Në shekullin e 8-të dhe të 7-të pes Amfipoli sundohej nga fiset ilire/
Nga Gëzim Llojdia*/
1.Amfipoli sot është një komunë në njësinë rajonale Serres e Greqisë ku selia e komunës është Rodolivos. Mori emrin Amfipoli (fjalë për fjalë, “nëpër qytet”), një emër që është objekt i debateve shumë për leksikografiSë. Thukididi pretendon emri vjen nga fakti se Strymon rrjedh “rreth qytetit” në dy anët,por një shënim në Suda ofron një shpjegim të ndryshëm të dhënë me sa duket nga Marsyas, bir i Periander: se një pjesë e madhe e popullsisë ka jetuar “rreth qytetit”. Megjithatë, një shpjegim më i mundshëm është ai i dhënë nga Julius Pollux: që emri tregon afërsinë e një isthmus. Për më tepër, Etymologicum Genuinum jep përkufizimin e mëposhtëm: një qytet i athinasit ose të Trakës, e cila u quajt dikur Nëntë Rrugët, për shkak se ajo është e rrethuar dhe i rrethuar nga lumi Strymon. Ky përshkrim korrespondon me faqen aktuale të qytetit dhe në përshkrimin e Thukididit.
Kjo qendër sot ndodhet pranë një zbulimi historik të lashtësisë. Në kohët e lashta, ishte një qytet në rajonin dikur të quajtur donisë në rajonin e sotme e Qendrore të Maqedonisë. Ajo është në një distancë prej rreth 5 km nga brigjet e Detit Egje.Thuhet nga të dhënat arkeologjike se daton rreth viteve 3000 pes. Për shkak të vendndodhjes strategjike të vendit u fortifikuar shumë herët. Në shekullin e 8-të dhe të 7-të pes, vendin e Amfipoli sundohej nga fiset ilire. Kserksit I i Persisë ka kaluar gjatë pushtimit të tij të Greqisë në vitin 480 pr. Krishtit dhe ka varrosur të gjallë nëntë të rinj dhe nëntë vajza si një sakrificë për zotin e lumit, në afërsi të vendit të mëvonshme të Amfipoli, Alexanderi I mundi ushtrinë e Kserksit në vitin 479 pr. Krishtit. Historia e saj bëhet më tej interesante.
Amfipoli më pas u bë baza kryesore fuqia e athinasve në Thrakë dhe, rrjedhimisht, një objektiv i zgjedhur për kundërshtarët e tyre spartan. Popullsia athinas mbeti snë pakicë brenda qytetit. Një forcë e re athinas nën komandën e Cleonka dështuar edhe një herë në 422 para Krishtit, gjatë një beteje në të cilën të dy Cleon dhe Brasidas humbën jetën. Brasidas ka mbijetuar kohë të mjaftueshme për të dëgjuar të humbjes së athinasit dhe u varros në Amfipoli me madhështi mbresëlënëse. Që nga ai moment ai ishte konsideruar si themelues të qytetit dhe i nderuar me lojëra vjetore dhe sakrificave. Qyteti në vetvete ka mbajtur pavarësinë deri në mbretërimin e mbretit Filipi II megjithë disa sulme të tjera të Athinës, veçanërisht për shkak të qeverisë së Callistratus të Aphidnae.
2.Zbulimi.Mediat botërore të shkruara dhe ato që përhapen ne eter kanë kthyer sytë nga ky zbulim i kohëve me mjegull.
Arkeologu Katerina Peristeri tha ANA-MPA se “pasi ajo tashmë është njoftuar hyrja e varrit është i ruajtur nga dy sfingave, dy metra i gjatë, ndërsa 497-metra të gjatë p varri me një luan 30-metra-i gjatë në krye, na çojnë të besojmë se ky është një monument spektakolar. Dy sfingave në hyrje janë të datës mes 325BC dhe 300 para Krishtit “.
Nuk është sekret që arkeologët shpresojnë se kanë ngecur mbi varrin e Aleksandrit të Madh.
“Varri ndoshta ka fshehur diçka krejtësisht të papritur”, thotë arkeologu i famshëm britanik Nicholas Saunders .Gërmimet e vazhdueshme në varrin e Amfipoli, nga KH Ephorate të Antikiteteve prehistorike dhe klasike, për të zbuluar monumentin e varrimit vijonë.Reporter shkruan se :Një historian i shquar grek pretendon se është e mundur që Muzeu Louvre në Paris për të posedojnë objekte nga varri të lashtë grek që është duke u zbuluar nga arkeologët në Amfipoli, Greqi. Fama e thesareve të lashta greke të fshehura në varr Amfipoli ka ngritur kohët e fundit shqetësimet se monumenti do të gjendet i paprekur, ose në qoftë se ajo ishte plaçkitur në të kaluarën. Historiani, SARANTIS Kargakos, duke folur për Antena TV, tha se varri është plaçkitur në të kaluarën dhe se pjesa e brendshme e monumenti nuk do të jetë e paprekur. “Në vendin ku njihej Amfipoli e lashtë është gjetur, një fshati, me emër Neochorion, ku bullgarët e kanë përdorur për të jetuar, u shkatërrua në 1941-1944. Banorët shkatërruan 20% të shtëpive të tyre, ndërkohë që është e mundur që në të njëjtën kohë ata plaçkitën varrin, duke gërmuar një vrimë në Amfipoli. Një tjetër skenar është se varri ishte plaçkitur nga zyrtarët francezë, që ishin në këtë zonë gjatë Luftës së Parë Botërore, të cilët ka përdorur gurët që gjenden rreth varrit të lashtë të ndërtuar, “vuri në dukje Kargakos.
Një shkrim interesantë është ai i Christopher Klein :Varri që daton nga koha e Aleksandrit të Madh, gjetur në Greqinë Veriore shkruan ai. Për dy vitet e fundit arkeologët kanë gërmuar një kompleks masiv një tumë varrimit pranë qytetit të lashtë të Amfipoli në rajonin verior të Greqisë. Të martën, Kryeministri grek vizitoi vendin arkeologjik 370 kilometra në veri të Athinës dhe njoftoi që ai të jetë një “zbulim shumë i rëndësishme” zbulimi daton nga epoka e Aleksandrit të Madh, që ishte shkas për spekulimet në lidhje nëse një nga komandantët ushtarakë Aleksandrit apo anëtarët e familjes është varrosur brenda. Sipas Samaras, që nga koha kur arkeologët filluan punën gërmues në vitin 2012, ata kanë zbuluar një tumë varrimi masive rrethuar nga një murr 1600-këmbë-gjatë, 10-këmbë të lartë rrethore të ndërtuara nga mermer të bardhë të importuara nga ishulli i afërt i Thassos. Një rrugë e gjerë, pesë-oborr të gjerë të çojnë në hyrje varrit, e cila është ruajtur nga dy sfingave pa kokë. Dekoratave mermer dhe muret e vizatuar zbukurojnë varrin, i cili u shkatërrua pjesërisht gjatë pushtimit romak të Greqisë, por me sa duket i ka mbijetuar pa grabitjet për më shumë se 2.000 vjet. Arkeologët besojnë luani mermer i Amfipoli, i cili u zbulua pak kilometra larg në shtratin e lumit Strymonas në vitin 1912.
Katerina Peristeri daton varrin e varrimit në mes të viteve 325 BC dhe 300 pr Krishtit, në epokën në fund të mbretërimit të Aleksandrit të Madh, maqedonas luftëtar-mbret i cili u ngrit nga vendi përreth e verilindje Greqisë për të krijuar një perandori të lashtë që preku tre kontinente dhe shtrihej nga lumi Danub në Indi. “Ai duket si varri i një maqedonas të shquar të asaj kohe,” tha një zyrtar nga ministria e kulturës për Reuters. Siti i sapo zbuluar i varrimit besohet të jetë varri më i madh i lashtë zbuluar ndonjëherë në Greqi, , duke përfshirë edhe babait të Aleksandrit Philip II, varrosur më shumë se 100 kilometra në perëndim të Amfipoli në qytetin e vogël të Vergina. tha Peristeri Agence France-Presse. “Luani i Amfipoli” statujë, fillimisht pjesë e kompleksit të varrit, e cila u zbulua në vitin 2012.Varri nuk është pothuajse me siguri vend pushimi i Aleksandrit të Madh, i cili vdiq në Babiloni, në Irak, në vitin 323 para erës sonë. Ai besohet të ketë qenë varrosur në Egjipt, pasi trupi i tij ishte vjedhur në rrugën për në vendin e tij nga Ptolemeu, një nga ish-gjeneralët e tij. Disa kanë spekuluar, megjithatë, se varri Amfipoli mund të ishte ndërtuar fillimisht me qëllim të mbajtjes së trupit Aleksandrit. Një shpjegim më shumë gjasa është që varri i madh është ndërtuar për një nga komandantët e Aleksandrit apo anëtarët e familjes. Perandoria Aleksandri u shpërbë shpejt në fraksione ndërluftuese pas vdekjes së tij, dhe gjaku përmbyt kodrat e thatë të Maqedonisë .Amfipoli, një ish-koloni athinas pushtuar nga Philip II në 357 para Krishtit, nuk i ka shpëtuar dhunës. Ajo ishte atje që gruaja e Aleksandrit, Roxana, dhe djali i tij dhe trashëgimtari i ligjshëm i fronit, 12-vjeçar Alexander IV, u vranë nga Cassander në 311 pr Krishtit Është e mundur se varri është ndërtuar për njërin ose të dy prej tyre. Një tjetër teori është se varri masiv i përkiste një prej gjeneralëve të shumtë të Aleksandrit dhe admiralët që banonin përreth Amfipoli. Monumente me Luan shpesh janë përdorur për të përkujtuar ushtarët e vdekur, dhe disa kanë teorizuar se Luani i Amfipoli shënoi varrin e Laomedon Mytilene, një nga komandantët ushtarakë të Aleksandrit që qeverisen Sirinë, pas vdekjes së mbretit.
Arkeologët kanë shpresë për të hyrë në varrin deri në fund të gushtit për të përcaktuar saktësisht se kush është varrosur brenda.Puna arkeologjike vazhdon nën roje të shumtë të policisë. Arkeologët shpresojnë që tokë e lashtë e Maqedonisë mban të paktën një surprizë më shumë dhe se së shpejti do të zbulohet thotë Christopher Klein në shkrimin e tij.
*studiues

Shën Kozmai një misionar i ortodoksisë dhe një kundërshtar i Greqisë së Lashtë e i gjuhës shqipe/
Nga Arben LLALLA/
Më 24 Gusht u festua në Kolkondas të Libofshës 300 vjetori i lindjes së Shën Kozma Etolis i cili ka propaganduar përhapjen ortodoksisë, por edhe asimilimin e popujve të tjerë si shqiptarët, bullgarëve dhe vllahët.
Propaganda për mbajtjen e këtij manifestimi hapi debate të ashpra deri në akuza të rënda. Ithtarët dhe përfaqësuesit e Kishës Autoqefale Shqiptare i akuzonin ata që ishin kundër këtij manifestimi si ateist, nuk i përkasin ortodoksisë dhe komunistë, ndërsa grupi që kritikonte madhështinë e këtij manifestimi thoshin se Shën Kozmai ka qenë një antishqiptar. Si pasojë e debateve të ashpra ky përkujtim kaloj i qetë, pa madhështinë e paralajmëruar, dështoj edhe Simpoziumi Shkencorë që do mbahej për nderim të tij.
Në tubimin kryesorë që u mbajt në Kolkondas nuk ishin më shumë se 500-600 veta, të cilët një pjesë e tyre kishin ardhur nga Greqia. Figura më e lartë e këtij manifestimi ishte deputeti i partisë greke Demokracia e Re (Nea Demokratia) i Larisës, ish-ministri Maksimos Harakopulos. Gjatë ceremonisë Kryepeshkopi Anastasios, si avokat mbrojtës i Shën Kozmait deklaroj se: “Në kohën kur veproj ai nuk kishte kufij shtetesh dhe gjuha shqipe nuk shkruhej, si e tillë ajo nuk mund të ishte pjesë e shërbesave fetare. Kështu, që Shën Kozmai kërkonte arsimimin e popullit duke hapur shkolla për të bërë të mundur njohjen e librave të shenjtë”.
