodrën dhe Kosovën e Perandorisë Osmane. Ishin udhëtime të jashtëzakonshme, që kërkonin guxim dhe këmbëngulje, veçanërisht për një femër që udhëtonte vetëm. EdithDurham i kishte që të dyja këto cilësi. Në fund të vitit 1903 u kthye për një qëndrim pesë-mujor në Ballkan, ku punoi për Komitetin Humanitar Maqedonas (Macedonian Relief Committee). Ky udhëtim dhe gjendja e llahtarshme humanitare në zonat kryengritëse të Maqedonisë, përshkruhen në librin The Burdenof the Balkans[Brenga e Ballkanit], Londër 1905, ribotim 2015, i cili përfshin edhe rrëfimin e udhëtimit të saj të parë në Shqipërinë e jugut dhe të mesme. Gjatë viteve të mëpasshme udhëtoi në Mal të Zi dhe Bosnje-Hercegovinë për të mbledhur materialin etnografik që u botua shumë më vonë në librin e saj Some Tribal Origins, Laws and Customs of the Balkans [Disa prejardhje fisnore, ligje dhe zakone të Ballkanit], Londër 1928, shqip Për fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve, Tiranë 2009, me ilustrime të autores. Politika ekspansioniste e Serbisë dhe Malit të Zi, të cilën e kishte hasur në udhëtimet e saj, u bënë shkas që ajo t’i kthente shpinën këtyre vendeve dhe t’i përqendronte më shumë vëmendjen dhe simpatitë e saj mbi Shqipërinë dhe shqiptarët. Në verën e vitit 1908 Edith bëri një udhëtim tjetër në Malin e Zi, prej aty në Shkodër dhe pastaj përmes malësisë së veriut deri në Kosovë, udhëtim ky i përshkruar në librin e saj më të njohurHighAlbania, Londër 1909, ribotim 2015, shqip Shqipëria e Epërme, Tiranë 2012. Edhe sot e kësaj dite shumë lexues janë të mendimit se ky është libri më i këndshëm në gjuhën angleze i shkruar ndonjëherë për Shqipërinë. Me kalimin e kohës, EdithDurham bëri mjaft emër ndër shqiptarët e veriut për interesin e treguar dhe mbështetjen e saj për çështjen shqiptare dhe shumë shpejt ajo filloi të njihej në malet e veriut si kraljica e malesorëvet. Madje tek-tuk ndër shqiptarët u përhapën edhe fjalë se ajo ishte motra e mbretit të Anglisë. Libri tjetër, The Struggle for Scutari (Turk, Slav and Albanian), Londër 1914, ribotim 2015, shqip Lufta për Shkodrën: turq, sllavë e shqiptarë, Shkodër 2005, përqendrohej mbi rrethimin e përgjakshëm malazez të Shkodrës në kohën e pavarësimit të Shqipërisë. Ky është ndoshta libri i saj më ambicioz, një përshkrim i dhimbshëm i luftës, urisë dhe katastrofës humanitare. Gjatë asaj kohe Durham vizitoi edhe jugun e Shqipërisë dhe konstatoi se gjendja nën pushtimin grek atje nuk ishte aspak më e mirë. Pas Luftës së Parë Botërore botoi librin Twenty Years of BalkanTangle, Londër 1920, ribotim 2015, shqip Njëzet vjet ngatëresa ballkanike, Tiranë 1944. Ky libër përbën kulmin dhe sintezën e shkrimeve të Durham. Ai përfshin periudhën nga udhëtimi i saj i parë në Ballkan në vitin 1900 deri në Luftën e Parë Botërore, dhe në një farë mënyre mund të konsiderohet si memoaret e saj. Vizitën e saj të fundit në Ballkan Edith Durham e bëri në vitin 1921. Pas kësaj, kryesisht për arsye shëndetësore, ajo nuk ishte më në gjendje të kryente udhëtime të tilla të mundimshme. Megjithatë, mbështetja e saj për Shqipërinë nuk pushoi asnjëherë gjatë dy dhjetëvjeçarëve vijues. Durham ishte anëtare themeluese e Shoqatës Anglo-Shqiptare (Anglo-Albanian Association) në Londër dhe shkroi artikuj të shumtë shtypi si dhe “letra botuesit” të panumërta për t’iu kundërvënë mendimeve të gabuara dhe për të tërhequr vëmendjen mbi Shqipërinë dhe vuajtjet e saj. Ajo ishte gjithashtu autore e shumë artikujve shkencorë për kulturën popullore shqiptare dhe malazeze dhe për historinë dhe politikën e Ballkanit. Shumë prej këtyre shkrimeve u përmblodhën kohët e fundit në vëllimetAlbania and The Albanians, Selected Articles and Letters 1903-1944, Londër 2001 dhe The Blaze in the Balkans: Selected Writings, 1903-1941 [Zjarri në Ballkan: shkrime të përzgjedhura, 1903-1941], Londër 2014. Në këtë periudhë u botua edhe libri i saj i fundit, tashmë ndoshta i harruar, The SerajevoCrime[Krimi në Sarajevë], Londër 1925, ku flitet për rrethanat e vrasjes së ArqidukësFrancFerdinand të Austrisë, vrasje e cila u bë shkas për fillimin e Luftës së Parë Botërore.Në vitet e mëvonshme, shtëpia e saj në Londër u bë vend takimi për miq të Shqipërisë dhe për shqiptarë në mërgim. Vdiq në nëntor 1944, dy javë para ardhjes në pushtet të komunistëve në Shqipëri.
Koleksioni Fotografik i Edith Durham
Në pranverën ose verën e vitit 1900, para udhëtimit të saj të parë në Ballkan në gusht të atij viti, EdithDurham bleu një aparat të vogël fotografik të markës KodakBrownie. Me sa duket, aparatet e firmës Kodak ka marrë me vete në të gjitha udhëtimet e saj në Ballkan.
Në Londër, pas udhëtimeve, Durhamiu prezantoi fotografitë e saj anëtareve të Institutit Mbretëror Antropologjik (Royal Anthropological Institute) ku ishte edhe vetë anëtare, dhe veçanërisht para anëtarëve të Shoqatës Anglo-Shqiptare të cilën e kishte themeluar. Pas vdekjes së saj, pjesa më e madhe e koleksionit ruhej në Institut, si të thuash në harresë, por ka edhe fotografi të tjera në Muzeun Britanik në Londër, dhe në Muzeun Pit tRivers në Oksford. Rreth një shekulli më vonë, me datën 24 shkurt 2016, kisha nder të madh të prezantoj fotografitë e saj përsëri në sallën e Institutit Mbretëror Antropologjik në Londër, dhe përsëri para anëtarëve të Shoqatës Anglo-Shqiptare. Ishte një ngjarje historike. Kurse nga 450 fotografitë e panjohura që disponojmë, të bëra nga Miss Edith Durham, kryesisht në Shqipëri dhe Mal të Zi, nja 100 sosh, aq sa na lejon koha, opinionit shqiptar do ia prezantoj për herë të parë në Prishtinë, me 11 maj, në hotelin Sirius, në orën 19:00.

Nga Fritz RADOVANI/

KUSH E VRAU DON DEDË MALAJ ?!/

 NE FOTO: DON DEDË MALAJ (1917 – 1959)/

■24 PRILL 1959 Ditë hane. Rigonte pak shi… Altoparlantët ishin hapë në të gjitha rrugët e Shkodres, per me transmetue gjyqin e “armikut të Popullit” Don Dedë Malaj.Ishim tue pritë një grup i vogel tek streha e teneqexhijve, perballë Xhamisë së Parrucës, kur u ndigjue zani i prokurorit Rrapi Mina, që hapi seancen mbas hymjes në kinema “Republika” të kriminelit Hilmi Seiti, i shoqnuem nga ambasadori jugosllav…

■Prokurori pyeti të parin Don Deden: “Që kur jeni armik i komunizmit i pandehur?”

Don Deda me zanin e Tij burrnor, po edhe pa Ju tutë syni u pergjegjë: “Unë jam anmik i komunizmit që në moshen 9 vjeçare, kur kam shkue nxanës tek Don Alfons Tracki, aty mora vesh këte emen dhe nuk kam dashtë me ia ndigjue zanin kurrma, sepse, unë jam brumosë me ato ide!”… Në një heshtje të plotë që kishte ra n’ atë rrugë të Parrucës së vjeter, krejt pranë meje, u ndigjue zani i një Burri në moshë po, që pa pikë frike tha: “Hallallë ta baftë Zoti qumështin e Nanës, se Ajo, paska rritë djalë per Shqipni!..”, dhe iku në drejtim të rrugës Zdralej. Kurrma nuk e kam pa atë Burrë Trim e as, nuk e njoha.

■Don Dedë Malaj asht le në Selcë të Vermoshit, nga prindët Keq e Lula Malaj, me daten 16 Nandor 1917, prej ku mbas pak vitesh kanë zbritë në Velipojë, e nen kujdesin e Don Alfonsit, u brumos me kulturen Europjane, dhe në vitin 1941, në Gjenacanin e Fugures së Zojës së Shkodres, bash perballë Saj u betue dhe u Shugurue Meshtar në Itali.

U këthye në Shqipni dhe ka sherbye në Velipojë, Mal të Jushit dhe së fundi, në Dajç të Bregut të Bunës, ku edhe u arrestue në vitin 1958, ato ditë kur u pushkatue Miku i Tij Don Ejëll Kovaçi, edhe Ai pse nuk pranoi me firmue “Statutin e Kishës së vitit 1951”.

■Don Dedë Malaj ishte kundershtar i vendosun i firmosjes së “Statutit të Kishës”, aqsa në letren që i pat shkrue Vatikanit, ishte vetem një pyetje: “Ipeshkvijtë e shuguruem mbas vitit 1951, a janë të aprovuem nga Vatikani?”… Tjerat “shtesa” janë jo të verteta! Letra ka shkue deri tek Don Ivo Bozhiq, po jo ma larg… Këte e ka vertetue At Konrrad Gjolaj, kur  ishte në Vatikan mbas vitit 1992, dhe asht interesue per letren e Don Dedës.

■Interesimi i Sigurimit të shtetit komunist per zhdukjen e Don Dedë Malaj, ishte shumë i madh aqsa edhe perkushtimi i një grupi aq të madh, që interesohej per vrasjen e Tij.

I pari mërrijti në Dajç, oficeri i njohun Çesk Shoshi, i cili bashkpunoi me kriminelët ma të poshter të Degës së Mbrendshme të Shkodres, drejtue nga terroristi Hilmi Seiti.