Si diplomat dhe filozof, Hirësia e Tij, mundi ti radhisë mirë fjalët për të mbrojtur Shën Kozmain gjatë fjalimit para popullit, por ne do ti vërtetojmë me fakte dhe shkencë se Shën Kozmai hapte shkollat greke për të asimiluar popujt e tjerë jogrek. Kryepeshkop Anastasi disa herë ka përmendur se Shën Kozmain e kanë respektuar ndër vite shqiptarët. Kjo është shumë e vërtetë që një pakicë e shqiptarëve e respekton Shën Kozmain si imponim i bërë nga rrethanat e kohës dhe nga Patriarkana e Stambollit. Por nga ajo shumicë e shqiptarëve ortodoks që ka në Shqipëri, vetëm një pakicë i përkulet atij, kjo u vërejt edhe në 300 vjetorin e Kozma Etolos.
Interesant është fakti se Patriarku i Stambollit z.Bartholomeo qëndroj në Greqi nga data 20-24 Gusht, dhe nuk mbajti asnjë meshë në kujtim të Shën Kozmait dhe pse ka qenë Patriarkana e Stambollit që e ka shpallur atë të Shenjtë.
Kush është Kozma Etolos
Kozma Etolos lindi diku midis 1700-1714 (vit dhe datë të saktë nuk ka) në rajonin e Etolisë, në fshatin Mega Dhendron, afër qytetit Thermo, dhe u dorëzua murg në Malin e Agios Oros ku kreu shkollën Teologjike. Emri i tij i vërtet ishte Konsta Anifanti dhe prindërit ishin nga Epiri i Jugut-Çamëria, të rrethit të Prevezës. Familja e Kozmait ishte shumë e varfër, babai i tij mbante çantat e fshatarëve nga fusha për në shtëpitë e tyre për të siguruar bukën e gojës. Ka shumë mundësi që ai ta dinte gjuhën shqipe të përdorimit të përditshëm. (Për çudi edhe Kryepeshkopi i Shqipërisë Anastasi është me origjinë nga ajo zonë, ndoshta është lidhja shpirtërore midis tyre që Kryepeshkopi e nderon kaq shumë Shën Kozmain, duke ndërtuar për nder të tij brenda 10 viteve rreth 6 kisha në Shqipëri). Në disa libra lexova se Kozma Etolos ishte vllah, këtë e shkruan edhe G.A.Papathanasiu, në librin, “Historia e Vllahëve”, botim, 1994, fq. 39. Në të vërtetë Kozma Etolos ishte nga zona që shumica e banorëve ishin vlleh, por kjo nuk do të thotë që ishte vlleh. Popullsia vllahe në Epir ka banuar vllezërisht vetëm me shqiptarët, prandaj edhe zakonet, veshja e tyre është pothuajse e njëjtë.
Pasi mbaroj shkollën fetare, ai filloj misionin për asimilimin e vllahëve, bullgarëve dhe shqiptarëve në Traki, Maqedoni dhe Epir. Sipas gojëdhënave ka hapur rreth 200 shkolla greke, fliste gjuhën turke, frengjisht, hebraisht, shqip dhe vllahishten. Që Kozma Etolos të ketë hapur rreth 200 shkolla greke në kohën kur nuk ekzistonte shteti grek është e pamundur. Kjo është thjeshtë një gënjeshtër sepse sipas të dhënave zyrtare të Greqisë, në 157 fshatra në Epir ka patur 78 shkolla greke më 1874. Pra, me gjithë financime dhe misionarë të shumtë, Greqia mundi në Epir të hapte vetëm 78 shkolla, ndërsa Shën Kozmai i vetëm 200. Kjo është e pamundur. Ka të dhëna se Shën Kozmai ka hapur vetëm një shkollë në Himarë më 1770, dhe një shkollë në Dropull më 1773. Shkollat greke kanë qenë të pakta deri në fillim të shek.19, ato numëroheshin me gishtat e njerëz dorë.
Kozma Etolos u arrestua në një fshat të Fierit nga turqit dhe u var më 24 Gusht 1779. Në një shkrim Gjergj Mihalit, shkruan se Shën Kozmai u vra nga Mullai i Ahmet Kurt Pasha i Beratit, i cili ishte paguar nga hebrenjtë. Për pagesën që bënë hebrenjtë për të varrë Shën Kozmain shkruajnë edhe shumë autor grek sepse ai i urrente shumë hebrenjtë. Kozma Etoli më shumë ka qëndruar në Epir, në atë zonë që e njihte mirë gjuhën e banorëve. Ai bëri një udhëtim në Traki dhe Maqedoni, por misioni i tij dështojë në këto treva. Shën Kozmai ishte një murg i thjeshtë, pa një vend të sigurt qëndrimi, nuk shërbente në asnjë kishë, por bukën e gojës e siguronte duke mbajtur fjalime ortodokse në çdo fshat.
Sipas shumë biografëve Kozma Etolosit bënte propagandën që dita e pazarit në Greqi të mos jetë dita e Diel ashtu siç e kanë vendosur hebrenjtë, por të jetë dita e Shtunë me qëllim që njerëzit të Dielën të shkojnë në kishë për tu lutur. Thirrja e Kozma Etolos që dita e pazarit të bëhej të Shtunën e dëmtojë rëndë bashkësinë hebrenj sepse të Shtunën ata kryenin rritet e tyre fetare. Në të vërtet nuk ishte ideja e Kozma Etolos që dita e pazarit të bëhej të Shtunën dhe jo të Dielën, por e tregtarëve shqiptar të Epirit. Marko Gjolas(Markos Gkolias), në librin e tij, botim 1972, me titull: “Kozma Etolos dhe Epoka e tij”, në faqen 18, shkruan se Shumica e popullsisë ishte e krishterë dhe tregtarët e krishterë dëshironin të kishin pazaret e tyre në ditën e Shtunë duke dëmtuar tregtarët hebrenj. Financuesit e kësaj ideje ishin tregtarët shqiptar të Epirit të cilët financuan predikimet e Kozma Etolos për Ditën e Pazarit të jetë e Shtuna. Kështu, nga një propagandë e thjeshtë për tregti, ajo kaloj në një propagandë fanatike fetare e cila mori formën e plotë të urrejtjes ekstremiste midis ortodoksëve dhe hebrenjve.
Në fillimet e shek.18, shqiptarët po hynin fuqishëm si tregtarë në tregun e Perandorisë Osmane, ata mundën të organizonin Ditën e Pazarit duke ua marrë ekskluzivitetin hebrenjve të cilët kishin gjetur hapësirën e pasurimit të tyre pikërisht duke organizuar këtë ditë.
Për urrejtjen e hebrenjve ndaj Shën Kozmai, ai vetë ishte i ndërgjegjshëm. Më 2 Mars 1779, Kozma Etolos i shkruante vëllait të tij, Krisanthos se : “Dhjetëra mijëra të krishterë më duan, por vetëm njëri më urren, mijëra turq më duan, por vetëm njëri kaq shumë, mijëra hebrenj duan vdekjen time, por askush nuk e do jovdekjen time”. Pra, siç del nga letra Shën Kozmai ishte i bindur se vdekja do ti vinte nga hebrenjtë sepse ata kishin shumë arsye për ta vrarë atë. Më 2013, Rabini hebre, Morntehai Frizi, deklaroj publikisht se Hebrenjtë e vranë Shën Kozmain. Sipas legjendës, Shën Kozmain e varën në një pemë dhe trupin e tij e hodhën në Lumin Seman, pas tre ditësh e gjeti famullai i kishës dhe e varrosi në oborrin e saj. Një gojëdhënë thotë se kokën e Shën Kozmai e mori Ali Pasha dhe e lau me argjend si shenjë respekti për profecinë në favor të tij. Kozma Etolos nuk mundi të shkelte të gjitha trevat e Shqipërisë së sotme që banorët ishin në ato vite shumicë të krishterë si në Korçë, Elbasan, Durrës etj. Misioni i tij u ndal atje, në Kolkondas të Fierit.
Shën Kozmai u shpall Shenjtor në 20 Prill të 1961, nga Patriarkana e Stambollit

Fakte që Shën Kozmai ishte kundërshtar i Greqisë së Lashtë dhe gjuhës shqipe

Në Doktrinë e parë Shën Kozmai i drejtohet grekëve:

Ne nuk jemi Grek, por të Krishterë!
Dhe Unë, Vëllezërit e mi, që denjësisht qëndrova në këtë apostoli të shenjtë për mëshirën e Krishtit tonë dhe të Perëndisë sonë, Ju nuk jeni grek, Ju nuk jeni mosbesues, heretikë, ateistë, por ju jeni të krishterë ortodoksë të devotshëm, se ju jeni të pagëzuar në emër të Atit e të Birit e të Frymës së Shenjtë, ju jeni bijtë e bijat e Krishtit tonë.
Këto vargje të Shën Kozmait kanë shfaqur shumë polemika dhe diskutime në Greqi sepse ai shpreh hapët luftën ndaj kulturës dhe Greqisë së Lashtë. Asaj Greqie që besojnë grekët e sotëm se janë trashëgimtar. Shën Kozmai ishte i vetëdijshëm se ,,grekëve,, që ju fliste ishin trashëgimtarët e Greqisë së Lashtë, por ata nuk flisnin greqishten e tij, por gjuhën e perëndive të Olimbit, që ishte dhe është shqipja. Shqiptarët e shekujve të kaluar ishin të bindur se ishin grekët e lashtë, këtë e ka deklaruar edhe ish-zëvendëskryeministri i Greqisë, Teodoror Pangallos më 2003, në Athinë.

Lufta kundër gjuhës shqipe e Shën Kozmait

Në të gjithë librat grek që lexova për Shën Kozmain ndesha në fjalinë e tij kundër gjuhës shqipe që thoshte në trevat shqiptare: “Dërgoni fëmijët tuaj të mësojnë greqisht për arsye se kisha jonë është greke. Dhe ti, vëllai im, po nuk mësove greqisht, nuk mund të kuptosh ato që thotë kisha jonë. Më mirë, vëllai im, të kesh shkollë greke në vendin tënd, se sa të kesh burime dhe lumenj. Cilido i krishterë, burrë apo grua, që më premton se brenda në shtëpi nuk do flasë shqip, le të ngrihet në këmbë dhe të ma thotë këtu. Unë do t‘i marr atij të gjitha mëkatet në qafën time, që nga dita e lindjes së tij deri sot, do t‘i porosis të gjithë të krishterët që t‘i flasin dhe do t‘i shlyej të gjitha mëkatet. Ai nuk do ta gjente këtë rast sikur të jepte para me mijëra”. (Predikimi i shtatë, drejtuar shqiptarëve të Epirit).
Me këtë teori Shën Kozmai donte të çrrënjoste gjuhën shqipe nga shqiptarët. Këtë shpjegim e thonë të gjithë studiuesit grek të biografisë së tij. Në kohën që Shën Kozmai mallkonte gjuhen shqipe, ishte vetë Sulltan Abdulhamiti më 31 maj 1779, që lëshoj një Ferman ku thuhej që të merret në mbrojtje kultura, gjuha greke, të mbrohen grekët nga shqiptarët, të ndiqen ata që mësojnë shqip. Por lind pyetja: Përse Kozma Etolos kërkonte të ndalohej gjuha vllahe dhe shqipe që flisnin banorët në territorin e Greqisë së sotme? Pra, kjo kërkesë e tij tregon se popullsia nuk ishte greke në ato territore ku propagandonte Shën Kozmai si në Trakia, Maqedoni dhe Epir, por vllahe dhe shqiptare.
Ka të dhëna se në vitin 1777, Kozma Etolos qëndroj në fshatin Baieasa ose Vovousa që banohej nga vllahët afër Janinës, ai ju tha banorëve: “Gjuha greke është gjuha e Zotit, ndërsa gjuha vllahe është gjuha e Djallit”.
Këto janë vetëm disa vështrime historike për propagandën e Shën Kozmait për greqizmin e Jugut të Shqipërisë. Por sot, misionin e Shën Kozmait e vazhdon Kryepeshkopi i Shqipërisë z.Anastas Gerasimos Janaullatos. Ai me anë të gjuhës melankolike, i butë dhe me një buzëqeshje ironike e me kulturën bizantine, Hiqu sikur s’ke, Hiqu sikur s’je, ka arritur ti fusë në kurthe politikanët shqiptarë për të siguruar pavdekshmërinë e misionit të tij të vërtetë. Por Hirësia e Tij duhet ti trembet vetëm hakmarrjes së Zotit, ditën e gjykimit, jam i bindur se ai i trembet vërtet shumë asaj dite.
Çfarë ishte në të vërtetë Shën Kozmai

Shën Kozmai nuk ishte grek sepse nuk ekzistonte kombi grek, as Greqia si shtet. Ai ishte një misionar i përhapjes së ortodoksisë së Bizantit duke sulmuar gjuhët dhe kulturat popujve të tjerë. Kozma Etolos nëse do ringjallej sot do të çmendej nga nderimet e mëdha që i bënë Greqia, sepse ai punoj dhe luftoj për ortodoksisë nën Perandorinë Osmane.
Sot Greqia Shën Kozmain e ka shpallur Babai i Greqisë Moderne, ky është një vlerësim i drejtë sepse ai tërë jetën e tij ia kushtojë gjuhës dhe kulturës ortodokse të sotme greke që s’ka lidhje fare me gjuhën dhe kulturën e Greqisë së Lashtë. Sipas kësaj del se Kombi i sotëm grek nuk është ai kombi grek që kanë shkruar filozofët dhe historianët e lashtë nga frymëzohet e tërë bota. Pra, historia e Greqisë së sotme fillon me Shën Kozmain, kjo sipas vetëm grekëve.
Ka disa vite që thonë se është gjetur një letër e Shën Kozmait e nënshkruan në fund nga dora e tij para se ta arrestonin. Për mendimin tim kjo është një mashtrim sepse nuk mund ta vërtetojë askush origjinalitetin e kësaj letre duke u nisur nga koha që jetoj Kozma Etolos. Nuk janë ruajtur letra të tilla për shumë arsye sepse ai nuk ishte ndonjë figurë qendrore e Kishës Ortodokse të Patriarkanës së Stambollit. Ato që i referohemi si profecitë e Shën Kozmait nuk janë veçse tekste, të cilat janë bazuar në predikimet e tij. Nuk ka dorëshkrime origjinale të tij, sikurse nuk ka edhe data të sakta për secilin prej tyre. Besohet se ndonëse fillesat janë predikimet e tij, ato janë shkruar dhe kopjuar vetëm pas vdekjes së tij, sikurse mund të ketë edhe modifikime si rezultat i këtij procesi. Bashkë me profecinë që shkruesit e më vonshëm i sollën deri në ditët tona japin edhe komentet që lidhen me kohën që jetoj Shën Kozmai.
Kozma Etolos ishte një fanatik i kishës ortodokse i cili propagandonte gjuhën e saj, ai kishte për qëllim që popullsitë që jetonin nënpushtimin osman si shqiptarët, vllahët, sllavët etj., ti kthente në një popullsi Unike në shërbim të Patriarkanës së Stambollit e cila ishte vënë në shërbim të Sulltanit prej kaq vitesh. A ishte profet Shën Kozmai? Ai nuk mund të ishte profet, në atë periudhë shumë njerëz përdornin fjalitë që kishin lexuar nëpër libra për të përfituar të holla. Ishte koha ku në perandorinë Otomane njerëzit ishin injorantë, të pa shkolluar, të shtypur, ishin skllevër që punonin për të paguar haraç dhe ishte e logjikës që një njeri i shkolluar në Manastire në Malin e Agios Oros të gjente terrenin për të propaganduar për atë që ishte paguar.
Shën Kozmai në fjalimet e tij nuk i referohej asnjëherë filozofëve të Greqisë së Lashtë, por librave të hebrenjve, librave të krishterimit që nuk ishin të autorëve grek, por hebrenj. Në këtë pikë kemi përplasje midis ideologjisë së Filozofëve dhe të Ortodoksisë. Ai ishte një mbrojtës i pushtimit turk, sepse shpesh herë predikonte se pushtimi turk është i mirë, ata i mbrojnë grekët nga kërcënimi i perëndimit.
Në përfundim të këtij studimi i cili është mbështetur mbi bazë të të dhënave serioze le të hedhin akuzat ata që besojnë në gënjeshtrën. Le të na quajnë Ateist, Komunistë, Heretik, jo i Krishterë, Nacionalistë, por e vërteta mbetet e vërtetë, edhe vetë ZOTI përkulet para fakteve të pamohueshme. Shën Kozmai duhet nderuar vetëm për realizim e Profetësisë së Tij që Greqia e sotme është një shtet fanatik Ortodoksë, ku minoritetet nuk njihen, ku qytetarët grek që i përkasin sekteve të tjera si mysliman, katolik, jakuva etj., shtypen, kërcënohen në vendin që pretendon se ka patur Demokraci që në kohën e Lashtë.

Bibliografia
Gazeta, ANAPLASIS, Janar, 1953
Revista Istorika Themata, Gusht, 2003, Greqi
Revista, ISTORIKO Grnosia, 2001
Revista CONTACT, 2001, Agrinio
Marko Giolas, Kozmai dhe Epoka e tij, 1975
Κ. Simopulos, Udhëtarët e Huaj në Greqi,
Thoma Paskidhu, Pellazgët, 1879, Greqi
G. D.Metallinu, I Zoi toy Kozma Etolos, 2003
Efstathios Gieorgios, Kozmas Etolos…, Thessaloniki, 2010
Menun Ioannio, Kozmas Etolos…., Athinë, 1979
Theothoru Zish, Agios Kozma Etolos, 2008
Stergios Sakkos, Agios Kozmas-Profetis
Nikoslaos Psimenos, Etolakarmane Llogji, 1981
www.history-of-macedonia.com
www.pare-dose.net
www.agioskosmas.gr
www.freeinquiry.gr

Më 4 shtator 2014 shënohet 70 vjetori i krimeve të tmerrshme të kryera nga autoritetet komuniste ndaj popullatës myslimane të Pazarit të Ri. Edhe pse në mesin e viktimave ka pasur shumë shqiptarë, ky përvjetor po mbahet pa pjesëmarrjen e tyre./
Shkruan: Ismet Azizi/
Përgatitjet për shënimin e përvjetorit të këtij gjenocidi filluan me pastrimin e Vakëfit “MEARIF “ në Haxhet, lagje e Pazarit të Ri, ku do të mbahet manifestimi. Përndryshe, Bashkësia Islame e Sanxhakut, në bashkëpunim me Lëvizjen e Bashkësisë Kulturore Boshnjake të Sanxhakut, të enjten (4 shtator) do të organizoj Marshimin në Haxhet. Qytetarë nga viset e ndryshme të Sanxhakut, për fat të keq jo edhe nga Kosova, do të mblidhen në sheshin e Gazi Isa Beut në orën 13:30, nga do të nisen në Marshimin drejt Vakufit “Mearif” në Haxhet, ku do të këndohet Jasin dhe lutje për të gjithë dëshmorët (shehitët), transmetojnë mediat e shkruara dhe ato elektronike në Sanxhak.
Nga Lëvizja e Bashkësisë Kulturore Boshnjake e Sanxhakut me këtë rast foli Presidenti i BKB Admir Muratoviq. Ai ndër të tjera tha: “Ky vend në të cilin gjendemi ka qenë skena e ekzekutimeve masive, për fat të keq në këtë vend është varreza masive e boshnjakëve të vrarë. Opinionit të gjerë ia përkujtojmë se nga nëntori i vitit 1944, deri në fillim të vitit 1946, me veprim të shpejtë, pa të drejtë mbrojtjeje juridike, u ekzekutuan mbi 2000 boshnjakë, kryesisht elita boshnjake e kësaj periudhe”.
Muratoviq gjithashtu vuri në dukje se: “Ai i cili nuk ka ndërgjegje, nuk ka të drejtë për një të ardhme të ndritur. Në këtë kontekst ne sot, falë aktivistëve të BKB, kemi dalë këtu për ta pastruar këtë hapësirë dhe ta përgatisim për shënimin e 4 Shtatorit- Ditën e Dëshmorëve, kur do të mbahet Marshimi tradicional në Haxhet.
Profesori Muratoviq falënderoi të rinjtë të cilët kanë kontribuar në fillimin e kremtimit të kësaj ngjarje historike, shumë të veçantë, siç tha ai për Boshnjakët, duke mos përmendur se shumica e të ekzekutuarve në këtë vend ishin shqiptarë në krye me Aqif Blytën.
Në hapësirën e Vakufit “ Mearif” ishte edhe Asmir efendi Crnovrshanin i cili ndihmoi që aksioni për pastrimin e kësaj hapësire të zhvillohet në mënyrë sa më të mirë. Me këtë rast ai bëri thirrje dhe tha: “Jemi këtu që ti përkujtojmë qytetarët tanë më të respektuar të Novi Pazarit”. Vlen të përmendet se Crnovrshanin nuk bëri ndonjë dallim sa i përket përkatësisë nacionale të viktimave.
Edhe aktivistët e rinj, të cilët morën pjesë në këtë aksion, thanë se me dëshirën më të madhe iu përgjigjen thirrjeve të tilla, dhe në këtë mënyrë, të jemi shembull për bashkëmoshatarët tanë.
Në mesin e aksionistëve kishte edhe nga radhët e profesorëve të Universitetit Ndërkombëtar, siç ishte profesori Mustafa Fetiq.
“Do të doja që në të ardhmen vetëdija e qytetarëve, boshnjakëve dhe e myslimanëve të jetë në at nivel që mos të presin që të ftohen, por kur do që të dëgjojnë apo vërejnë se ka një aksion i tillë, si rregullimi i hapësirës së Vakufit, apo xhamive, objekteve të tjera që iu shërbejnë popullit, të marrin pjesë pa pritur thirrje nga askush.”
Bashkësia Kulturore Boshnjake dhe Bashkësia Islame e Sanxhakut fton qytetarët që me 4 shtator 2014 të vijnë në Vakufin “Mearif ” në Haxhet që së bashku të këndohen lutje për viktimat e komunizmit.
Dita e Marshimit në Haxhet është përcaktuar para katër viteve. Popullata e Sanxhakut, nën udhëheqjen e prijësve fetar, më 4 shtator të viti 2010 u përplasen me forcat special policore serbe, me qëllim të mbrojtjes së pasurisë së Vakufit nga grabitja dhe në mbrojtje të hapësirës ku të parët e tyre janë ekzekutuar dhe varrosur në një varr masiv.
Të përkujtojmë se pas depërtimit të forcave partizane-jugosllave në këto treva, prijësi kryesor i kësaj treve, Aqif Efendi Blyta, me prejardhje nga Gjakova, iu dorëzua organeve të pushtetit partizan në Gjakovë, të cilët pastaj e dërguan në Pazarin e Ri dhe pas torturave mizore, bashkë me bashkëpunëtorin e tij më të ngushtë, Ahmet Dacën, dhe tre djemtë e tij dhe shumë përkrahës dhe të afërm të tij, u ekzekutuan në Haxhet (pra në lagjen e sotme të Pazarit të Ri) me 21 janar 1945 nga OZN-a jugosllave.
Të shpresojmë se në të ardhmen, në shënimin e kësaj date shumë të rëndësishme për të kaluarën tonë historike, të marrin pjesë, nëse jo nga strukturat qeveritare të Shqipërisë dhe Kosovës, të paktën pasardhësit, gjegjësisht, familjarët e këtyre viktimave.

Ne Foto: Gherardio Bosio*/
Korpusi qendror i Universitetit të Tiranës, që shënon fundin e bulevardit “Dëshmorët e Kombit”, Akademia e Arteve, Kolonada me Institutin Arkeologjik, Stadiumi (sot Qemal Stafa), Kryeministria, Hotel “Dajti”, Pallati i Brigadave me gjithë parkun e mobiliet unike të tij, si dhe trajtat planivolumetrike të Pallatit të Kulturës, Muzeut Kombëtar etj., janë vepër krijuese, monumente kulture dhe realizime të arkitetit të shquar italian, Gherardo Bosio, në fundin e periudhës zogiste dhe sidomos në periudhën e pushtimit fashist të Shqipërisë.
Në planet për Shqipërinë, iu ngarkua Bosios të strukturonte në letër dhe më pas konkretisht në terren, planimetrinë e një kryeqyteti, nga më të rinjtë e Evropës, Tiranës. Dhe ai e kreu këtë punë për një periudhë prej mëse dy vjetësh.
Bosio la pas vepra të dukshme, të prekshme me vlera unikale urbanistike dhe artistike, që ia vlen, në mos më shumë, të paktën një përmendore ose një emër në një nga punët e tij në qendër të Tiranës.