E po ti rreshtojmë agjentët e sigurimit tue fillue nga Xheudet Miloti, Mustafa Qilimi, Ali Xhunga, Hamdi Ulqinaku, Dul Rrjolli e sa vrasës të tjerë, do të fillohej me u dyshue edhe Figura e Paster dhe Burrnore e Don Dedë Malaj, që asht pushkatue i Pafajshem!

■Don Deda njihej si mik dhe “bashkpuntor” i Don Kolec Prennushit, At Konrrad Gjolaj, Don Ejëll Kovaçit, të gjithë kundershtarë të firmosjes së “Statutit të Kishës Katolike të 1951”, pra meqë asnjeni nuk pranonte këputjen e lidhjeve me Vatikanin dhe Papen:

■Me daten 29 Prill 1959, Kryetari i gjyqit Mustafa Qilimi, dha vendimin per të gjithë të akuzuemit, dhe perfundimisht Don Dedë Malaj, u dënue me vdekje, me pushkatim.

***

■Don Dedë Malaj ishte fëmijë kur mbeti jetim pa Babë. Në ditët e para të Dhjetorit të 1944, brigadat partizane i patne pushkatue vllaun Nikollin, ndersa Frani, kur ishte i arrestuem Don Deda në vitin 1948, vdiq papritmas, dhe la një vajzë të vogel Dranden, që e mori nën kujdes Gjyshja e vet, pra Nana e Don Dedës, Lula. Kur Drandja ishte 7 vjeç,

Nana Lulë vdiq dhe Dranden e mori në qelë Don Deda, që në moshen 13 vjeç Drandja mbeti pa asnjë njeri të aferm… Edhe Don Deda, pritej me u pushkatue…

■Drandja e vogel 13 vjeçare do të interesohej me i “shpetue” jeten axhës së vet.

Në këte fatkeqësi kaq të madhe Drandes Ju gjetën dy Klerikë të njohun të Don Dedës, Don Marin Shkurti, ish nxanës i Don Dedës, që u pushkatue në vitin 1969, dhjetë vjet mbas Mësuesit të vet, dhe Don Pjeter Gruda, mik i Don Dedës, që edhe Ky vdiq në kampin e shfarosjes së Sarandës, i paralizuem në vitin 1989… Tre muej para lirimit.

Me ndihmen e këtyne dy Priftenëve, Drandja u nis në Tiranë me daten 1 Maji 1959, me mujtë me takue Enver Hoxhën. Kje e pamujtun, madje, as Haxhi Lleshin, kryetar’ i Kuvendit Popullor. Mujti me takue sekretaren e tij Nexhmije Hoxhën, që i takonte me kenë dora vetë. Drandja e vogel tue e kujtue veten para një “gjyshes”, ra në kurthen e asaj që populli e ka quejtë “pantera e zezë”, dhe vajza jetime me lot përfaqe i kerkoi faljen e jetës së axhës së vet, tue i shpjegue se ‘nuk kam asnjë njeri në këte Botë’. ■Nexhmia iu pergjegj: “Pse t’ ia falesh jetën atij, ai është armik i popullit. Ti nuk ke mundësi t’ interesohesh për té, mese do e mbash até?” Drandja iu pergjegj: “Até e mban burgu, s’ ka gja, veç të jenë i gjallë, aman të lutem ma ban këte nderë, se nuk kam as nanë as babë, veç këte axhë!”

■Me daten 9 Maji Drandes, i erdhi pergjegja e kobres: “Lutja yte refuzohet.”

Besoj e kujton mirë vrasësja e fëmijëve Nexhmije Hoxha, kur ka nenshkrue Vendimin: “Të pushkatohet Don Dedë Malaj…vjeç 42…Klerik Katolik Shqiptar”!

■11 MAJI 1959 Don Dedë MALAJ u pushkatue brinjë Liqenit të Shkodres, ku gropa e Varrimit u ruejt nga një Vlla Musliman, që e kishte në kopshtin e vet…

■Don Dedë MALAJ mbeti i perjetshëm me perkufizimin filozofik të komunizmit:
“E Premtja e Zezë në Shqipni ka fillue me 29 nandor 1944, dhe ka me vazhdue derisa të mbarojë komunizmi!” (Në gjyqin e Tij, në kinema “Republika” Shkoder, Prill 1959).

Melbourne, Maji 2016.

By Nelson CABEJ/

The history of the Albanian language is an essential part of their history and cannot be separated from it. Being an Indo-European language, Albanian, like all the rest of Indo-European languages of Europe has a considerable Pre-Indo-European linguistic substrate, originating in the language of the Neolithic population of the Western Balkans. The prevailing opinion among linguists is that Neolithic Europe was characterized by a linguistic diversity of languages that didn’t belong to a single family of languages.

During the Neolithic, the territory where by the Bronze Age formed the Illyrian ethnos, flourished the Vinča culture, which left a large number pictographic “writings”. However, the pictographs are still not deciphered and provide us no clue about the language they spoke. Basque may be the only language that survived from the group of the Neolithic languages of Europe, but the extinct Minoan language attested in undeciphered inscriptions and the Eteocretan language (whose inscriptions are deciphered) in Crete are clearly non-Indo-European languages and is believed to belong to the group of the Neolithic pre-Indo-European languages. It is not known whether the  languages of the Caucasus belong to the same group of Neolithic languages.

The development of the ancient Mediterranean culture of the Pre-Indo-European inhabitants of Western Balkans was interrupted with the arrival of the immigrant population, the bearers of the Indo-European culture. From their fusion, a new culture emerged in the region. Despite the domination of the Indo-European component, elements of the earlier Mediterranean culture were preserved in the emerging new culture.

From the viewpoint of the physical-anthropology, however, the following process of dinaricization of population in this region complicates the situation to such a degree that  makes it difficult for us today to determine the relative contribution of Pre-Indo-European type in the formation of the population that came to be known as Illyrians by the bronze era.

Under such circumstances, the examination of the lexical Pre-Indo-European and Indo-European substrate of the Albanian language could lead us to a reliable judgment on the relative contributions of both components of the Illyrian culture. It is generally believed that the pastoral civilization of steppes was lower than the agriculture-based civilization of the late Neolithic inhabitants of the South-East Europe, with the first being of a higher degree of patriarchal organization¹. This and the fact that at the time existed no state and true centralization of the social structure, leads one to believe that the contribution of both the Pre-Indo-European and Indo-European populations in the formation of future Illyrian ethnos and the spiritual and material culture that emerged from their gradual fusion, might have been proportional to the contribution of each of them to the language of Illyrians, and Albanian as a linear descendant of Illyrian. Commenting on the Norbert Jokl’s view on Illyrian-Thracian origin of Albanian the greatest scholar of the history of the Albanian, Eqrem Çabej, while admitting the possibility of a Thracian component in Albanian, concluded that available linguistic material proves that “Illyrian is the major contributor to the formation of the Albanian language”². However, as late as 1976, the well known Croatian linguist, Radoslav Katičić, denied the very existence of any proof or reliable indications on any Thracian origin of Albanian3: “Nothing in the nature of a proof has been presented so far for the Thracian origin of Albanian, only a cumulation of indications which, without deciding the question, prevent us from rejecting the Thracian hypothesis outright. The only thing one can do is to keep an open mind while remembering that in this controversy the burden of proof is with those who deny the Illyrian descent of Albanian”³.

Since the beginning of the 19^th century when Franz Bopp (1791-1867) and August Schleicher (1821- 1868) proved that Albanian belongs to the Indo-European family of languages^{4, 5}, most linguists pointed out that the Albanian vocabulary and grammatical structure is Indo-European and, from the family of ancient Indo-European languages, Illyrian provided most of the lexical material, without excluding a modest contribution of Thracian, which is difficult to be determined because of the close genetic relationship and likeness of these two ancient languages.

In modern Albanian, however, a considerable number of words is believed to belong to the ancient Balkan Pre-Indo-European substrate. Most of them belong to Albanian-Basque lexical correspondences, e.g. Albanian agon ‘to dawn’ and Basque ego ‘light’,  Alb. bisht ‘tail’ and Basq. bustan ‘tail’, hardhi ‘grapevine,  grape plant’ and ardo ‘wine’⁴, etc. In 50es of the 20th century E. Lahovary and K. Bouda discovered a number of Albanian-Basque concordances, which could not be accidental. A number of words of the Pre-Indo-European substrate of Albanian are similar with the corresponding words of the Pre-Indo-European substrtate of other Indo-European languages. So, e.g., Albanian words rripë, shkrep, etc. are comparable to the corresponding words of the Pre-Indo-European substrate of German (dialectal form riepe ‘rripë, rrëpirë), Italian (dialectal rave and grepo ‘shkrep’) and French (dialectal crep, grep ‘shkrep’). In the ancient Illyrian language were preserved a number of  Mediterranean, Pre-Indo-European place names, such as  names of the islands Issa and Cissa, as well as place names Puplisca, Tambia(Timbia) etc. considered by Hans Krahe⁷.

Although the contribution of this ancient Mediterranean language to the vocabulary and morphology of Illyrian and the Albanian language is very difficult to be determined, the idea exists that there are more words of the Mediterranean substrate in modern Albanian than in other Balkan languages and the study of the lexical material of Albanian may considerably contribute to the knowledge of the lexical structure of ancient languages of Balkans⁸ (Mayer, A. (1957). Die Sprache der alten  Illyrier I.).

In regard to the possible Thracian component that may have participated in formation of the Albanian people, culture and language, it is noteworthy that the Thracian component is not satisfactorily demonstrated and argued. Besides, that contribution may be exaggerated because at the time, i.e. more than 2 millennia ago, as argued by Norbert Jokl, Illyrian and Thracian were two closely related Indo-European languages (Polack, V. (1964). Op. cit.). It can be imagined that  Illyrian and Thracian at the time of the formation of the Albanian people have been roughly as closely related to each other as two neo-Latin languages are today. Such a conclusion would be drawn based on the general view of the historical linguistics that differentiation of languages of a common origin, in our case of the Indo-European family of languages, is a function of time. This implies that in the classical era Illyrian and Thracian from their common Proto-Indo-European were evolving as separate dialects for about 2 millennia.

 References

¹ Garashanin, M.V. (1971). Nomades des steppes et autochtones dans le Sud-Est européen à l’epoque de transition du néolithique a l’age du bronze. In Sympossion: L’ethnogenese des peuples balkaniques. Sofia, p. 9-14.

² Çabej, E. (1976). Studime Gjuhësore III. Rilindja, Prishtinë, p. 36.

³ Katičić R. (1976). Ancient Languages of the Balkans. Ed. W. Winter, Mouton & Co., The Hague, p. 187-88.

⁴ Bopp, F. (1855).Über das Albanesische in seinen verwandtschaftlichen Beziehungen. Stargardt, Berlin.

⁵ Schleicher, A. (1861). Compendium der  vergleichende Grammatik der  indogermanischen Sprachen. Bohlau, Weimar.

⁶ Krahe, H. ((1955). Die Sprache der Illyrier. Wiesbaden, f. 48.

⁷ Çabej, E.. (1936). Mundartliches aus Italien. Glotta, XXV (1/2), 50–57 (52).

⁸ Mayer, A. (1957). Die Sprache der alten  Illyrier I.

Nga PIRRO LOLI/

Jani Ilia Dilo është një personalitet tejet kompleks që ndriti në dy fushëbeteja të mëdha: në atë të luftës që zgjati 10 vjet (39-44 kundër fashizmit italian e gjerman dhe 44-49, kundër komunizmit )dhe në atë të dijes që zgjati terë jetën e tij. Në baltën 70 vjecare, hedhur mbi të ka mbirë bar i zi. Por balta dhe llumi nuk mundën ta tjetërsojnë thelbin e kwtij njeriu që unë po e them me bindje se ishte misionar i kombit shqiptar..

Më tepër se Dita dhe fama e dilenje, sot le të jetë kjo ditë që na ofron Shoqata kulturore “Çajupi” dita jonë, dita e fjalës së lirë, dita e një mirëkuptimi dhe pajtimi të gjerë shoqëror, a thirrje modeste për të zbuluar të vërtetën. Por e vërteta historike si thelb është e prirë të lërë copa nga vetvetja, edhe kur shkruhet nga fituesit dhe nga humbësit.

Dilenjtë jetuan me nder, ata i dhanë emër kohës së tyre, por lartësuan dhe majat e Dhëmbelit e të Cajupit dhe supet e kombit; ata ishin ushtarë shembëllorë me penë e më pushkë dhe sot nuk kërkojnë ndere e dekorata. Ne, më tepër se ata, kemi nevojë të ngrihen flamujt e së vërtetës në historinë e këtij vendi.

Ata që dënuan Aristidh Rrucin e Jani Dilon, që i mbuluan dilenjtë me heshtje, që u lëvizën dhe eshtrat, ata që i burgosën e i torturuan një jetë të tërë, gratë, djemtë dhe nipat, persekutorët, që nuk kanë munguar as në Zagorie, po harrohen, ndërsa Dilua e Rruci, Jani, dhe krejt familja e madhe e dilenje, të ringjallur tashmë deri në nivelin “Nderi i Kombit”, ashtu të freskët e të bukure fisnikë, po i afrohen atdheut me amanete të rënda. Zagoria e vogël që nuk kishte as njëmijë banore ka pasur një elitë të shquar intelektuale. Atë, fshatin e vogël “me kishë e me varre”, e bënë të madhe e të dëgjuar bijtë e saj më të mirë, njerëzit e mençur, të penës e të dyfekut. Zagoritët kanë qenë gjithmonë më këmbë për ardheun e ndizen si ajo eshka e thatë që e merr zjarrin me një fërkim.

Burra dhe djem të tillë, si A.Z Cajupi, Mihal Harito, Aristidh Rruci, Ilia Dilua, Petro Harito, Jorgji Çakua, Diogjen Haritua, Kostika, deputetët e saj në të gjitha regjimet , dhjetë dëshmorët e shenjtë me në krye heroin Themo Vasi, komandantin e shquar, Pano Xhamballo, misionari i spikatur Jani Dilo etj, mbi të gjitha kishin një vizion te qartë kombëtar.

Për zagoritin, cdo gjë që i ndodh atdheut i ka ndodhur dhe atij. Natyrisht e vërteta e një kombi, nuk është sumim i të vërtetave individuale. Njeriu nuk është identik me njerëzimin. Dhe krimbat e një peme nuk do të thotë se janë të të gjithë pyllit.

* * *

Jani Dilo lindi më 17 janar 1911. Krejt moshës së adoleshencës dhe rinisë ( në liceun e Gjirokastrës dhe të Korces)ka qenë nën mbikëqyrjen e të atit, mësuesit të madh Ilia Dilos. Është pak të themi se qe nxënës i shkëlqyer. Ka qenë shok shkolle me Enver Hoxhën në lice. Pas liceut të Korcës ndjek studimet e akademisë ushtarake në Romë dhe paralel me të vazhdon studimin për financa dhe shkencat politiko shoqërore sidomos ato juridike. Si oficer i ri shërben në Korcë, gradohet shpejt në pozitë dhe më 1933 (23 vjec) emërohet sekretar i përgjithshëm në shtatmadhërinë mbretërore.

Ditët e para të atij prilli të zi të 1939-s Jani Dilon e gjen në Korcë me preokupimin e një organizimi ushtarak kundër fashizmit. Më 5 prill në krye të ushtërisë niset për Këlcyrë, merr urdhër për t’u kthyer dhe më 7 e 8 prill gjendet në Larisa. Në kalimin e tij dezertues, Mbreti Zog zgjodhi oficerin e tij të njohur për ta shoqëruar, por Jani nuk ndoqi udhën e mbretit , as të lumturisë së tij, ai kthehet menjëherë në atdheun e pushtuar. Në Korcë takon një gjeneral italian, ish pedagogun e tij në Akademinë e Romës. Ai zgjatet ta përqafojë ish studentin e tij të shkëlqyer, por Jani Dilo , i vë dorën para dhe i thotë :Të desha e të respektova si profesor, por jo si gjeneral që ke ardhur të pushtosh vendin tim. Ai i propozon postin e ministrit të arsimit. Por, më kot. Ai tashmë do ta shikonte veten ushtar dhe oficer i atdheut me armë në dorë, krye të 2000 forcave gjithmonë të gatshëme, të organizuara në qarkun e Korcës. Ka aktivitetet të dendur ushtarak në Korcë, Leskovik, Kolonjë, Përmet, Skrpar, Malësinë e Veriut dhe në Kosovë sidomos në Prizren. Mithat Frashëri e kish emëruar Kmandant në atë qark e ai shquhej mbi të gjithë i pakursyer si ushtar me armë në dorë dhe si oficer madhor e organizator i talentuar. Italianët e kapin e internojnë në Itali e pas internimit përsëri Jani Dilo është në luftë. Mithat Frasheri e kish projektuar si Ministër kombëtar, por jemi akoma në luftë e Jani do ishte ushtar e komandant. Për tu përmendur : Në Leskovik autoriteti i tij shpëton 100 burra nga pushkatimi dhe Leskoviku nuk u dogj sic kish vendosur komanda italiane.

Në Kosovë një grup kosovarësh donin të hakmerreshin ndaj një grupi serbësh të kapur rob. Jani Dilo urdhëron prerë: “Në asnjë mënyrë. Ne duhet të fitojmë me vetveten. Në doni të vrisni, vritmëni mua.” Në shumë shkrime të tij ai proteston ashpër kumdër komunistëve sidomos ndaj Mehmet Shehut dhe agjentëve jugosllavëve të tipit Mugosha, që vrisnin njerëz të pafajshëm dhe pushkatonin edhe robërit. Nuk donte terror dhe vëllavrasje. I tha Mehmet Shehut ne Kuçovë : “Nuk mund t’i jap dorën , dorës sate që është lyer me gjak shqiptari”. Ato vende ku shkelte këmba e tij ishin ishuj lirie. Jani nuk humbi asnjë beteje, anipse PBK, për arsyet që dihen dhe nuk dihen akoma, humbi luftën. Nuk harrohen, Betejat në Barmash dhe Qafë Thanë ku komandoi edhe forcat partizane e ku mbetën dhjetra gjermanë të vrarë.

“Shkemb dyfeku” e quajti Jani Dilo-n Mit’hat Frasheri në mbledhjen e K. Q. Me te drejtë Bazi i Canes tha: luftë kundër gjermaneve di të bejë vetem Jani Dilo ,ballë pëer ballë me ta e jo, 3 dyfekë e pastaj mbathja nga sytë këmbët….Në Korcë, para Bashkisë dora e një atentatori u drodh përpara Jani Dilos, dhe plumbi kapi qytetarin H.F. Oficerët anglezë dhe ata amerikanë që ndihmonin forcat partizane në Shqipëri vetëm premtonin se do të këtheheshin… E, ajo ditë që nuk erdhi kurrë, lidhej me stinën kur të “fillonte me dalë gjethi i fikut…” ndërkohë, dimri bolshevik, po thante edhe barin e fushave…

Jani Dilo dhe BK punuan me mish e me shpirt për Marrveshje, Por, sic dihet marrveshja e Mukjes u tradhëtua djallëzisht , akt ky që i kushtoi Shqipërisë një dramë gjakatare me regjisor agjentëturën serbe. Akademiku Jani Dilo që luftoi kundër fashizmit italian e gjerman e humbi luftën dhe në fund të nëntorit, 44`, sw bashku me liderin e tij Mit`hat Frashërin arratiset me një barkë për Itali.

Theksoj se brenda mureve të burgut dhe në arrati jashtë atdheut, nacionalistët, nuk e bindën dot kohën e vet me drejtësinë e vet. Drama e tyre mori përmasat e një drame kombëtare ku ata,“reaksionarët”, intelektualët e vërtetë të dyerve të mëdha të Shqipërisë e të universiteteve evropiane, – nuk arritën të realizoheshin, sepse liria e tyre ishte liria e munguar e kombit shqiptar. Më 6 mars 1945 Jani Dilo dënohet nga gjyqet ushtarake si kriminel lufte e tradhëtar.