Kush ishte Gherardio Bosio
GherardioBosio rridhte gjenitikisht nga një familje e pasur bankierësh dhe ushtarakësh fiorentinë. Që në hapat e parë të jetës, me simptoma të theksuara artisti në shpirt, ai pa me vëmendje dhe studioi në thellësi kryeveprat e rilindësve të medhenj italianë, duke menduar për t’i risjellë në një mënyrë të re të përshtatur me kohët moderne. Që në vitet ’20 të shekullit të kaluar, ai deklaroi se “nuk mundemi të jemi kaq miopë, sa të mos vëmë re shpërthimin e fuqishëm tani të një pranvere arti, të çliruara prej konopëve mbytës të imitimit e të formulave boshe”.
I ndërgjegjshëm për tërmetin që arti dhe arkitektura moderne po shkaktonin në “botën e vjetër” dhe militant i estetikës së re, sipas së cilës çka nuk është funksionale nuk mund të jetë e bukur, Bosio i ri shkruante se “po shpërthen një arkitekturë që dashunon ajrin dhe dritën, që beson në luksin dhe thjeshtësinë…e që beson më tepër në fuqinë shprehëse të një dige racionale, se sa në atë të një harku triumfi”.
Duke iu drejtuar botës, Bosio deklaronte për ndërhyrjet në zemër të Firencës historike, se këto vepra do të shërbenin “si furnizuese të fuqishme oksigjeni, të afta për të ringjallur frymëmarrjen astmatike të arkitekturës fiorentine”.
Bosio, themelues i grupit të kryesuar nga Micchelucci, punoi me vepra të mëdha urbanistikie në Adis-Abeba, Gondar, Dessié, Gimma, Rieti, në Amerikën Latine e Tiranë. Në këtë mënyrë ai i përket kryekëput brezit të arkitektëve që mbaruan universitetet në vitet ‘26-‘27 të shek XX dhe që kërkonin jo vetëm një “rregull të ri”, por, në emër të një “international style”, edhe “heqje dore nga individualiteti krijues” në emër të një homogjeniteti kulturor të ri që ende nuk e kish fituar betejën ndaj klasicizmit.
Vështirë se mund të gjendet në krejt historinë e arkitekturës botërore një aktivitet më intensiv dhe realizime më të mëdha se ato që Gherardo Bosio zhvilloi në Shqipëri. Nuk do harruar se e gjithë puna e tij në Tiranë u bë vetëm për një vit e gjysmë: Gusht 1939 – Mars 1941. Nuk do shpërnjohur edhe se viti i fundit i jetës së tij ishte një vit i ndarë mes punës, ndërhyrjeve kirurgjikale dhe dhimbjeve të sëmundjes së pashërueshme që i kish zënë pritë.
Bosio vdiq nga kanceri në moshën 38-vjeçare, më 16 prill 1941, në vilën e tij të Montefontit në Firence. Vdiq si hero duke punuar mbi projektet e Shqipërisë deri në orën e mbrame. Ai e kish kuptuar fatin e tij dhe se nuk kishte rrugë tjetër për të përfunduar atë sasi të tmerrshme projektesh, përveçse duke e mbajtur të fshehte nga familja dhe kolegët sëmundjen grykëse që po e vinte poshtë. Familjarët morën vesh se kish thuajse një vit që kurohej, vetëm kur ai u kthye në shtëpi për të mbyllur sytë.
Ai la pas atë që kritiku Cresti e përmbledh me fjalët: “Gherardo Bosio i jetoi me hov krijues të padiskutueshëm eksperiencat e tija projektuese e realizuese, krejtësisht i vendosur, ndonëse në pak kohë, për të lënë pas shenja konkrete dhe të çmuara të një profesionalizmi shembullor plot etikë dhe kulturë”; por, për ne shqiptarët, ai la pas një Kryeqytet.
Bosio në Tiranë
Idetë e Bosios mbi konceptimin dhe ndërtimin e qyteteve të parandorisë, nuk kishin kaluar pa rënë në sy të Mussolinit. Për këtë, në prill të 1938-ës ai i dha një audiencë të veçantë arkitektit, ku dëgjoi prej tij eksperiencën e ngritjes së qyteteve të reja në Afrikën Lindore. Bosio e kish marrë miratimin zyrtar. Tashmë ai kishte një status të rëndësishëm si urbanist dhe një mbështetje (jo vetëm potenciale) për të vijuar punën e vet në shkallë të gjërë.
Kur vuri këmbë në Tiranë në korrik të 1939-ës, ai ishte sakaq këshilltar i parë dhe drejtor i Zyrës Qendrore të Edilicjes dhe Urbanistikës. Pikërisht themelimin e një strukture të tillë i pat kërkuar Beninit në takimin e prillit në Romë. Zyra në fjalë, e krijuar nga Bosio, kishte një funksion tejet të centralizuar; ajo ishte një organizëm qendror që administronte, nën direktivat unitare të një arkitekti, të gjitha planet rregulluese të qyteteve të Shqipërisë, por në funksion të saj ishte dhe “kontrolli i aktivitetit ndërtimor e privat në lokalitete të ndryshme të vendit në mënyrë që të mund të mundësohej zhvillimi racional, homogjen dhe i rregulluar me ligj”.
Respekt për traditën
Ky është motivi që Bosio në projektimin e Planit Rregullues të Tiranës propozonte që të ruhej krejtësisht bërthama e vjetër e qytetit “për të mos humbur gjurmët e qytetit të vjetër mysliman”, dhe Tirana e Re, ndonëse projektohej me kritere perëndimore, duhej të ruante në tërësi dhe të fuqizonte me impaktin e saj karakterin e brishtë të “qytetit kopësht”, të cilin për arsye social-historike Tirana për fat e kishte. Ky respekt i Bosios për traditën vendase edhe në urbanistikë, nuk ishte dhe aq karakteristik për të. Respekti ndaj traditës, pa tradhtuar idealet e racionalizmit dhe të funksionalizmit në urbanistikë, iu forcua në Shqipëri.
Këtu ai, ndonëse kishte një pushtet shumë të madh në funksionin e tij (si kryearkitekt i vendit), nuk veproi si në planet rregulluese që i kishin dhënë famë në Afrikën Lindore Italiane, popullatat e së cilës i konsideronte të paqytetëruara dhe primitive. Veç Tiranës, pa humbur kohë Bosio filloi drejtimin e punës për planet rregulluese të Shkodrës, Milotit, Durrësit, Elbasanit, Korçës, Beratit, Vlorës e Sarandës, duke u përqendruar më së tepërmi në ato të Vlorës dhe Elbasanit.
Për fat të keq këto plane, shpesh tepër të detajuara, jo vetëm nuk u zbatuan, por u harruan qëllimisht.
“Arkitektura fashiste”, etiketë absurde
Gerardio Bosio nuk njihet nga shqiptarët. Emri i tij gjendet vetëm nëpër arkiva, ndërsa i publikuar njihet si “arkitekti fashist Gherardio Bosio”, vetëm e vetëm pse ai punoi në periudhën fatkeqe të gabuar. Ai nuk njihet nga arkitektët tanë, pasi nuk bëhej në shkollë, se ishte “fashist”, një mendësi shqiptare që vazhdon edhe sot në politikën dhe shtetin shqiptar. Etiketa absurde “arkitekturë fashiste” penalizoi jo vetëm ndërtesat e realizuara, por edhe idetë revolucionare të Bosios në urbanistikë dhe u censurua pa kuptim studimi i tyre në Universitet.
Përsa jetoi regjimi komunist, qe e ndaluar që brezat e arkitektëve të rinj të dinin përsenë e kapërcimit kulturor që Bosio i bëri Brasinit, në bulevardin “Dëshmorët e Kombit”, kapërcim që la pas citimet dhe stilet manieriste apo të rilindjes europiane për tek linjat e pastra të një racionalizmi reduktivist. Për dhjetëvjeçarë të tërë vepra e arkitektëve italianë në Shqipëri, por veçanërisht ajo e Bosios, u la në harrim, duke mbërritur në një degradim të skajshëm deri ditën kur projekti “kthim në identitet” do t’i vinte ato nën vëmendjen e opinionit, siç fjala vjen, tashmë me sheshin “Nënë Tereza”.
Vepra të arkitektit Bosio në Itali
Restaurimi dhe zgjerimi i Villa La Pietra (Acton Villa), Firence; projekti memorial i Kristofor Kolombit në Santo Domingo; Arredim mobilim në Dhomën e Mikpritjes të Federatës për Lëvizjen e të Huajve Toscana, Firence; restaurim Casa Uzielli, Firence; restaurim i Kishës së Motrave Blue, Firence; projekti i shtëpisë së pleqve në Firence; House Traballesi, Firence; villa Ginori Conti; Cerreto Pomarance; Institutit Italian i Kulturës, Budapest; Casa Della Gherardesca, Firence; Master Plani Dessie AOI në 1936, produksion në Ekspozitën Kombëtare të Shtatë Mjeshtërive, Firence.
Vepra të arkitektit Bosio në Tiranë
Puna e Bosios në Tiranë është një akt heroik i paprecedent; përveç planeve urbanistike, vetëm në Tiranë ai realizoi Universitetin, Akademinë e Arteve, Kolonadën me Institutin Arkeologjik, Stadiumin (sot Qemal Stafa), Kryeministrinë, Hotel Dajtin, Pallatin e Brigadave me gjithë parkun e mobiliet unike të tij, Casa del Fascio, Tiranë, si dhe skicoi trajtat planivolumetrike të Pallatit të Kulturës, Muzeut Kombëtar, etj.
Bosio dhe “kulla shqiptare”
Që në Firence, si pedagog i vizatimit dhe i restaurimit në universitetin e këtij qyteti, kishte njohuri bazë për atë pjesë të trashëgimisë arkitekturore shqiptare që paraqiste më tepër elemente racionale në vetvete. Duke lënë mënjanë skemat orientalizuese të trashëgimisë osmane në vend, Bosio u përqendrua në impaktin dhe figuracionin që “kulla” malësore kish paraqitur për shekuj dhe në ligjërimin e tij të ardhshëm arkitekturor do ta përdorë me sukses një element të tillë kaq përfaqësues për Shqipërinë.
Në këtë frymë ai, në bashkëpunim me P. N. Berardin, ndërton Pavionin e Shqipërisë në Fiera del Levante të Barit duke konceptuar një volum arkitekturor në trajtë të një paralelopipedi kompakt dhe ku nëpërmjet përdorimit të gurit shfaq në këtë pavijon një cilësi fortifikuese duke rivendikuar “kullën shqiptare”, por të trajtuar me çelës modern. Të njëjtën gjuhë arkitekturore, por të emfatizuar sipas një monumentaliteti të shkëlqyer, Bosio fillon të projektojë që në 39-ën edhe Pallatin e Fashos (sot korpusi i Universitetit të Tiranës). Ky objekt, ndryshon rrënjësisht jo vetëm nga Pallati i Kolonadës dhe i Akademisë së Arteve (siç i quajmë sot), por edhe nga Kryeministria dhe akoma më tepër nga Pallati i Brigadave.
Pavarësisht nga kritika ndërkombëtare, jemi të mendimit se kemi të bëjmë jo dhe aq me një kompromis të Bosios drejt formave tradicionale – që në fund të fundit sot kjo nuk konsiderohet më një gabim – por me një qëndrim ndaj regjimit. Në këtë periudhë në Itali, racionalizmi filloi të revizionohej dhe grupimet e arkitektëve në trysninë ideologjike po flisnin gjithnjë e më tepër për një racionalizëm me individualitet dhe jo internacional. Kjo, e thënë me fjalë të tjera, ishte t’i hiqje bazën filozofike krejt lëvizjes moderne e cila kish lindur bash si një international style. Kështu Bosio, që në veprat e tij të fundit në Shqipëri, po prirej gjithnjë e më tepër drejt një skematizimi dhe një purizmi abstrakt, fort i rrallë edhe në arkitekturën italiane të kohës, bën një përjashtim me projektin e Pallatit të Fashios që i shërbente për të marrë licencën e një lirie të skajshme në projektimin e objekteve të tjera të sipërcituara (të gjitha vepra të tij – me ose pa bashkëpunim – përfshirë këtu edhe Stadiumin dhe hotel “Dajti”). Por edhe ky “lëshim” ndaj një monumentalizmi neoimperial dhe figuracioni tradicional që luhatet mes renesansës italiane dhe mesjetës shqiptare, nuk bëhet pa një kriter vetjak.