Para se të largohet për në USA, 1950, ai, ra viktimë e një loje aspak objektive dhe të ndershme antikomuniste e drejtuar me verbëri nga aleatët britanikë dhe amerikanë. Kjo ndërmarrje ngarkon me përgjegjësi sidomos pseudomiqtë e aleatët tanë britanikë që për mendimin tim, po luanin thjesht një aventurë provokuese duke sakrifikuar edhe më gjakun e viktimave të parealizuara, tashmë mundës. Jani Dilo, i pari nga oficerët shqiptarë që i tha lordit Barthel se po hiqte dorë nga ajo aventurë sepse kish nuhatur tradhëtinë. Pas këtij monenti ai strehohet në USA dhe në të gjitha shkrimet e tij publicistike në disa gjuhë do mbronte lejmotivin e tij, se vatani duhet të çlirohet nga të vetët…

Ai nuk qe një ushtarak i thjeshtë, qe një strateg e politikan . Duke folur në ansamblene e Shteteve te roberuara , J. Dilo që, jo më kot, ishte zgjedhur si kryetar i delegacionit te Bashkimit Ndërkombetar te fshataresisë deklaroi se një politikë çlirimi “ do te thotë praktikisht qe Bashkimi Sovjetik të detyrohet të tërhiqet në kufijtë e mëpareshem”.. ka ardhur koha për ndryshime” E. D.fq. 272-273) . Kjo deklaratë do të thoshte përmbysjen e Jaltës famëzezë që i dhuroi Stalinit gjysmën e Evropës. Tashmë jemi dëshmitarë si u shpërbë Evropa komuniste dhuratë për Stalinin. Shpërbërja erdhi nga vetë komunistët, ndërsa Ruzvelti dhe Curcilli tashme harruar, duhet të dridhen që i jepnin dhurata Stalinit popuj dhe shtete…midis tyre dhe Shqipërinë e vogël.

Jeta e Jani Dilos është jeta e një trimi, e një intelektuali të shquar enciklopedik, fisnik e njerëzor, me aktivitet të spikatur patriotik për liri e demokraci. Edhe në mërgimin e detyruar politik, nuk rreshti kurrë edhe kur propaganda bolshevike kulmonte gjithandet plot urrejtje, por koha dhe mendimet e tij treguan se gjinkalla nuk u bë kurrë bilbil ! Deviza e tij është libri që e barazonte me lirinë. Tërë jetën vazhdoi studime pas universitare , mori disertacione e doktorata, jo vetëm në artin ushtarak, por kryesisht në studimet mbi shtetin dhe Të drejtën ndërkombëtare. Shquhej për kulturë shumë të gjerë elitare në shumë fusha edhe jashtë profileve të tij universitare e akademike si në gjuhësi e kritikë letrare me shkrime për rilindasit, Fishtën e Migjenin. Jani Dilo në gjurmët e të atit të madh ishte poliglot i talentuar. Që në klasën e tretë filloi të mësoi italisht, në vazhdim frëngjisht. Në Lice mësoi greqishten e vjetër dhe latinisht. Më vonë, përvetësoi gjermanisht, anglisht e i pangopur për dije mësoi edhe spanjisht dhe rusisht.

Ai qe bilbil në fjalë e mjeshtër në shkrim. Falë gjuhëve të huaja fitoi vendin e analistit në “Zërin e Amerikës” dhe dërgonte artikuj në shumë gazeta e revista. Kish stilin e një shkrimtari dhe mendimin e thellë të filozofit. Në asnjë rast, pra kurrën e kurrës, nuk shihte ndonjë dallim midis dëshmorëve të atdheut. Gjakun e tyre të pastër e sheh në valëzat e flamurit kombëtar kuq e zi. Më 31 korrik 1944 ai shkruante në ditar: “T’i lutemi Zotit që dëshmorët t’i vendosim ndër shenjtorët e kombit”. Jani Dilo ka realizuar dhjetëra portrete në personaliteteve shqiptare. Nuk është e rastit që njihej me dy presidentë amerikanë, shkëmbente kartolina për Krishtlindje e Niksoni i paska thënë se “Po. Diçka do të bëjmë për Shqipërinë”. Njihej me Pikason piktorin e madh botëror që i paska falur dhe tre piktura, sot, me vlera kolosale. Kish korrespodencë edhe me Nolin, Për të kanë shkruar dhjetra gazeta, kanale Tv e qindra personalitete të luftës e të kulturës. Në pamundësi për t’i përmendur veçoj gjuhëtarët e mëdhenj, Cabein dhe Petro Zhejin, politikanët Enver Hoxha, Ahmet Zogu, Mit`hat Frashëri, Abas Ermenji, dhe anglezët Maklin e Barthel, personalitete të shume fushave, profesorë, doktorë, shkrimtarë, avokatë të dëgjuar, gazetarë…Jani Dilo ishte gazetë folëse nëpër botë, një kanal televiviv shqiptar. I kudondodhur, gjithmonë shkruante për Shqipërinë, Kosovën e robëruar, dhe kombin, në Romë e Nev York, në Londër e Paris, tek mbretëresha e Anglisë dhe mbreti i Spanjës, në Vashington, Turqi, Hindi, Greqi, Amerikën Latine…Kudo ishte zëri i fortë i një shqiptari misionari. Heshtje varri, mallkim dhe ndëshkim ishte vetëm në Zagorie. Ky shqiptar i madh misionar i Shqipërisë së re, mungonte vetëm në Shqipëri. Ramis Alia , akoma pa vdekur Enveri ka thënë: “Kemi një armik të rrezikshëm në Amerikë., Jani Dilon. Partia po mendon për të.”. Pas pak kohësh më 14 janar 1984 u gjet i vdekur në shtëpi në Nev Jork. Kështu u gjet edhe Mit`hat Frashëri, Bilal Xhaferri dhe të tjerë e , të tjerë, kosovarë e shqiptare, që propaganda komuniste i quante “mërgata e qyqeve”, duke shpallur edhe në art një urrejtje gjaku. Por më e rëndë se vdekja ishte llumi i zi mbi veprën dhe personalitetin e tyre.; Prandaj them : kultura shqiptare sot kërkon, prej të gjithëve, vdekjen e skllavit të dikurshëm brenda vetvetes, me qëllim që të qartësojë të vërtetën. Dielli nuk mbulohet me shoshë. Komunizmi bolshevik i dha provat se si shkatërrohen gjërat e shenjta, kombi, feja, prona dhe vetë njeriu. Ashtu sic e parashikonin elitat tona nacionaliste, midis tyre dhe elitari zagorit, Jani Ilia Dilo.

Foto Gazeta DIELLI-Behlul Jashari: Shtëpia e Pavarësisë Dr. Ibrahim Rugova në kryeqytetin e Kosovës, Prishtinë/

-Ishin ato zgjedhje të rezistencës gjithëpopullore kosovare të shqiptarëve që krijuan një rend demokratik dhe forcuan institucionalisht Republikën e Kosovës në zhvillime historike, që pasonin Deklaratën e Pavarësisë të 2 Korrikut e Kushtetutën e 7 Shtatorit 1990, si dhe Referendumin e 26 deri 30 shtator 1991, në të cilin për shtet sovran dhe të pavarur u deklaruan 99,87 për qind e qytetarëve pjesëmarrës masivisht në votim/

-Në rrethana të rënda okupimi, mbi 89% të qytetarëve të Kosovës – votuesve të regjistruar votuan për të zgjedhur Presidentin e Republikës së Kosovës, Dr, Ibrahim Rugovën dhe 100 deputetë për Parlamentin e Kosovës/

Nga Behlul Jashari/ PRISHTINË, 15 Maj 2016/ Kosova para 24 viteve përgatitej për zgjedhjet e 24 majit 1992,  të parat pluraliste, presidenciale e parlamentare, të lëvizjes për liri e pavarësi, në rrethana të rënda okupimi nga regjimi i dhunës serbe.

Ishin ato zgjedhje të rezistencës gjithëpopullore kosovare të shqiptarëve që krijuan një rend demokratik dhe forcuan institucionalisht Republikën e Kosovës në zhvillime historike, që pasonin Deklaratën e Pavarësisë të 2 Korrikut e Kushtetutën e 7 Shtatorit 1990, si dhe Referendumin e 26 deri 30 shtator 1991, në të cilin për shtet sovran dhe të pavarur u deklaruan 99,87 për qind e qytetarëve pjesëmarrës masivisht në votim. Në Referendum dolën 914.802 veta – 87,01% e 1.051.357 qytetarëve me të drejtë vote.

NË 2 MAJ 1992 KUVENDI I REPUBLIKËS SË KOSOVËS SHPALLI ZGJEDHJET E PARA SHUMËPARTIAKE

Në mbledhjen 2 majit 1992 Kuvendi i Republikës së Kosovës shpalli zgjedhjet shumëpartiake për deputetë në Parlament dhe për Kryetarin e Republikës për datën 24 maj 1992.Në Prishtinë, më 8 maj 1992, Këshilli Qendror i Lidhjes Demokratike të Kosovës, pasi shqyrtoi edhe njëherë çështjen e zgjedhjeve shumëpartiake në Kosovë, të shpallura nga Kuvendi i Republikës së Kosovës, nevojën, mundësitë, implikacionet dhe detyrat e LDK-së në zgjedhje, nxori konkluzione, ku mes tjerash theksohej:

“Në Kosovë janë rrënuar të gjitha institucionet legale. Zgjedhjet shumëpartiake, të parat zgjedhje në Kosovë që nga       aneksimi i Kosovës nga ana e Serbisë, si shprehje e vullnetit      politik dhe si konstituim i organeve të reja përfaqësuese dhe ekzekutive të Kosovës, janë të domosdoshme për përtërirjen dhe të institucioneve legale.
Lidhja Demokratike e Kosovës përkrah vendimin e Kuvendit të Republikës së Kosovës për shpalljen e zgjedhjeve shumëpartiake dhe do të angazhohet plotësisht në organizimin dhe me realizimin e tyre.

1. Në Kosovë janë rrënuar të gjitha institucionet legale.
   Zgjedhjet shumëpartiake, të parat zgjedhje në Kosovë që nga       aneksimi i Kosovës nga ana e Serbisë, si shprehje e vullnetit      politik dhe si konstituim i organeve të reja përfaqësuese dhe ekzekutive të Kosovës, janë të domosdoshme për përtërirjen dhe të institucioneve legale.
   Lidhja Demokratike e Kosovës përkrah vendimin e Kuvendit të Republikës së Kosovës për shpalljen e zgjedhjeve shumëpartiake dhe do të angazhohet plotësisht në organizimin dhe me realizimin e tyre.
2. Këshilli Qendror i Lidhjes Demokratike të Kosovës vendosi që LDK-ja, si parti politike vetë ose në bashkëpunim me partitë e tjera, të paraqesë kandidatët për deputetë në të 100 njësitë zgjedhore, kurse kryetarin e LDK-së dhe të Këshillit Koordinues të Partive Politike Shqiptare, Dr.Ibrahim Rugova, ta kandidojë për kryetar të Republikës së Kosovës.”

RAPORTI I KOMISIONIT QENDROR PËR ZGJEDHJET

Në publikimin e Qendrës për Informim të Kosovës për Zgjedhjet e para shumëpartiake presidenciale e parlamentare në Kosovë më 1992 është dhënë edhe Raporti i Komisionit Qendror për Zgjedhjet:

Zgjedhjet janë mbajtur sipas sistemit të kombinuar zgjedhor. Nga së paku 130 vende për Parlament, 100 janë zgjedhur përmes votimit të drejtpërdrejtë, pra, në bazë të sistemit të shumicës, ndërsa 30 vende janë zgjedhur përmes sistemit proporcional.
Zgjedhjet u mbajtën më 24 maj të vitit 1992. Vendvotimet ishin të hapura prej orës 7 deri në 19. Kandidatët për deputetë në Parlamentin e Kosovës i paraqitën 22 subjekte politike, të cilat kandiduan 490 kandidatë.
Lidhja Demokratike e Kosovës paraqiti kandidaturën e Dr.Ibrahim Rugovës për Kryetar. Kandidimi i tij është përkrahur edhe nga partitë e tjera politike shqiptare si dhe nga Partia për Aksion Demokratik dhe nga Partia Popullore Turke.
Regjistrin zgjedhor të Kosovës e përbënin 853.432 votues, prej të cilëve 762.257 kanë dalë në vendvotime, pra 89.32 përqind të votuesve të regjistruar. Nuk kanë dalë në votime 80.791 votues, ndërsa 10.384 fletëvotime ishin të pavlefshme.
Në zgjedhjet e drejtpërdrejta kandidatët e Lidhjes Demokratike të Kosovës fituan 574.755 vota, që do të thotë 76.44 përqind; kandidatët e Partisë Parlamentare të Kosovës morën 36.594vota, ose 4.86 përqind; kandidatët e Partisë Fshatare të Kosovës 23.682 vota, ose 3.15 përqind; kandidatët e Partisë Shqiptare Demokristiane 23.303 vota ose 3.10 përqind; kandidatët e pavarur (jopartiakë) fituan 24.702 vota ose 3.29 përqind.
Subjektet e tjera zgjedhore që morën pjesë në këto votime fituan më pak se 1.87 përqind të votave, andaj ata nuk fituan të drejtën për të marrë pjesë në shpërndarjen proporcionale të vendeve në Parlament.
Shqiptarët, muslimanët, turqit, romët, kroatët dhe një numër i vogël serbësh dhe malazezësh poashtu morën pjesë në zgjedhjet e 24 majit.

Pasqyra e vendeve në Parlament është si vijon:

Lidhja Demokratike e Kosovës         96 deputetë

Partia Parlamentare e Kosovës         13 deputetë

Partia Fshatare e Kosovës        7 deputetë

Partia Shqiptare Demokristiane   7 deputetë

Kandidatët e Pavarur               2 deputetë

Pjesëtarët e etnitetit musliman, në bazë të përqindjes së popullsisë dhe shpërndarjes proporcionale kanë katër deputetë, ndërsa një kandidat i këtij etniteti fitoi me votimet e drejtpërsëdrejta.
Në përbërjen e re të Parlamentit të Kosovës janë dy deputetë të etnitetit turk, të cilët u zgjodhën si kandidatë të Lidhjes Demokratike të Kosovës.
Në Parlamentin e Kosovës kanë mbetur 14 vende të zbrazëta, të cilat sipas përqindjes së popullsisë së Kosovës dhe shpërndarjes proporcionale të vendeve në Parlament u takojnë pjesëtarëve të etnitetit serb dhe malazez.
Zgjedhjet për Kryetarin e Kosovës janë mbajtur në Kosovë dhe jashtë saj, në vendet ku shqiptarët nga Kosova janë të punësuar. Në Kosovë për Dr.Ibrahim Rugovën për Kryetar të Kosovës votuan762.257 votues, (fletëvotime të pavlefshme dhe “kundër” ishin 3.812), ndërsa jashtë Kosovës votuan 105.300 votues. Gjithsej 867.557 votuan për Kryetarin e Republikës së Kosovës.
Në disa vendvotime policia serbe ndërhyri për të ndërprerë procesin zgjedhor. Në dy sosh policia konsifkoi një pjesë të materialit zgjedhor.
I tërë materiali zgjedhor i zgjedhjeve të 24 majit i është dorëzuar Parlamentit të Republikës së Kosovës.
Zgjedhjet në Kosovë u mbikëqyrën nga 8 grupe vëzhguesish nga SHBA dhe nga shtetet evropiane. Këto zgjedhje i përcollën 82 ekipe gazetarësh apo të agjencive të lajmeve nga mbarë bota.
Subjektet politike që morën pjesë në zgjedhje, Komisioni Republikan për Zgjedhje (kryetar Tadej Rodiqi), grupet e huaja vëzhguese, si dhe shumë raporte dhe artikuj të gazetarëve të huaj dhe të Kosovës, të cilët përcollën në tërësi procesin e zgjedhjeve, kanë raportuar për korrektësinë e votimeve.
Kosova ishte vendi i fundit në Evropë ku janë mbajtur zgjedhjet shumëpartiake, në të cilat populli i Kosovës dëshmoi përcaktimin e tij për liri dhe demokraci.(Raporti i Komisionit Qendror për Zgjedhjet Shumëpartiake Presidenciale dhe Parlamentare në Republikën e Kosovës, Prishtinë, 15 qershor 1992).

VËZHGUESIT E HUAJ PËR ZGJEDHJET E 1992

Në lokalet e Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, vëzhguesit e huaj mbajtën një konferencë me gazetarë, në të cilën shfaqën përshtypjet e tyre rreth zgjedhjeve të 24 majit në Kosovë.
Dr.Majkëll van Vajt Prag, sekretar i përgjithshëm i UNPO-s (Organizata e Kombeve të Papërfaqësuara në OKB) vlerësoi se zgjedhjet ishin organizuar në mënyrë korrekte dhe me rregullsi. Gjatë këtyre vëzhgimeve, që bëri ai, nuk ka hasur në ndonjë parregullsi. Veçanërisht e ka impresionuar organizimi i vendvotimeve rezervë.
Delegacioni i Fondacionit të Kongresit Amerikan për të Drejtat e Njeriut, i përbërë nga Konrad Hubers, Pol Berens, Çarls Braun, Debora Xehkobs, Rom Pameir, Maks Primorac, Karl Roads dhe Kevin Tin, para gazetarëve shfaqën përshtypjet dhe vlerësimet e tyre rreth zgjedhjeve. Ata thanë se ishte madhështore pjesëmarrja e votuesve dhe dëshira e tyre për të shfaqur vullnetin politik përmes votimit. Zgjedhjet, thanë ata, janë mbajtur me efikasitet të madh, kurse edhe ata i ka i mpresionuar fakti se gjithkund ishin organizuar edhe vendvotimet rezervë, që viheshin në veprim kur policia ndërprente votimin në vendvotimet e para. Policia i ka penguar mjaft votimet, duke i kontrolluar ato dhe duke arrestuar njerëz. Kështu, bie fjala, grupi që vëzhgoi zgjedhjet në Prizren, gjatë kohës që u mor në polici, kishte parë në stacion të arrestuar dhe material votues e flamuj të konfiskuar. Konrad Hubers, që i printe këtij delegacioni, vlerësoi se këto zgjedhje janë një moment historik për Kosovën.
Debora Xehkobs tha se katër anëtarët e delegacionit amerikan që vizituan Pejën, kanë fituar një përvojë të shkëlqyeshme nga vëzhgimi i këtyre zgjedhjeve. – U mrekulluam, – tha ajo – nga mjeshtria e shqiptarëve për organizimin e zgjedhjeve, duke mashtruar edhe policinë. Ajo falenderoi për këtë përvojë. Një anëtar tjetër i këtij delegacioni theksoi se ajo që na interesoi dhe mahniti ishte vetorganizimi i njerëzve. Çdo gjë u bë në mënyrë vullnetare, duke u nisur nga shërbimet dhe punët që janë bërë këtu, e deri te njerëzit që kanë organizuar zgjedhjet në çdo pjesë të Kosovës. Prandaj, vlerësimi më i mirë është se zgjedhjet ishin të rregullta dhe fer. Vëzhguesit dhe gazetarët e huaj i çmojnë shumë edhe mënyrat alternative të organizimit të zgjedhjeve, ngase bota di se çka do të thotë okupim, prandaj edhe këtu ata e shohin aftësinë e këtij populli që dëshiron të fitojë dhe të jetë i lirë. Ky popull nuk kërkon asgjë tjetër pos shansit për t’u realizuar si popull, e të cilën nuk e ka pasur kurrë.

(Informatori ditor i Qendrës për Informim të LDK-së, nr.117)

NË KOSAVË, 24 MAJI ME SIMBOLIKË SHTETFORMUESE – DITA E PRESIDENTIT TË REPUBLIKËS

Në Kosavë, 24 maji me simbolikë shtetformuese nisi të shënohej si Dita e Presidentit të Republikës së Kosovës, pas zgjedhjes në këtë ditë të vitit 1992 të Presidentit historik Ibrahim Rugova.Po në 24 majin 1992, të para 24 viteve, raportimet me lidhje telexi, e vetmja e mundshme atëherë nga Prishtina në Tiranë, për zgjedhjet e para pluraliste kosovare, shënonin fillimet e korrespondenturës së ATSH në Kosovë.  Raportimet bëheshin nga zyra e telexit që u bë edhe zyrë e ATSH-së në Pallatin e Shtypit Rilindja – ambientet e gazetës së rezistencës “Bujku”, të vetmes të përditshme shqipe kosovare në atë kohë, me përcaktim të fuqishëm demokratik perëndimor euroatlantik e pjesë e lëvizjes gjithëkombëtare për liri e pavarësi, themelues-kryeredaktor i parë i së cilës ishte korrespondenti prej atëherë – nga fillimi në Kosovë i Agjencisë shtetërore-zyrtare të lajmeve të Shqipërisë, aktualisht korrespondent në Kosovë i Gazetës DIELLI.

Në Pallatin e Shtypit Rilindja në Prishtinë, para të cilit para një viti, në 23 maj 2015, u ngrit dhe u përurua shtatorja e themeluesit të shtetit shqiptar, firmëtarit të parë të Deklaratës së Pavarësisë së shpallur në Vlorë para më shumë se 100 viteve, Ismail Qemalit, ishte edhe Zyra e ATSH-së, të cilën në 1 tetorin e vitit historik të lirisë 1999 korrespondentit në Prishtinë ia dha qeveria e përkohëshme e Kosovës, edhe si shprehje vlerësimi e mirënjohje për raportimet nga Kosova edhe kur kjo dukej thuaja e paimagjinueshme dhe e pamundshme, e ishte edhe ndaluar nga regjimi okupator.