Që në të ritë e tij Bosio kur fliste mbi raportin mes modernes dhe traditës theksonte se ai ishte për “një arkitekturë të gjallë, që pulson, që paraqet bukurinë e harmonive rioshe larg atyre që quhen proporcione tradicionale…por që identifikohen me bukurinë që mund të krijohet nëpërmjet teknikave të reja, që nuk ecën me kokën mbrapsht dhe sytë e fiksuara në të kaluarën, por sheh përpara dhe vetëm ndonjëherë ndalon për t’u përkulur me respekt mbi veprën e paraardhësve tanë”.
Të veçantat e punës së Bosios
Me një punë intensive në veprimtarinë e Bosios ndihet fryma artistike e fillimit të shekullit të 20-të. Ai projektoi dhe solli në një formë të re dhe moderne vepra në stil të renesansës (1927), neoklasikes (1928), manierizmit (1929), artit nouveau (1930), Bauhausit (1931), ekspresionizmit (1932), racionalizmit (1933), futurizmit (1935). Pas këtyre kalesave kaq të shpejta e mahnitëse, ai ndaloi, në vitet 29-30, tek “stili ndërkombëtar”, të cilit i mbeti besnik gjithë jetën, udhëhequr prej bindjes së Sant’Elias se “në jetën moderne procesi i zhvillimeve stilistike në arkitekturë ndalon. Arkitektura shkëputet nga tradita dhe rifillohet doemos nga e para”.
Ndryshe nga në Gjermani, në Itali fashizmi toleroi dhe la “dorë të lirë” në art. Në këtë klimë i ra të punonte edhe Bosios si artist, si arkitekt dhe si urbanist. Ai do të shfaqej me talentin e tij sidomos në punimet e Tiranës, të cilat shënojnë dhe pjesën e fundit të aktivitetit të tij në atë jetë të shkurtër që pati.
Rikthimi i bulevardit në identitet, Bosio, një “lexim mes rreshtash”
Sheshi “Nënë Tereza” para godinës qëndrore të Universitetit të Tiranës këto ditë po kthehet në identitet, njëlloj siç është projektuar dhe ndërtuar nga arkitekti italian Gerardio Bosio. Rikonstruktimi i këtij sheshi dhe ruajtja e vlerave të dikurshme të tij janë në një farë mënyre edhe një homazh nderimi për atë që e projektoi dhe e ideoi, Bosion e famshëm. Dhe si për ta përligjur vjen edhe një ogur i mirë, në këtë shesh që mban edhe emrin e Nënë Terezës, do të mbahet mesha e Shenjtë në Ditën Botërore të Paqes nga Papa Françesku, në vizitën që ai do të organizojë në Tiranë gjatë këtij muaji.
Nuk e dimë a do të nderohet dhe përmendet edhe Bosio në këtë rast, sidoqoftë do të qe gjëja më e mirë që do të bëhej. Por edhe po nuk u bë, emri i tij “lexohet midis rreshtave”, në fasadat e godinave dhe shkallareve për rreth.
Me eliminimin e “kolonave”, lokaleve për rreth, shatërvanit, ky shesh do të ketë konfiguracionin e dikurshëm.Ndërhyrjet rehabilituese parashikojnë nivelimin e sheshit qendror koherent me kontekstin arkitektoniko-urbanistik të projektit fillestar. Shkallaret që rrethojnë sheshin do të restaurohen tërësisht, pjesët e munguara të travertinave do të zëvendësohen me të njëjtin material dhe trotuaret do të plotësohen me mozaikun e veshjes sipërfaqësore. Fasadat e objekteve që ballafaqohen me sheshin do të pastrohen plotësisht. Objekteve të Universitetit Politeknik të Tiranës, Akademisë së Arteve, Qendrës së Studimeve Albanologjike dhe Rektoratit do t’u kthehet hijeshia e pamjes së tyre fillestare.
Janë duke u mbjellë pemë dekorative të larta, ndërsa ndryshime pritet të pësojë edhe ndriçimi në këtë shesh. Në këtë punë madhore është përfshirë edhe Pallati i Kongreseve, i cili do t’i nënshtrohet restaurimit gjithashtu .
PS:E dergoi per DIELLIN: Bardhyl SELIMI/

Shkruan Eugen SHEHU,
Resnja ! Sjell ndërmend ata vende të bukura,ato male me erë lirie e natyrisht do të ndjehesh krenar. Por krenarinë më të madhe ta falin njerëzit e atyre anëve,ata që u falën atyre viseve,jo vetëm punën,rininë,përpjekjet,por edhe vetë jetën e shtrenjtë,ate që Zoti ta fal veç një herë.Padyshim ndër këta burra të rrallë e fisnikë,Ahmet Nijazi Beu,ka vendin e vet të veçantë.
U lind në Resnjën e bukur,në vitin e largët 1865.Ish djali i parë i Nijazi Beut dhe do të trashëgonte kurdohere emrin e të jatit.Por me një ndryshim.Ate emër të të jatit nuk do ta mbante si relikë por si dëshmi e një trimërie që përcillte nga viti në vit,nga brezi në brez.Brenda atij vizioni përcjellës,janë me dhjetra e qindra ngjarje që ndonëse personale,fitojnë vlera të mëdha ngase pushka ka shkrepur kurdoherë në të mirë të fatit të popullit.
Si të gjithë banorët e atyre trevave,në fillim shkon të studjojë në një shkollë fetare në Resnjë.Gjuha turke i pëlqen,por i jati Nijaziut me mësues privat nis t’i mësojë edhe shqipen.Beu i Resnjës,kërkon kurdoherë që i biri të mësojë në shkollë por të ndjejë edhe përgjegjsinë e të qenurit shqiptar.Kjo frymë do ta shoqëronte Ahmedin e vogël deri në fund,ai do të përshkruante kilometra të tërë udhe,do të vraponte ashtu si ai zogu,vetëm e vetëm për të qenë sa ma pranë Resnjës së tij.Ngase familja është në gjendje shumë të mirë ekonomike,ngase Nijazi beu zotërronte toka të mëdha deri në Strugë,Ahmedi niset për studime në Stamboll.Fytyrëqeshur,me vështrim të thellë si deti,ndërsa vazhdonte shkollën në Stamboll,ai kurdoherë do të jetonte me kujtimet e bukura të vendlindjes. Në Stamboll, shumë miq të Nijaziut donin ta merrnin në shtëpitë e tyre për dreka e darka por djali i Resnjës kishte dëshirë librat,më shumë se sa pushimet e salltanatet.
Në vitet 1886-1889,ndjek akademinë e lartë ushtarake në Stamboll.Tashmë,në vend të atij djalit të vogël që e merrte malli për Resnjën,shohim të rritet një burrë i hijshëm,tepër serioz e korrekt në studime.Ka qejf ti thërrasin Ahmed Nijaziu,duke kuptuar kështu babanë dhe fjalët e tij sa herë ai e përcillte nga Resnja,për në Shkup e Selanik ; „Oficer mundet met ba shkolla.Por shqiptar nana mund veç me t’lind e mandej burri e ka vetë në dorë,mbetet shqiptar apo ka frigë me qenë i tillë“.
E vërtetë është se djemtë e bejlerëve të asaj kohe dikur,i kryenin pushimet e shkollës në vendet më të bukura të Evropës.Edhe Ahmed Nijaziu nuk mund të përjashtohej nga kjo modë.Por nëse të tjerët miq të tij, e kalojnë kohën në dëfrime,trimi i Resnjës,kudo ku shkonte në Evropë,ai hulumton mbi artin Ushtarak të kohës.Njohës i disa gjuhëve të huaja,Ahmedi ka nisur shoqëri me oficerë të tjerë madhorë dhe kurdoherë,në qendër të vëmendjes,në biseda me ta,është organizimi i betejave luftarake të mëparshme,pavarsisht nëse këto i pat kryer Porta e Lartë,apo jo.Me mbarimin e shkollës së lartë ushtarake të Stambollit,për Ahmed Nijaziun,hapen kanat dyert e karierës së luftës.Intuitiv,vizionar dhe me një vullnet të hekurt,trimi i Resnjës komandon për pak vite,disa reparte të ushtrisë osmane në Turqinë aziatike.Emri i mirë si edhe përkrahja që gëzonte, e ndihmojnë mjaftë,por në mënyrë tepër të beftë,një ditë,në fillim të shekullit që lamë pas,ai kërkoi të shërbente në çfardo detyre,me kusht që të ishte në Vilajetin e Manastirit.Pati shqiptarë (në radhët e miqve të vet) që e quajtën të nxituar këtë veprim.Pati që e „këshilluan“ se nuk mund të bëhesh i madh në karierë,kur shërben në atdheun tënd.Por Ahmed Nijaziu,serioz,i prerë,ushtarak gati i lindur sigurisht edhe u largua prej tyre.Kësisoj në fillim të viteve 1900,Ahmedi vjen pranë vendlindjes,me detyrën e rreshterit në korpusin e dytë të Manastirit.Duke qenë pranë familjes,ai jo vetëm është në gjendje t’i ndihmoje asaj,por sigurisht ka nisur të ndjekë edhe fatin e turbullt të Shqipërisë.Nuk është e tepërt ta quajmë të turbullt këtë fat,ngase shpërbërja e Perandorisë Osmane,me ato zhvillime tronditëse pat përshtjelluar fatin e krejt popujve të ballkanit,historia e të cilit ishte e ngjizur përmes tragjedive.Tashmë kann dalë në dritë mjaft dokumenta që provojnë lakminë e fqinjëve ndaj trojeve tona autoktone.Në shkurt të vitit 1903 ishte arritur një marrëveshje austro-ruse për reformat në të ashtuquajturit Vilajete të Maqedonisë.Mënyra se si marrëveshja ish arritur,të jepte të kuptoje se pas rënies së Perandorisë Osmane,do të ishin të tjera perandori që kërkonin të ngriheshin,duke rindarë zonat e gjahut që do gëlltisnin. Po me 1903,në Romë u zhvilluan bisedime kokë më kokë,midis mbretit të Italisë dhe atij të Greqisë ku tema kryesore ishte coptimi i trojeve shqiptare sipas orekseve helene dhe romane.Ajo çka e bënte butaforike këtë marëveshje,ishte pikërisht ideja e shpalosur se donin t’i binin Shqipërisë në emër të luftës kundër turqve …! Sipas kësaj marrëveshjeje grekët vendosnin të shkonin deri në Tepelenë e Pogradec dhe aty kufiri do të vendosej midis grekëve dhe malazezëve që pasi të pushtonin Shkodrën,të merrnin edhe Dibrën.Ndërsa mbreti Italian „ më modest“ pat kërkuar qytetin e Durrësit dhe të Vlorës.
Ahmed Nijaziu,ka nisur tashmë të ndjeje se diçka po lëviz në kahjen e kërkimit të të drejtave për autonomi të bashkëkombasve të vet.Idetë e komitetit,për mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve të cilën e udhëhiqte në Stamboll Sami Frashëri,radhë pas radhe po hynin edhe në vilajetin e Manastirit.Kishte patur disa konflikte të vogla ( sidoqoftë të armatosura) midis kaçakëve të Ohrit,Dibrës e Prizërenit me disa reparte turke të cilat shërbyen më pas si prelud i krejt ngjarjeve. Ndërsa krejt hapur në kërkesat e tyre,atdhetarët shqiptarë në Sofje e Bukurresht u kërkuan Fuqive të Mëdha : Të lejohen shkollat shqipe dhe kisha shqiptare.Të falen të gjithë shqiptarët e internuar e të burgosur për çështje politike,ose pse kanë kërkuar ushtrimin e lirë të gjuhës së tyre.Të emërohej një shqiptar në komisionin e Reformave në Manastir“.(Arkivi Qendror i shtetit,fond.19,dos.79,fl 3).