SHTËPIA E PAVARËSISË DR. IBRAHIM RUGOVA

Presidenti historik i Kosovës, Dr. Ibrahim Rugova, para 22 vitesh, në 1994,  në intervistën e parë ekskluzive të një Presidenti të Kosovës për ATSH-në, ku fliste për një “politikë globale që sa më parë të bjerë muri mes shqiptarëve” dhe e cilësonte edhe si një hap në politikën globale të shqiptarëve, falenderonte dhe vlerësonte ATSH-në për informimin nga Kosova e për Kosovën.
“Faleminderit. Falënderoj Agjencinë Telegrafike Shqiptare për informimin nga Kosova e për Kosovën. Edhe kjo që pata rastin të bisedoj për këtë agjenci, që reprezenton Shqipërinë dhe çështjen shqiptare, është një hap në politikën globale, në integrimet shqiptare. Edhe ne bëjmë përpjekje që këtu në Kosovë përmes Qendrës sonë për Informim të kemi një agjenci të vogël, e cila raporton për situatën e përditshme në Kosovë. Duhet një bashkëpunim midis këtyre dy institucioneve dhe institucioneve të tjera në Kosovë dhe në Shqipëri”, theksonte Presidenti  historik Rugova derisa bisedonim gjatë në intervistën që kam zhvilluar ditën e enjte të 22 shtatorit 1994, në zyrën e tij, ku sot është muzeu – Shtëpia e Pavarësisë Dr. Ibrahim Rugova, në Prishtinë.

Intervista u realizua në trevjetorin e Referendumit për Pavarësinë e Kosovës dhe pas Kuvendit të Dytë të LDK-së, që më shumë se parti kishte lindur si lëvizje për liri, pavarësi e demokraci, ku u miratua një Deklaratë Politike e rëndësishme për vizionin e ardhmërisë së shtetit të Kosovës.

“Kur Kosova do të jetë e lirë dhe e pavarur kjo shtëpi do jetë muze”, thoshte  Presidenti Rugova në vitet e rënda të nëtëdhjeta të okupimit në shtëpinë e Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, ku është themeluar LDK në 23 Dhjetor 1989, e të shndërruar edhe në seli të institucioneve të Republikës së shpallur me Kushtetutën e 7 Shtatorit 1990, të zgjedhjeve të para të 24 Majit 1992…

“Kjo shtëpi është shtëpi e Pavarësisë së Kosovës, shtëpi e lirisë, shtëpi e demokracisë, shtëpi e rezistencës së gjithanshme të popullit të Kosovës”, thoshte Presidenti historik Dr. Ibrahim Rugova duke e përuruar muzeun më të ri të kryeqytetit të vendit, në dhjetor 2002.

Nga Fritz RADOVANI/

Ne Foto: MUZAFER  PIPA (1914 – 1946)/

 ■30 SHTATOR 1946 : “ZHDUKET” DR. AV. M. PIPA… DHE  DOSJA  E TIJ…

Muzefer Pipa asht le në Shkoder në 1914. Mbaroi studimet per jurisprudencë në Padova.

Me 28 Janar 1946, mbronte At Gjon Shllakun në gjyq, me grupin “Bashkimi Shqiptar”…

Tue dalë nga kafe Bar’Impero, prokurori vrasës Aranit Çela i tha: “Hëëë, Muzafer Pipa, e kemi rajtur njëgjysëm leku edhe per ty!..” E arrestuen nga fundi i muejt Gusht 1946…

■LEGJENDA: Vazhdonte hetimet me kriminelin Zoji Thëmeli…Muzaferi, në mëngjesin e 30 Shtatorit 1946, vendosi me ikë nga hetuesia… U dëgjuen krisma armësh! Kryetari i Degës, Zoji, dergoi Elez Mesin me marrë një pulë, i këputën kokën… dhe shperndanë gjakun e saj në çimenton rrethuese të hetuesisë…Pra, “Muzaferi u vra nga rojet tue ikë”.

■E VERTETA: Me 29 Shtator 1946, Zoji Thëmeli dhe Vaskë Koleci, i kishin lidhë krahët mbrapa Av. Muzafer Pipës, per një karrigë të mberthyeme per dysheme. Skuqën një hekur dhe vendosën me ia kalue në muskujt e dy krahëve mbas shpine… Mbasi hekuri kaloi krahun e djathtë…nga dhimbjet e forta, Trupi i Muzaferit bani lëvizje që katilët nuk mujtën me i kontrollue… Hekuri i skuqun takoi per shtyllen kurrizore dhe Muzaferi, mbylli jetën në mënyrën ma mizore. Me 30 Shtator 1946, u perhap edhe “Legjenda”!

■Po, “shokun komandant” kush e njoftoi “për zbatimin e urdhërit tij dhenë K.Xoxes?”

■Në këte 70 vjetor të kësaj mbytje barbare të Dr. Avokat Muzafer Pipës, Shqipnia që Ai e ka dashtë aq shumë, nuk duhet t’a vajtojë… Po, perballë Një Monumenti të Muzaferit, shka janë Shkodranë e Libohovitë, të gjithë bashkë të këndojnë “Hymnin e Flamurit”!

Melbourne, Maji 2016…

Nga Prof. Arshi PIPA:    

    Elegjia Vllaznore  
Ma thonte zemra e ngrâta
se jeta t’kishte lânë,
edhe pse miqt’ e shokët
nuk dojshin me ma thânë.
Der’sa mbi krye mandata,
kur s’e pritsha më ra,
dhe mora vesh çka në andërr
prej kohe m’ishte g’jâ.
E pau epileptiku
qi s’njifte mue as ty.
Po kapërcejshim lumin
kur befas ura u thye…
Un rashë… m’u turr vërtiku…
humba! Uluroi nji zâ…
Ti u hodhe, m’kape, m’qite…
por vetë nuk dole mâ!
Ti vuajte, ti rreziqe
durove simbas stinës
nga ishulli i Ventottenes
ndër telat e Prishtinës.
E pse përbuze vdiqe
terrorin bolshevik,
gjithmonë armik i shtypjes
e Bir’i Atdheut besnik.
Sot qi nga dita e mortit
Ka rrjedhë mâ se nji mot,
tue t’a nderue kujtimin,
o vlla, nuk derdhi lot.
Pse për vdekjen e t’fortit
i fortë duhet me u bâmë.
As i përmendi fajtorët:
nuk kam mâ çka me i nâmë…
Kur ndofta nga mizori
Po përgatitet ura
për mue kët herë e, kânga
e mbramë âsht kjo qi thura,
me gjakun tând Dëshmori
vulosi sot nji bè:
Përbuzi komunizmin
e truhem për Atdhè!..

■U shkrue në Burgun e Durrësit, në vitin 1948.

NGA REXHEP  DEDUSHAJ, PEJË/

Këto ditë e vizituam shkollën fillore “7  SHTATORI” të Vitomiricës( ARBNESHIT), ku biseduame me zv.drejtorin e kësaj shkolle z.Xhavit Gashi.Mes të  tjerash Gashi na tha:,,Së bashku me drejtoreshën e shkollës Draga Babaciq  kemi arritur ti vemë punët për filli në një masë të madhe..Në shkollë  këtë vit i kemi të rregjistruar 835 nxënës.Prej tyre 500 shqiptarë e  280 boshnjakë …E të tjerët romë,hashkalinj etj. Me ta punojnë 58 mësimdhënës ,që të gjithë  të diplomuar  përvec muzikantit.Ndërtesa ,një pjesë e saj e ndërtuar që nga viti 1936,e pjesa tjetër është e re.Kemi klasa të bollshme për momentin dhe funksionon edhe biblioteka .

Me këtë tablo binte në sy se gjendja ështe nje pasqyre e strukturës së popullsisë në fashat.Vërtetë,Vitomirica – një fshat në mes të Pejës e Drinit të Bardhë, ishte e banuar me kolonist serbo – malazez të instaluar aty që nga vitet e 20 -ta të shek.kaluar.. Pas rënies së xhelatit  Rankoviq,në vitin 1966 një pjesë e këtyre kolonve i shitën pronate e veta  të vetquajturve atëbotë, Muslimanëve ,sot boshjnakëve .E dalëngadalë filluan të depërtojnë edhe shqiptarët ,që nuk dihej numri i tyre gjer në regjistrimin e popullsisë në vitin 1971.

Gjatë atij rregjistrimit unë dhe studenti,Ferid Gjikolli arritëm ti rregjistrojmë 70 shtëpi shqiptare në Vitomiricë.Ndërsa në atë të vitit 1981 u rregjistruan 1100 shqiptarë.gjë që krijoi mundësinë për hapjen e paraleleve në gjuhën shqipe edhe në shkollën e atij fshati.

Vërtetë ne kishim kërkuar  shkollë shqipe edhe më parë aty por ishte gjë e pamundur ta arrinim.Vido Knezheviqi – drejtor i atëherëshëm atje,i gjuante kërkesat tona në shportë,pa i rregjistruar fare.

Në fillim të vitit 1982 një delegacion nga shkolla e Trebaviqit shkuam të protestonim te Sadik Ukella,sekretar i Arsimit në Pejë,pse i kishte dërguar të hollat për ndërtimin e shkollës tonë  nga Treboviqi në Vitomiricë.Gjë që e kishte imponuar situata politike në vend.Sadiku na premtoi se do ti hapin paralelet shqipe në Vitomiricë e ta zvoglonte numrin e nxënësve në Treboviq dhe më angazhoi ti mblidhja nënshkrimet e shqiptarëve të Vitomiricës  për kërkesë për hapjen e shkollës. I mblodhëm 43 nënshkrime,e përpilova listën e nxënësve që shkonin nëpër shkollat fillore në Novo Selle,Ozrim,Treboviq,e Pejë. dhe ia dërgova Sadikut.Kërkesën ma shtypi në makinë gaz.Hajdar Mekaj.Sadiku kërkesën e dërgoi në 7 drejtime.Komitetit të LKJ,Kuvendit Komunal,Sindikatave,Lidhjes Socialiste,Entit Pedagogjik,dhe Shkolles e Bashkësisë Lokale në Vitomiricë.

Eksplodoi rasti si një bombë.Reaguane shumë keq serbët por edhe muslimanët e Vitomiricës.Ishte koha kur serbët pretendonin ti mbyllnin shkollat shqipe edhe në Prishtinë -pas demonstratave të vitit 1981 e jo të celnin shkollë në Vitomiricë- në MALLA MOSKVA  sic e quanin ata .,, Nëse hapet ajo shkollë këtu,unë do të dorzoj librezën e partisë ,, -që e kishte që nga lufta,deklaronte Vidna Rakoceviq.

Pas shumë mbledhjeve në fshat e në komunë ,u muarr vendimi që shkolla të hapej. Në fillim klasat e larta e pas dy vitesh edhe të ultat- meqë ishte në Sigë shkolla 4 klasëshe.

Me 7 shtator 1982,në oborrin e shkollës fillore në Vitomiricë,për herë të parë në historinë e këtij fshati,u tubua një numër i konsiderueshëm i nxënësve shqiptarë.

Me rekomandimin i BVI se arsimit në Pejë,si tepricë teknologjike shkova edhe unë në atë shkollë.Drejtori serb më priti mirë.I mblodhëm nxënësit bashk me AFERDITA PELAJ ,që kishte dhënë gjuhën shqipe në paralelet serbe më parë,dhe i ndamë në dy paralele.Me kl.e V e Vi  punoi AFËRDITA PELAJ, e me kl.VII e VIII  punoi REXHEP DEDUSHAJ.

Të nesërmen,,ishin grumbulluar aqë shumë nxënës shqiptarë në oborr sa që i trembën mësuesit  shovenistë sllavë.Drejtori më urdhëroi ti lëshoja në shtëpi deri të hënën ( meqë ishte e premte ) pasi s,kishim arsimtar..Sipas tij të hënën do ti kishim të gjithë.Atë ditë në mbrëmje,u mbajt një mbledhje e jashtëzakonshme e kolektivit .Gjë pa më thënë arsimtarët shkije s’lanë duke më fajsuar se gjoja unë i kisha sjellur ,, nxënësit irredentistë shqiptarë ,, aty.Në fund orët e mia ia dhanë Qerim Berdynajt, meqë ishte puntor i asaj shkolle në Sigë e unë u ktheva në shkollën e Treboviqit.

Duke u falenderuar organeve të arsimit në Pejë,dhe vet mësuesëve që punonin aty puna shkoi për mrekulli gjer në shtatorin e vitit 1990 kur shkijet i përzunë nxënësit shqiptar nga ajo shkollë dhe ata e vazhduan punën nëpër shtëpitë private se në cdo vend tjetër në Kosovë.

Andaj,sështë e drejtë të mos shënohet në historikun e asaj shkolle data 7 shtator 1982.Dita kur ka filluar punën për herë të parë shkolla shqipe aty.Mos shënimi i kësaj date historike i siellë këto pasoja.

Sllavët thonë se Shqiptarët janë vendosur në Vitomiricë vetëm pas Luftës së Kosovës,me që ska pasur shkollë shqipe më parë aty.Atëherë del se ati fshati ,, sllav -tash po thonë Boshnjak duhet ti njihet statusi i komunës etj,etj.

Të shpallet komunë Boshnjake Vitomirice me më shumë se 70 % Shqiptarë.Të futet një pykë sllave në mes të një krahine shqiptare.

Nuk thuhet kot. Historia që harrohet, medoemos përsëritet. I ftoj kolegët e mi në Shkollën e Vitomiricës që mos ta harrojnë historinë e asaj shkolle dhe të atij fshati.Janë  8 gjenerata nxenësish që disponojnë me dëftesat e asaj shkolle.Janë me dhjetra mësues ,disa punojnë edhe sot aty,qe me qefin në gji -sic thot populli ken shkuar përcdo ditë ,e kanë dhënë mësim aty e sot as s,iau pranojnë atë sakrificë.Po thuhet se shkolla shqipe në Vitomiricë ka filluar më 7 shtator 1990.O ZOTI IM,-thone amerikanet!…

* Ne Mauthausen gjetën vdekjen 133 shqiptar nga trevat shqiptare/

*Në Apellplatz u vunë kurora nga shumë vende të botës. Dhe, nga Ambasadori i Shqipërisë në Austri Roland Bimo;  .Sami Ukelli, Ambasador i Kosovës në Austri. Promovohet “Libri përkujtimor i të vdekurve në Mauthausen dhe kampet    përreth”. Gjithnjë e më pak pjesëmarrës nga ata që përjetuan kampin. Tregimet e përjetuesve bëjnë të qanë gjithë salla. /

Nga Vjena per DIELLIN: Hazir Mehmeti/
Në fillimmaj mbi kodrat e Mauthausenit retë sjellin shi që lagë çdo cep të kampit famëkeq ku muranat e mbuluara me teltherrërobëronin dikur mbi dyqind mijë njerëz nga gjithë globi. Gjysma e tyre mbetën aty hi i përjetshëm në ngacmimin e ndërgjegjes njerëzore, seçfarë sjell mbjellja e urrejtjes.  Aty  kishte vetëm krijesa njerëzore në përpëlitje me vdekje. Ata nuk  kishin komb as gjuhë, as emër, kishin vetëm numër. Numër, numër, deri në pakufi ku emri harrohej, numër deri në frymën e fundit në  dhomë gazi, shkallë vdekje, shkëmb parashutistëve  apo në gjemba rrethojave të ftohta hekur.Ishte kjo njëra nga hijet më famëkeq në historinë e njerëzimit ku dhe zoti u turpërua deri në hiq. Manifestimi u mbajt nën moton “Solidaritet Internacional” e udhëhoqi DDR.BarbaraGlück, drejtuese në organizimin përkujtimor në Mauthausen. Me këtë rast u promovua  Libri me emrat e 84.270  mijë viktimave të vërtetuara deri më tani nga 53 autor vendesh të ndryshme. Libri është i ndarë në tri pjesë. Organizimi u bë nën përkujdesjen e Komitetit të Mauthausenit., përfaqësueses i tij WilliMrrnyi, përkujtoj, se “Solidariteti mes të burgosurve brenda kampit ishte me rëndësi në mbijetim të të sëmurëve.  Ata që përjetuan kampin na tregojnë se çka do të thotë Solidaritet Internacional. Dhe, në kohën e sotme  refugjatët  nga lufta që vijnë në Europë, na detyrojnë për solidaritet”.

Në përkujtim dhe promovimmori pjesë kryetari i AustrisëDr.HeinzFischer  në fjalimin e tij emocionues përkujtoj: “Gjerat qe kanë ndodhe gjatë kohës se nacional socializmit, në kampet e Mathuazenit e rrethinës, ishin të nivelit të egërsisë, jo njerëzores”. Morën pjesë  Ministri i Brendshëm Mag.WolfgangSobotka i cili mbajti fjalë rasti dhe dhe ministrat HansPeterDoskozil, WolfgangBrandstetter,  AloisStöger. Nga Austria e Epërme ishin JosefPühringer, NikolausPrinz, GerdaWeichsler-Hauer.

Ish të burgosurit që përjetuan tmerrin nazist evokuan kujtime nga tragjikja e tyre të cilët u përcollën me lot nga të pranishmit. JanWojciechTopolowsik me rrobat e tij burgu dhe numrin e tij majtas në gjoks mes tjerash tha: “Ishim bashkë me tim et në kamp. Një ditë derisa  bartnim gurë Shkallëve të Vdekjes, ditë e fundit e takimit, ishte disa shkallë para meje, u ndal dhe më priti duke me parë nën gurin e rëndë në kurrizin e lodhur që mezi e mbante.”Ndoshta nuk do të shihemi më, unë nuk kam forcë më tutje, takohemi para Pavilonit 24, aty ku takoheshim fshehurazi. Nuk u takuam më kurrë ai vdiq dhe unë vij këtu çdo maj të takohem ja aty para nesh si dikur” . E gjithë salla pikonte lot e dhembje. Jani u përcoll dhe nga kryetari deri në karrigen e tij, kurse duartrokitjet e sallës së ngritur vazhduan gjatë.  Ish i burgosuri nga   nga Franca HenriMaitre tregoi mbi peripetit e tij.” Trajtoheshim ma zi se kafshët. Pasi shpëtuam nga vdekja me lirimin nga ushtarët amerikan. Pas një kohe një prift më tha: “Do fitosh dëmshpërblim sa për të ndërtuar një katedrale”. Unë ia ktheva: “Ku ishte zoti që nuk e pash në Mauthausen?”   Dëshmitari tjetër, Aba Lewit i cili tregonte përjetimet nga tri kampe naziste. Të njëjtën ditë vjenezi   DanielChanoch, 84 vjeçar që kishte përjetuar tmerrin e Holokaustit në Aushvic nga mosha tetë deri dymbëdhjetë veç, deklaron: ”Nëse do kishte një zot, si do mundte që Hitleri, përkundër disa tentim atentateve, do mbetej aq gjatë në jetë”.  Mllefi dhe ironia e tyre është e thellë sa Deti, dhe ne s’mund ta kuptojmë asnjëherë.
Në hapësirat e kampit tani ngrihen mbi pesëdhjetë monumente të vendeve viktima e aleate kundër fashizmit. Pllakat me 84.270 mijë emra të njohur deri sot, mes tyre dhe  133 nga trevat shqiptare që u mbyten aty në format më barbare. Mauthauseni shoqërohet me 49 kampe tjera jashtë tij, secili më i zi se tjetri.

Kampi i përqendrimit në Mathausen u ngrit nga njësia SS në vitin 1938. Reparte të tij ishin edhe Kampet në Gusen dhe Melk. Gjendet në Austrinë e Epërme afër qytetitLinz dhe ishte vend gurëthyese e cila i takonte Kampeve të kategorisë 3. Ky ishte lloji i vetëm i kësaj kategorie në hapësirat e Raichut, ku njerëzit mbyteshin nëpërmjet punës së rëndë. Deri më 5 maj të vitit 1945, kur u çlirua nga ushtria amerikane u mbyten në format më çnjerëzore rreth 120 mijë të burgosur, kurse kaluan nëpër tmerret e tij më shumë se 200 mijë njerëz nga 30 kombe të botës. Gratë e sjella aty nga Kampi tjetër Ravensbryk përbënin 2,5 për qind, u detyruan në prostitucion, ato shtatzëna u përdorën për eksperimente medicinave duke përdorur format shtazarake. Kishte po ashtu fëmijë e të rinj jeta e të cilëve nuk zgjate shumë brenda këtij ferri. Mesatarja e jetës në te 6 muaj deri në 15 muaj e jo më shumë. Në vitin 1944 kishte 128 komando të SS dhe 475 ushtarë mbikëqyrës.