Ahmed Nijaziu,tashmë,anipse është në radhët e ushtrisë osmane, e kupton se atdheu i tij do të mund të dalë prej natës së gjatë osmane,vetëm nëpërmjet një lufte të pakompromis me absolutizmin e Sulltan Hamidit.Duke paraparë rënien e shpejtë të Perandorisë dhe orekset sllavo-helene,intuitivisht ai ndjen së afërmi shpërthimin e skajshëm të mërive ballkanike.Tashmë,sarajet e larta e të bukura të tij (janë cilësuar si vepër e rrallë arti në krejt Maqedoninë) mbushen plot njerëz.Në biseda me ta,Ahmed Nijaziu rreket të spjegoje fjalëpakë,situatat dhe sigurisht kërkon besën e parisë së Resnjës,Strugës, Ohrit dhe Manastirit,për të ndërmarrë aksione të përbashkëta nëse lyp nevoja e Shqipërisë.Jo rrallë,në sarajet e tij bujtën edhe trima nga Prespa,Kërçova,Gostivari e Tetova,duke dashur të dëgjojnë tek Ahmed Nijaziu fjalën e atdhetarit e të ushtarakut së bashku..Mendoj se është me vlerë të rikujtosh,se në vitet 1904-1907,Ahmed Nijaziu është bërë i njohur jo vetëm në radhët e burrave të këtyre trevave por edhe në radhët e çetave të komitëve bullgare.Ky bir i Resnjës,natyrisht e kish të qartë se këto çeta kaçakësh mbronin idealet e tyre,por ai parashihte një bashkëpunim të ditës,për të flakur tutje sundimin osman e më tutje rrjedhat historike natyrisht do të shiheshin përmes vizioneve e qëndrimeve të reja në interes të kombit dhe atdheut të shqiptarëvet. Në emër gjoja të Reformës Maqedone,Fuqitë e Mëdha,po gatuanin në vitin 1904 një coptim të Shqipërisë me çrast do të përfitonte sidomos ortodoksizmi i përfaqsuar prej Serbisë,Malit të Zi,Bullgarisë dhe Greqisë.Planet po drejtoheshin me hollësi të tilla,me ç’rast nuk mund të kalonin pa u vënë re prej atdhetarëve shqiptarë.Krahas protestave të shqiptarëve në Stamboll u shtua ndjeshëm edhe fryma nacionale e cila lidhej sidomos me kërkesat për gjuhën shqipe e krijimin e komiteteve të fshehta.Ahmed Nijazi Resnjën, do ta shohim në këtë periudhë,të bëjë propagandë sidomos në radhët e ushtrisë osmane.E vërteta është se asaj kohe,në Vilajetin e Manastirit kish ushtarë me kombësi gjithfarëllojish.Por biri i Resnjës,me ate respekt të jashtëzakonshëm deri për ushtarin më të fundit,pat fituar admirim e krejt efektivave të Garnizonit osman të Manastirit.Jo rrallë,në këtë propagandë për autonominë e Shqipërisë,Ahmed Nijaziu ka pranë Tajar Tetovën,ushtarak,edhe ky me shpirt të vendosur atdhetari për të çuar deri në fund amanetin e madh të Atdheut.Ndërkaq,një komitet i disa burrave shqiptarë,me në krye Ibrahim Temon i dërgojnë Sulltan Hamidit një promemorje duke i paraqitur si në dritë të diellit rreziqet që i kanosen Shqipërisë prej fqinjëve.Në mënyrë shumë të hollësishme,në këtë promemorje,shtjellohen ngjarjet në Vilajetin e Manastirit dhe kërkohen masa konkrete për të shmangur dramën shqiptare. Pos të tjerave,në këtë promemorje kërkohet :
1- „Meqë krahina e imagjinuar sot si „Maqedoni“ (vilajeti i Selanikut,i Manastirit dhe i Kosovës) nuk përbëhet vetëm nga popullsia sllave-maqedone,por nga popuj të ndryshëm,të mos pranohet projekti bullgar i formimit të një province të veçantë maqedonase,në të cilën do të përfshiheshin edhe territoret shqiptare të vilajeteve të Manastirit dhe të Kosovës.Të zbatohen reforma të përgjithshme për të gjitha vilajetet e Turqisë evropiane.
2- Çdo komb të ketë në territoret e banuara prej tij nëpunësit e vet,të vegjël e të mëdhenj, të cilët duhet të njohin edhe gjuhën zyrtare turke.Valiu mysliman ose i krishterë qoftë do të caktohet apo dhe emërohet nga sulltani.
3- Çdo nënpunës do të përgjigjet për detyrën që ka marrë përsipër.Të thjeshtësohet aparati i nëpunësve duke larguar ata që janë të tepërt dhe të mos lejohet shtimi i vendeve të reja.
Xhandarmëria,që është brumi i arbritariteteve të vihet nënkontrollin e prefektëve,ndërsa gjatë fushtave ajo të shoqërohet nga oficerët rezervistë dhe nga nënprefekti.Kjo masë do të forconte mbikqyrjen mbi veprimet e xhandarmërisë dhe do të shmangte shpërdorimet e dhunimet.Po këtu,përfshihej edhe pagesa e rregullt e rrogave mujore të nëpunësve.
4- Të hiqen nga duart e klerit shkollat e huaja,që janë burim i përçarjes midis popujve dhe vihen nën kontrollin e shtetit.Këto do të kthehen në shkolla të përziera,ndërsa mësimi në to do të jetë i detyruar.Kjo masë do të jetë e pranueshme edhe për grekët e bullgarët që i kontrollojnë këto shkolla“.(Arkivi Qendror i Shtetit,fondi 19, dosja 18, fletët 92-93 ).
Në janarin e vitit 1908,u duk se fitorja e Turqve të Rinj,do të ishte mjaft e shpejtë.Kudo nëpër vendet ballkanike,po përgaditeshin kryengritje kundër absolutizmit të sulltan Hamidit dhe njerëzit besonin se me rrëzimin e tij,për ta do të niste një jetë tjetër.Ishte kjo arsyeja që në përkrahje të politikës së turqve të rinj,ishin tashmë shqiptarët që luanin një rol të rëndësishëm.
Ahmed Nijazi Resnja,tashmë ka dalë hapur në krye të trimave shqiptarë të Strugës,Ohrit,Manastirit,Resnjës e Prespës.Mandej burra të armatosur prej Këçove,Tetove e Shkupi ishin futur nën urdhërat e tij duke paraparë ushtarakun e talentuar e prijësin trim të popullit.Ai ka bashkëpunuar ilegalisht në komitetet e Fshehtë të Shpëtimit kombëtar duke ndihmuar jo vetëm me eksperiencën,por sidomos me reputacionin e madh që gëzonte në krejt trevat e Maqedonisë Shqiptare.Fehmi bej Zavallani,Shahin Kolonja dhe Tajar Tetova,do të ishin ndër bashkëpuntorët e ngushtë të birit të Resnjës,në pranverën e vitit 1908.Vlen të përmendet fakti që në mjaft tubime,Ahmed Nijazi Resnja u shpreh haptas se ishte kundër taksave të rënda që popullsia e këtyre trevave ( ashtu sikundër e gjithë Shqipëria) duhej t’i paguanin Portës së Lartë.Edhe pse ai kish ardhur nga një familje e pasur,edhe pse zotëronte toka të mëdha,e vërteta është se Ahmed Nijaziu,jetoi kurdoherë me shqetsimet dhe varfërinë e kombit të vet.Ngase ishte kundër politikës turke të taksave,natyrisht,në krah të tij u radhitën qindra fshatarë të atyre trevave,të gatshëm për të luftuar nën urdhërat e birit të tyre.Ndërkaq,në viset e Maqedonisë Shqiptare,kanë filluar të ngrihen me shpejtësi të madhe komitetet „Bashkim e Përparim“.Në to u rreshtuan jo vetëm fshatarët por sidomos punonjësit e administratës e sidomos ushtarakët e garnizoneve osmane.Ahmed Nijaziu,duke ndjekur me vëmendje situatën,përkrah fuqimisht komitetin „Bashkim e Përparim“(Xhemijetin-e.sh.) të Manastirit dhe rreket të propagnadojë se vetëm në radhët e këtyre organizatave,të bashkuar e të udhëhequr prej nacionalizmit të ndershëm,shqiptarët do të mund t’u bëjnë ballë lakmive të monarkive ballkanike. Rrjedha e vrullshme e ngjarjeve në Vilajetin e Manastirit,natyrisht do të ndikohej së tepërmi edhe prej kuvendit të Ferizajit.I përgaditur prej atdhetarëve e burrave të Kosovës,ky kuvend,do të shënonte të parën besëlidhje shumëdimensionale të shqiptarëve si ai i Dibrës.
Në këto momente të mbarsura me ngjarje kaq të mëdha,shkëlqen edhe një herë mendimi vizionar i Ahmed Nijazi Resnjës.Ani pse,ai mban gradën e majorit në ushtrinë osmane,anipse e dinte se pat filluar të ndiqej prej hafijeve të Portës së Lartë,ky komandant i sprovuar e atdhetar i vendosur,do të çonte peshë zemrat e bashkëkombasve të vet,me jetën,veprën dhe fjalën e tij.Ndofta është me vend këtu të përmendim midis fjalëve të shumta,të atyre tubimeve luftarake,ate të mbajtur në Llabunishte të Strugës,në pranin të mijëra shqiptarëve.
Duke folur mbi ato tmerre që Shqipëria kish hequr në pesë shekuj sundimi,biri i Resnjës,pa asnjë dyshim,pohonte se vetëm kryengritja e armatosur,do të ishte ajo që do të mund të flakte tutje rrobërinë.Pos të tjerave,në këtë fjalë Ahmed Nijazi Resnja,do të kumtonte ; „bullgarët kërkojnë Ohrin,Dibrën,Shkupin,Selanikun.Grekët duan Manastirin, Prilepin dhe Stambollin gjer në Ankara.Ne duhet të zgjohemi patjetër sepse përndryshe,Atdheun tonë do ta coptojnë armiqtë dhe do të hakmerren keq me ne.Do të zhdukin çdo gjë që është e shëndoshë.Do të na vënë në kokë kësula serbe… do të na i dhunojnë gratë dhe motart tona.Neve do të fitojmë nëse i japim besën se do të luftojmë gjer në pikën e fundit të gjakut… Më mirë të vdekur me nder,se sa të gjallë e me turp“.(Dr.Reshat Nexhipi,“Shtypja e Rezistencës shqiptare në Maqedoni“ faqe 177).
Ndikimi i fjalës së Ahmed Nijazi Resnjës,ishte tepër i madh në krejt banorët e Vilajetit të Manastirit.Për më tej,ky ndikim u shtri edhe në repartet e ushtrisë turke të këtij vilajeti,të cilët kryesisht përbëheshin prej shqiptarëve.Aq i madh ishte ky ndikim,aq e madhe ishte simpatia e ushtarëve për majorin e Resnjës,saqë,në fillim të muajit qershor 1908,me qindra ushtarë të reparteve turke në Tetovë,Gostivar dhe Veles nuk pranuan t’u binden urdhërave të eprorëve të tyre osman.Pas kësaj,edhe në garnizonin e madh të Shkupit,ushtarët me kombësi shqiptare,hodhën armët dhe kërkuan të kthehen një orë e më parë në shtëpitë e tyre.Ngjarjet në repartet e ushtrisë,të cilat deri në ate kohë mbaheshin si të vetmet shtylla të Perandorisë,rezonuan edhe në shpërthimin e revoltave të tjera të banorëve të këtyre trevave,sidomos në pikëpamje të arësimimit në gjuhën shqipe. Kësisoj për të ardhur deri në datën e 3 korrikut 1908. Pikërisht në këtë datë,në krye të batalionit që komandonte,Ahmed Nijazi Resnja le garnizonin duke dalur hapur,si kundërshtar absolutizmi gjkatar të Sulltan Hamidit.E vërteta është se u desh vetëm një fjalë e tij,nga ato fjalë që ngrenë peshë zemrat,dhe krejt batalioni me brohoritje gjemoi njëzëri. „NA PRIJ NIJAZI BEJ !”.
Ushtaraku i sprovuar e kuptoi se pas këtij rebelimi,do të merreshin masa të rrepta e shtërnuese të Portës së Lartë,ngase këtu kish ngjarje me rebelime të tjera,në të tjera vende.Për këtë,ai që në fillim e trajtoi efektivin e batalionit ushtarak,jo si mjet mbrajtëse për sarajet e veta,por së pari për të mbrojtur popullin e atyre visive ndaj dhunës së pushtetit vendor turk.Kjo i frymëzonte ushtarët e tij, të vraponin në çdo vis të Vilajetit të Manastirit për të pëmbushur detyrat e për të ngritur në këmbë popullin që goditej për fortunat që e prisnin.Ngase veprimet e batalionit të Ahmed Nijaziut,ishin në sinkron të plotë me idealet e popullit tonë të shtypur,brenda pak ditëve ishin rreth 3000 vetë të armatosur që prisnin veç një fjalë të birit të Resnjës,për t’u hedhur në luftë. Kështu,në ditët e para të korrikut, në Vilajetin e Manastirit,garnizoni osman thuajse u shpërbë.Armët kaluan të gjitha në duart e kryengritësve dhe pushteti vendas po ashtu.Orë pas ore,me qindra kryengritës,regjistroheshin në çetat vullnetare duke dashur të jepnin edhe jetën për pavarsinë e trojeve amtare.Por jo vetëm në Vilajetin e Manastirit.Edhe në Kolonjë,Korçë e Starovë,çetat kryengritëse,të udhëhqura prej Shahin Kolonjës,Çerçiz Topullit e Mihal Gramenos,patën shkaktuar rebelime të mëdha madje ishin në pozita lufte me forcat e garnizonit osmane.Ndërsa në malësitë e Dibrës,çeta e trimave të Elez Isufit përgaditej të sulmonte ushtrinë e Portës së Lartë.Ngase armata e III e Manastirit pothuajse e humbi misionin e saj,ngase granizoni i Shkupit kish rënë pothuaj në dorë të klryengritësve shqiptarë,ngase Tetova,Kumanova,Struga,Gostivari e Kërçova po mbushnin radhët e çetave të vetëmbrojtjes popullore nën komandën e Nijazi Resnjës,Ministri i luftës i Stambollit,nisi urgjentisht për aty,gjeneralin Shemsi Pasha.Pa dashur të mohojmë të vërtetën,Shemsi Pasha ishte në fakt një gjeneral kariere dhe pat fituar shumë luftëra,në disa vende ku pat sunduar perandoria Osmane.Por lavdia e tij,humbi aq papritur në tokën arbërore.Me të mbëritur në Manastir ai u vra nga Atif Beu,miku i ngushtë i Ahmed Resnjës,me ç’rast kur e goditi i tha se ishte vendimi i shtabit të kryengritjes.Atentati shërbeu si një pregaditje dhe drejt vilajetit të Manastirit tashmë u nisën forca të mëdha osmane.Sidoqoftë,ende pa mbëritur aty makina luftarake osmane,për të marrë sadopak në duar situatën,ministri turk i luftës dërgon në Manastir marrëshallin Osman Pasha.Ky njihej si “dorë e hekurt” e ushtrisë ngase kudo ku pat sunduar,pat bërë krime të panumërta.Por edhe shkëlqimi e lavdia e këtij marëshalli,u tretën e venitën përpara zemërimit të kryengritësve.Me vendim të komitetit të fshehtë të Manastirit,Osman Pasha u kap në befasi dhe duarlidhur u mbajt peng për disa ditë.”Këtë atentat e kreu çeta e Ahmet Nijazi Beut,që e çoi ate në pyje”.Arkivi Qendror i Shtetit,fondi 19,dosja 21 , fleta 7 ).
Lëvizja e madhe e korrikut 1908, e cila përfshiu në vetvehte dhjetra mijëra shqiptarë,çoi tek e mbramja në dorëzimin e Portës së Lartë.Sultani u detyrua që në ag të datës 24 korrik të shpallte kushtetutën reth së cilës maernin udhe shpresat e mijëra shqiptarëve.Në këtë akt madhor të popullit tonë,i cili u ngrit për të luftuar absolutizmin e kalbur e për të fituar pavarsinë e tij,roli i Ahmed Nijazi Beut,është padyshim i madh.Në këto ngjarje epokale,sigurisht,biri i Resnjës,mbetet protagonist i shpirtit të revoltës,mbetet klithma e parë e lirisë, e dalë prej gjoksit të tokës arbërore,pas pesë shekujsh sundimi.Kur disa mijëra shqiptarë shkuan në Shkup,kur rrugët e këtij qyteti i mbushën prej thirrjeve të gëzuara,natyrisht edhe fortesat e fundme të garnizonit osman ranë.Nijazi Resnja,së bashku me çetën e tij,iu drejtuan burgut të Shkupit ku ndodheshin të burgosur qindra shqiptarë,për bindjet e tyre politike.Të burgosurit dilnin në liri ndërsa turmat entuziasiste thërrisnin për birin e Resnjës.Jehona e ngjarjeve të korrikut,përshkroi tej e më tej viset shqiptare.Ajo ishte jo vetëm jehonë por edhe shpresë që kërkonte ringjalljen.Shtypi shqiptar i kohës,lidhur me ngjarjet e korrikut, e veçmas me rolin e ushtarakëve shqiptarë shkruante :
“Taboret që u ngritën,ishin tabore prej shqiptarësh,krerët kryengritjes,Enver beu dhe Nijazi beu,ishin shqiptarë dhe telegramin që e dërguan prej shkupit dhe e bindi Sulltanin ta apë konstitucien,u dërgua prej shqiptarësh”.(Gazeta “Dielli” Boston , gusht 1908 ).
Menjëherë pas kthimit nga Shkupi,Ahmed Nijazi Resnja,organizon formacionet vullnetare shqiptare me ç’rast vetëm në Manastir arrin 7 mijë burra.Më tej,këto formacione vullnetare u organizuan edhe në Dibër,Gostivar,Tetovë e Kaçanik duke marrë emrin “Legioni Kombëtar”. Në krye të këtij legjioni,shkëlqeu guximi,trimëria dhe besnikëria e birit të Resnjës.Në krye të këtij legioni,Ahmed Nijazi Resnja,do të vihej disa javë më pas,në mbarëvajtjen e Kongresit të Manastirit. Pa hyrë në detaje të këtij Kongresi,duhet thënë se ai shënoi startin e parë prej nga muarrën fluturimin e tyre dallëndyshet,shkollat e para shqipe.Duke e vënë armën e tij,në shërbim të diturisë së kombit,tek e mbramja,biri i Resnjës,tregonte tejpamësinë e idealeve të veta.
Ndërsa një vit më pas,në kongresin e Dibrës,më 24 korrik të vitit 1909,ai burrë që pat shkrehur pushkën e parë kundër sulltanit (1 vit më parë) tashmë ulej në karrigen e delegatit të këtij kongresi. Biri i Resnjës,në këtë kuvend të gjuhës dhe ardhmërisë sonë kombëtare,përfaqsonte komitetin “Bashkim e Përparim” të vilajetit të Manastirit.Fjala e tij në këtë kuvend,peshonte mjaft ngase brenda saj,ishin ende të gjalla emocionet e kryengritjes madhore shqiptare.Ç’prej kësaj ngjarjeje, e derisa mbylli sytë Ahmed Nijazi Resnja,mbeti komandant i parë i Legjionit Kombëtar.
Bern-Zvicër

Përfundoi me sukses punimet Sesioni i XII “Trojet e Arbërit” dhe homazh respekti për mjedologun e shquar Prof. Dr. Mentor Quku/
Nga Tomë Mrijaj/
Është kënaqsi për mua të bëj përmbylljen e Sesionit XII Shkencorë me teme: “Ripushtimi jugosllav i Kosovës e i viseve të tjera (1944) dhe qëndresa shqiptare”, i cili, përfundoi me sukses punimet këtu në Gjakovën heroike ndër shekuj, të trimave të lirisë, si: Bajram Curri, Sulejman Vokshi, prifti antiosman Pader Gjon Nikoll Kazazi, Haki Taha, Zef Gjidoda, Mehmet Agë Berisha, Mehmet Agë Rashkoci etj.
Përpjekjet e shqiptarëve të Kosovës, për vetëvendosje, në Konferencën e Bujanit në janar 1944 nuk u morën parasysh nga lojërat politike të komunistëve jugosllavo-shqiptarë te shtetit amë.
Më 1945, forcat komuniste shqiptare hynë në Dardani, duke ndjekur trupat gjermane në tërheqje, por nuk i kushtuan vëmendje çështjes shqiptare dhe lejuan rianeksimin e saj nga Serbia, asokohe e cila e shpalli Kosovën si provincë autonome brenda Federatës Jugosllave.
Qëndresa e armatosur shqiptare e tradhtuar në të dy anët, nuk arriti t’i bëjë ballë forcave pushtuese serbe; 44 fshatra u shkatërruan dhe 20.000 civilë u vranë. Ndërkaq, politika e re komuniste e Jugosllavisë, ndonëse në retorikë dhe në propagandë u tregua e butë ndaj popullsisë shqiptare, në praktikë lejoi vazhdimin e po të njëjtës politikë fashiste, që zbatohej para luftës…
Sikurse në takimet e tjera të organizuar nga Shoqata e Intelektualëve Mbarëshqiptarë “Trojet e Arbrit”, edhe kësaj radhë sot (më 9 gusht 2014), në Hotel “Europa” në Gjakovë, i përfundoi me sukses punimet Sesioni XII Shkencor, kushtuar ripushtimit jugosllav të Kosovës dhe të trojeve tjera etnike prej vitit 1944 dhe përmes ligjeratave, me fakte dhe argumente historike, ku, doli në pah qëndresa heroike e popullit shqiptar.
Në këtë sesion shkencor, 85 ligjëruesit nga trojet etnike shqiptare dhe diaspora, përmes fakteve dhe argumentimit të mirëfillta shkencore, kanë hedhur dritë mbi zhvillimet e rëndësishme të historisë sonë kombëtare dhe pasojat, që solli ripushtimi sllav.
Ne, përmes Sesionit në fjalë, rikujtuam me pak fjalë kontributin e madh të dhënë nga veprimtarët e ndjerë të Shoqatës, që sot nuk gjinden në mesin tonë, përmes kujtesës së mbajtur nga studiuesi Nue Oroshi (nënkryetar i shoqatës “Trojet e Arbërit”), për katër veprimtarët e ndjerë: Mark Avdyli, Hajriz Demaku, Dr. Pjetër Pepa dhe mjedologun e shquar Prof. Dr. Mentor Quku, të cilët u ndanë nga jeta, pak kohë më parë.
* * *
Shkencëtari i shquar i mjedologjisë Prof. Dr. Mentor Quku, bën pjesë në plejadën e albanologëve cilësore, të studiuesve më të mëdhenj të kohës sonë në Trojet e Arbërit, emërin e të cilit e gëzon edhe Shoqata e jonë. Kjo është humbja më e madhe si për kombin tonë, dhe Shoqatën, mbasi ai ishte edhe sekretari më aktiv i Shoqatës për shumë vite.
Gjatë kohës që trupi i të ndjerit Prof. Dr. Mentor Qukut, po përcillej, me nderimet më të mëdha nga Prefektura e qytetit të Shkodrës, i rrethuar nga qindra miq dhe bashkëpunëtorë të artit dhe kulturës, e veçanta e kësaj përcjellje (për në banesën e fundit), do të mbahet mend, për faktin se meshtari, bashkëpunëtori dhe miku i tij i ngushtë studiuesi Dr. Don Nikë Ukgjini, kishte dhënë urdhër, që gjatë ceremonisë së varritmit, të bien kumbonët e Kishës, në shenjë respekti dhe mirënjohje, për punën e madhe për albanologjinë dhe në veçanti për zbardhjen e figurës shumë dimensionale të poetit të ëmbëlsisë Dom Ndre Mjedës.
Mjeda-Quku, janë dy nyje lidhëse të atdhetarizmit të djeshëm dhe sotshëm. Edhe pse Prof. Quku, nuk pati fatin dhe nderin e ëndërruar të ishte nxënës i shkollës së Mjedës, përmes shpalosjes dhe dhurimit të sotshëm të jetës e veprës së klerikut-shkrimtar, mund të them me bindje të plotë, se studiuesi i shkencës së letrave historike dhe albanologjike, mjedologu Prof. Dr. Mentor Quku, është një nxënës dhe deshmues i shpirtit të poetit Dom Ndre Mjeda.
Nëse Mjeda, ishte edukuar në dashurinë për Atdheun nga vatrat e shqiparizmës së kulluar Kuvendi Françeskan dhe Jezuit në qytetin e Shkodrës, Quku bashkëkohor, është i mëkuar nga prindërit dhe të afërmit e tij, që ishin pinjoll të denjë të rrymës së pastër të nacionalzimit brez mbas brezi.
Ky argument bindës, buron nga leximi i serisë së ciklit 14 vëllimësh të monografisë shumëplanëshe: “MJEDA”, hartuar me kujdes dhe pasion, kushtuar njërës ndër figurat madhore dhe personalitetit të shquar të letrave shqipe dhe lëmive të tjera të klerikut katolik, patriotit të zjarrtë amtar Dom Ndre Mjeda, është një arritje e denjë respekti dhe nderimi, në të gjithë historinë e veprave shqipe të shkruar deri me sot, me karakter thellësisht analitik e cilësisht hulumtues, bashkëkohor, studimor, që ka mundur të na japë studiuesi shkodran, eurditi Prof. Dr. Mentor Quku.