Shqiptarët

Aty gjetën vdekjen 133 shqiptar nga trevat shqiptare, në mesin e tyre edhe Xhevdet Doda e KozmaNushi,hero të popullit. Në shenjë përkujtimi ndaj tyre do japim emrat: Abaz Dine, AbazSullaj, Abdulla Tabaku, AdilAlushi, AhmetRamzoti, Alem Tafili, AliAshimi, AliBiduli, Asti Gogoli, Azem Toska, BedriAgalliu, Beg Nushi, Besim Liku, Buharedin Mitarja, CaneÇaçi, CaneRapushi, DalipMeminaj, Demir Bardhi, Dervish Hoxha, DilaverKamberi, DhimiterKonduri, Dhimiter Kulla, EjupKondo, EmanuelHasdurian, Enver Velja, Faik Haruni, FaslliLelaj, Faslli Zoga, FeimMustafaj, Fejzo Toska, FerikBuzi, Fizo Spahiu, Gani Kokli, Gjysh Duraj, HajdarShameti, HajredinKerkova, HakimVeliu, HalilShyri, HamitRoseni, HamitXhyheri, Hamza Laperi, HasanDoci, Hekuran Novruzi, Hysen Shtufi, Ibrahim Skendaj,Ibrahim Xhatufa, Ilo Çomi, Isa Rapushi, IsmailZyma, Isuf Berberi, IsufIbershimi, IzetMema, Jani Kosta, JaniNathanaili, JaniPopa, Jano Maska, Jorgji Ziu, Koro Çoni, KostandinSimaku, KozmaNushi ,Late Bregu, MehmetDauti, MehmetSulo, Mihal Koçi, Mihal Pema, MinellaGogo, MuhamedVelaj, MuhametBino, Muhamet Dine, Muhamet Kabashi, MusaGorishti, Mustafa Kotherja, MustafaZahaj, MyslymNelaj, MystehatMalaj, NaunThanasi, Neim Gjoni, Nexhip Hekurani, NexhipHimçi, NovruzAbazi, Novruz Dine, NovruzHajdini, PandeilDimo, PavlloPapingji, PiroPapalilo, Qazim Çakerri, RamadanNebiu, RamadanRamo, Ramazan Myrto, Rapo Kapllani, RapushÇarçani, RasimHamzaraj, RefatIsmajli, Rexhep Bani, Sabri Habibaj, SadikAsnjoku, Sali Dibra, Sami Karriqi, SelimÇarçani, Senusi Nota, SofokliDhimitriadhi, Stavri Havale, SulejmanCenoimeri, SulejmanDoko, Sulejman Rukja, SulejmanZakja, SuloGorishti, Shefqet Leka, Shefqet Shyti, Sherif Nuredini, Shyqyri Buzi, TaqoDino, Tefik Skilja, Telat Noga, Teme Alushi, ThimioNathanaili, Thoma Kuqali, Vangjel Shkurti, VangjelVasili, Vangjel Xhani, Vasil Dushku, Vasil Gjata, VasilMojsiu, Vehbi Vrashtazi, Xhafer Kodra, Xhafer Skilja, XhaferZera, Xhemal Kasa, XhemalMyhdari, NuredinMemishaj, XhemalShasho, XhevdetDoda.

Nga Xhelal Zejneli/

Para ca ditësh është vendosur në Shkup përmendorja e Pjetër Bogdanit, shkrimtarit më të shquar të letërsisë shqiptare të vjetër.

Në pllakën e saj shkruan se ai ka lindur në vitin 1630, ndërsa ka vdekur më 1686. Për vitin e lindjes, përkatësisht të vdekjes të autorit të Çetës së profetëve (Cuneus prophetarum, Padovë, 1685), të rishtypur në Venedik më 1691 dhe 1702, ka shënime të ndryshme. Në Fjalorin enciklopedik shqiptar, Tiranë 1985, botim i Akademisë së Shkencave të RPSSH, për vitin e lindjes dhe të vdekjes së P. Bogdanit, në faqet 106-107 shkruan: “rreth 1625-1689”. Autor i zërit për P. Bogdanin është gjuhëtari, profesori, akademiku Mahir Domi (1915-2000).

Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, Tiranë 2008, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, në faqen 271 jepen të njëjtat të dhëna: “rreth 1625-1689”. Siç shihet, zëri i M. Domit, në fjalorin e ri, është mbartur nga fjalori paraprak.

Në Historinë e letërsisë shqiptare, Tiranë 1983, botimi i Akademisë së Shkencave të RPS të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, të hartuar nga një grup autorësh, nën drejtimin e Prof. Dhimitër Shuteriqit, në faqen 41 shkruan: “rreth 1625-89”.

            Shihet qartë se tri të dhënat e sipërthëna rrjedhin nga i njëjti burim.

Në Leksikonin e shkrimtarëve shqiptarë të autorit Hasan Hasani, Prishtinë 1994, në faqen 44 shkruan: “rreth 1625-1689”.

Ndërkaq, në Historinë e letërsisë shqiptare të Robert Elsies, Tiranë-Pejë, 1997, për shkrimtarin e fundit dhe dukshëm më origjinalin të letërsisë së hershme shqiptare, në faqen 52 shkruan “Pjetër Bogdani (rreth 1630-1689)”.

Sipas Elsies, studime më të plota për Bogdanin, deri më sot janë kryer nga studiuesi arbëresh Mateu Shembra (Mateo Sciambra, 1914-1967) në vitin 1965 dhe nga Ibrahim Rugova në vitin 1982.

Elsie thotë se me veprën dhe jetën e Bogdanit janë marrë edhe linguisti gjerman, specialist i gjuhëve ballkanike Gustav Vajgand (G. Weigand, 1860-1930), në vitin 1927; historiani dhe latinisti i lindur në Shkodër Injac Zamputi (1910-1998) në vitin 1954 dhe në vitin 1963; studiuesi Vili Kamsi në vitin 1962; gjuhëtari dhe albanologu Selman Riza (1909-1988) në vitin 1965; Rexhepagiqi në vitn 1966; Zija Xholi në vitin 1986; njëri ndër themeluesit e bibliotekës françeskane në Shkodër – At Jak Marlekaj (1906-2003) në vitin 1989; Dhimitër Shuteriqi në vitin 1989; studiuesja Odete Marke (Odette Marquet) në vitin 1989 dhe 1991; Androkli Kostallari në vitin 1991, Aurel Plasari në vitin 1994; profesori i gjuhës dhe i letërsisë shqipe pranë Universitetit Oriental në Napoli Italo Konstante Fortino në vitin 1995 dhe Prof. Shefik Osmani (1923-) në vitin 1996.

Fakte të reja mbi humanistin e madh, të nxjerra nga arkivi i Propaganda Fides në  Romë, Marlekaj na jep në veprën tij “Pjetër Bogdani e Shqipnia e kohës së tij”.

Të dhëna për Bogdanin, të marra nga arkivi i Kongregatës “de Propaganda Fide” si dhe nga arkivat sekretë të Vatikanit, na jep studiuesja Odete Marke në veprën “Pjetër Bogdani – letra dhe dokumente”.

Në librin e vet Historia e letërsisë shqiptare, të përmendur më lartë, në faqen 52, në fusnotë, autori Robert Elsie, thotë:

“Disa autorë pëlqejnë ta datojnë vitin e lindjes 1625, por megjithatë viti 1630 ka më shumë të ngjarë”.

            Nga sa më sipër del se ndajfolja “rreth”, e përdorur në katër e veprat e sipërpërmendura, dëshmon se viti i lindjes i Pjetër Bogdanit, nuk dihet saktësisht nga studiuesit e veprës dhe të jetëshkrimit të tij.

Në librin Çeta e profetëve (I) të Pjetër Bogdanit, Rilindja, Prishtinë 1989, botuar me rastin e 300 vjetorit të vdekjes së tij, me transliterimin në gjuhën e sotme shqipe, me përkthimet dhe me parathënien e Dr. Engjëll Sedajt, me redaktimin krahasues të transliterimit në gjuhën e sotme të bërë nga Dr. Ibrahim Rugova, në faqen 12 shkruan:

“P. Bogdani u lind në Gur të Hasit në vitin 1630”.

Kjo fjali përfundon me një fusnotë, sqarimi i së cilës jepet në faqen 530 dhe ka këtë përmbajtje:

“Meqenëse ne sot nuk disponojmë me dokument të pagëzimit përkitazi me ditëlindjen e tij, në disa histori të letërsisë shqiptare, si vit i lindjes është shënuar viti 1625, ashtu siç kishte menduar I. Zamputi. Këtë datë e gjejmë edhe në Historia e popullit shqiptar, I, Prishtinë, 1968, p. 351, kurse te Guiseppe Ferrari Storia della letteratura albanese, vol. I, Bari, 1978) shënohet viti 1624”.

            Nga sa më sipër del se për vitin e lindjes të Pjetër Bogdanit ka tre burime. Sipas njërit prej tyre, i marrë nga Injac Zamputi, ai ka lindur më 1625. Sipas një burimi tjetër, ky atdhetar i madh i kombit, ka lindur më 1630, ndërsa sipas një burimi të tretë, ai paska lindur më 1624.

Lindja e tij në vitin 1625, figuron kryesisht në fjalorët enciklopedikë dhe në tekstet shkollore apo universitare në Shqipëri.

Por, sipas disa studiuesve, viti më i saktë i lindjes së tij duhet të jetë viti 1630.

Duke qenë se burime të sakta rreth vitit të lindjes së tij nuk ekzistojnë, prandaj studiuesit, para vitit të lindjes, e përdorin ndajfoljen “rreth”.

Sa i përket vitit të vdekjes, të gjitha burimet përputhen se Pjetër Bogdani ka vdekur në Prishtinë në vitin 1689.

Në përmendoren e kësaj figure vigane të kombit, të vendosur në Shkup para ca ditësh, viti i lindjes së tij mbase nuk mund të kontestohet në mënyrë të argumentuar, mirëpo viti i vdekjes së tij, 1686, është gabim, ngase nuk përputhet me asnjë burim të jetëshkrimit të Pjetër Bogdanit – të njohur deri më tani.

Është mirë që ekspertët e fushës përkatëse – skulptorët të ndërhyjnë në mënyrë profesionale në funksion të shmangies së gabimit në pllakën e përmendores së tij në Shkup.