Libri i parë i serialit Mjeda-1 Rinia (1866-1888), i kushtohet rinisë së Ndre Mjedës dhe aktivitetit të hershëm letrar e gjuhësor të tij. Në tre kapitujt e parë, të këtij libri autori skrupuloz Prof. Quku, me një përkujdesje profesionisti, i jep rëndësi të dorës së parë gjenezës dhe botës së brendshme të Ndre Mjedës, fëmijërisë, familjes, mjedisit dhe shkollës. Një kapitull qëndror është poezia Vaji i bylbylit, si dhe problemeve shumë të diskutueshme: frymëzimit e mënyrës së të shprehurit poetik të Mjedës.
Mjeda-2 Albanologu (1888-1899) Pjesa e parë e librit, nga jetëshkruesi Prof. Dr. Quku, është konceptuar si prolog, që i kushtohet albanologut zëmadh Ndre Mjedës, sot i lënë në harresë. Me interes janë kërkimet që bën Quku, për të gjetur Fjalorin Etimologjik të gjuhës shqipe.
Mjeda-3 libri i parë Alfabeti (1899-1912). Ky vëllim ka si objekt periudhën e kthimit të Mjedës në atdhe deri në Shpalljen e Pavarësisë dhe i kushtohet ndihmesës së Mjedës për alfabetin e gjuhës shqipe. Kongresin e Manastirit, autori e quan prelud i Shpalljes së Pavarësisë, kuvendin më të rëndësishëm të kohëve moderne, ku u realizua ëndrra e shumë brezave të shqiptarëve, pajtimi dhe bashkimi politik i tyre.
Mjeda-3 libri i dytë Liria (1899-1912). Prof. Mentor Quku hedh dritë mbi veprën e poetit gjatë jetës së tij në vende të ndryshme, ku e solli puna të shërbente si famullitar, administrator, sekretar, mësues. Tek kundron me andje këtë vepër, sheh se albanologu Prof. Quku, jep të dhëna interesante për projektet e Mjedës për të bërë kërkime në arkivat, muzeumet dhe bibliotekat e Romës, Vjenës për dokumente me rëndësi për historinë e Shqipërisë.
Mjeda-4 Identitet. Vepra e re ndriçon me dokumenta e analiza të hollësishme jetën e Dom Ndre Mjedës, në mes të Shpalljes së Pavarësisë së Shtetit shqiptar dhe Shpalljes së Republikës së Parë shqiptare. Libri tenton të theksojë përpjekjet e shqiptarëve, për të formatuar identitetin kombëtar dhe të personazhit kryesor të librit, Dom Ndre Mjedës, për të ruajtur identitetin personal. Pikërisht për këtë Mjeda u përqëndrua në studimin e gjuhës shqipe, historisë, etnologjisë, folklorit, mitologjisë. Autori, preferon të sqarojë disa nga dilemat, të krijojë dilema, t’i hapë dhe t’i nxisë ato, duke i ftuar studiuesit, që të përfshihen në diskutime, të ndërmarrin gjurmime në arkiva, biblioteka e muzeume.
Mjeda-5 Gjuhëtari. Kjo fazë do të karakterizohet nga një intensitet i lartë i angazhimeve të tij të shumta. Një ndër projektet e tij të vjetra, ishte ngritja e një akademie letrare shqiptare. Mbas përfundimit të ciklit të akademive të kohëve të kaluara, që ai krijoi ose punoi, (Shoqëria Agimi) ai i rizgjoi planet e tij, duke themeluar në Shkodër Shoqërinë Letrare Shën Jeronimi. Ardhja e Mjedës si profesor i gjuhës shqipe, në Seminarin e Jezuitëve, korrespondon me fillimet e revistës “Leka”, si edhe me afrimin e Mjedës pranë saj.
Mjeda-7 Bashkëkohësit. Tek ky vëllim, autori Prof. Quku, përmes gojës së bashkëkohësve të Mjedës, hyn thellë në zemrën e ngjarjeve dhe të jetës së poetit, për të ia paraqitur publikut lexues në mënyrë që gjithçka të shfaqej në vërtetësinë, e me dritë-hijet e veta. E gjithë seria e botuar, dallohet për risi, në metodën krijuese të punës, si dhe për dritën e re, në të cilën paraqitet autori i shquar i traditës sonë, Ndre Mjeda.
Së fundi, theksoj, se seria ose kolana “Mjeda”, u drejtohet studiuesve, studentëve, intelektualëve, por edhe lexuesve të thjeshtë të pasionuar mbas Ndre Mjedës, i cili, mbetet më klasiku, njëherësh, edhe më moderni i autorëve tanë të traditës.
Me Mjedën Prof. Dr. Quku, hyri me dinjitet në elitën e studiuesve më të mirë, duke zënë një vend nderi në krye të kësaj elite dhe sëbashkë me Rilindasin e Madh-Mjeda, pavdeksoi edhe vetën e tij.
* * * * *
Larmia tematike, qasja origjinale dhe shtrirja problemore në tërë hapësirën etnike shqiptare, kanë qenë tiparet dalluesve të kumtesave të sesionit historik.
Një vend të dalluar në punimet e këtij sesioni, ishte portretizimi i figurave të rezistencës sonë antikomuniste mbarëkombëtare, por edhe i familjeve të tyre, kontribut ky që për një gjysmë shekulli nuk u vlerësua drejt nga historiografia shqiptare.
Sikurse u përmend gjatë ligjeratave, u vu theksi në shumë drejtime, mbi kontributin e gruas shqiptare, në lëvizjet antikomunsite, por edhe burgosjet e tortuarat, që u bënë vijueshmërisht nga qeveritë komuniste asokohe.
Me shumë ineteres u ndoqën nga të gjithë ju të pranishëm, përshkrimi i figurave të lënë në harrese, nën dritën e fakteve dhe analizave historike, si për martirët e Atdheut: Marie Shllaku, Kartarina Josipi etj. Nuk u la anash as kontributi i klerit dhe përjekjet, që ai bëri për të ruajtur identitetin tonë kombëtar, përballë së keqes që po i kanosej vendit, si edhe puna e madhe, që është bërë në mërgim nga shoqatat dhe organizatat e emigracionit të të gjitha periudhave për çështjen shqiptare.
Vetë titulli i Shoqatës “Trojet e Arbërit”, nuk e la anash edhe përfshirjen e çështjes çame, që në ligjeratën historike, u trajtua nga studiuesi i Institutit të Studimeve Çame zoti Ahmet Mehmeti.
Gjatë punimeve të sesionit pati referate, që u vlerësuan edhe për kontributin në qartësimin e nocioneve shkencore, kur flitet për këtë periudhë, si dhe për informacionet e panjohura më parë, që për publikun e gjerë do të jenë me interes.
Sot, sikurse patë edhe ju, ishin të pranishëm përfaqësues të më se 10 subjekteve politike, shoqatave dhe organizatave të ndryshme, si dhe të ftuar të shumtë, në mesin e tyre anëtarë të familjeve atdhetare, që kanë kontribuar për çështjen kombëtare.
Na nderoi me pjesëmarrjen e tij ish Kryeministri i Kosovës zoti Ramush Haradinaj, i cili, përshëndeti punën e madhe gjithkombëtare, që ka bërë për këto 12 vite Shoqata e “Trojet e Arbërit”.
Tashmë edhe ju jeni njohur me disa propozime konkrete, që Prof. dr. Muhamet Shatri, Kryetar i Shoqatës “Trojet e Arbrit”, paraqiti si propozime, drejtuar institucioneve shtetërore në vend. Shoqata jonë ka kërkuar:
1. Instituti Albanologjik i Prishtinës, të marrë emërin në nderim të figurën së shquar të albanologut Prof. Anton Çetta.
2. Instituti i Gjeografisë të marrë emërin e gjeografit të parë shqiptar Profesor Ahmet Gashi.
Ne, duke parë rrethanat kohore dhe gjendjen e sotme të popullit shqiptar, në të gjthë trojet etnike, si Shoqatë përmes n/Kryetarit Mr.sc. Nue Oroshi, kemi hartuar një Memorandum, drejtuar shteteve mike perëndimore, ku, kërkojmë bashkimin e kombit shqiptar në një shtet të përbashkët, sikurse njihet sot si Shqipëria natyrale…
Në mbyllje, më lejoni të falënderoj nga zemra dy bashkëpunëtorët dhe miqtë e mi, themeluesit e Shoqatës “Trojet e Arbërit” Prof. Dr. Muhamet Shatri dhe historianin dhe politikanin bashkëkohorë, studiuesin Nue Oroshi, i cili, me sukseset e tij po na nderon në politikën gjermane, ku shpesh bën të pranishme çeshtjen e mbarëshqiptare…
Kam nderin, kënaqsinë dhe privilegjin e veçantë, që sot këtu para jush, të falëderoj nga thellësia e zemrës time të gjithë studiuesit seriozë të 12 simpoziumeve shkencore historike, që me punën e palodhur, keni zbardhur dhe ofruar për herë të parë ngjarje, data dhe figura të shquara të çështjes mbarëshqiptare dje dhe sot, të lënë padrejtësissht nën pluhurin e harresës…
Përfitoj nga rasti, që në emër të Shoqatës Mbarëshqiptare “Trojet e Arbërit”, të falënderoj, atdhetarin e flaktë, njeriun e sakrificave të mëdha, burrin e pamposhtur të burgjeve dhe torturave çnjerëzore të ish Jugosllavisë, zotëri Sabri Novosellën, të cilit Zoti i dha jetë dhe mundësira, që të ndihmoj vijueshmërisht me frymë atdhedashurie aktivitetet patriotike, kudo dhe kurëdo, që e paraqet nevoja.
Sot para jush, po japim lajmin e gëzuar, se radhët e Shoqatës tonë, çdo ditë po shtohen me elementë të rinj, intelektualë dhe studiues të talentuar, që do taçojnë edhe më përpara punën e nisur nga ne të gjithë këtu në këtë sallë.
Të tillë vajza të talentuara plot energji, në fushën e historisë janë studiueset e reja: Mire Prenaj dhe historiania më e re zonjusha Leonora Laçi, njëherazi edhe Sekretare e Shoqatës.
Sikurse tashmë e dini, se Shoqata “Trojet e Arbërit”, sot në dekadën e dytë me 11 libra voluminoze të botuara, s’do të ketë të ndalur deri në realizmin e qëllimit final, që është ëndrra shekullore e çdo shqiptari, Bashkimin e Trojeve Tona në një Shtet të Vetëm…
Mirë u takofshim në Simpozimin e ardhshëm!
Zoti i bekoftë popullin dhe trojet shqiptare!

Shqiptarët janë krenarë që jetojnë në rrugën që mban emrin e Nëna Terezës. Ata i ofruan mikpritje të ngrohtë zonjëns Liri Berisha, kur vizitoi rrugën që mban emrin e Nënë Terezës/
Nga BEQIR SINA, New York/
BRONX – NEW YORK : Sot, shënohet 17-vjetori i vdekjes së humanistes shqiptare, nobelistes dhe të bekuarës së Vatikanit, Nënë Terezës. Për këtë qëllim njofton shtypi nga Kosova në Prishtinë do të mbahet mesha solemne të cilën e udhëheq Ipeshkvi i Kosovës, Imzot Dodë Gjergji, në katedralen ‘Nënë Tereza’.
“Nënë Tereza asnjë vepër të saj nuk e ka nisur pa adhuruar Zotin në Eukaristi. T’i përngjajmë edhe ne asaj me lutje e adhurim. E Lumja Nënë Tereza – Lutu për ne! Ejani ta nderojmë bijën tonë të shenjtë, Nënën e Njerëzimit, Ambasadoren e popullit tonë të lashtë!”, është thirrja për të marrë pjesë në meshën e të premtes në Katedrale.
Nënë Tereza, emri i plotë i së cilës, është Anjezë Gonxhe Bojaxhiu, ka lindur më 26 gusht të vitit 1910 në Shkup.
Ishte humaniste e njohur shqiptare, fituese e çmimit Nobel për Paqen, kurse më 19 tetor të vitit 2003 u shpall e bekuar nga Vatikani. Në vitin 1979, kur mori çmimin Nobel për Paqen, e gjithë bota mësoi se Nënë Tereza ishte shqiptare. Haste vështirësi për të folur rrjedhshëm gjuhën shqipe pas një largimi prej 70 vitesh dhe qëndrimi në ambiente joshqiptare, por ajo kurrë nuk e ka mohuar origjinën e saj.
Në çastin e marrjes së çmimit Nobel në vitin 1979, një nga klerikët që merrte pjesë në sallë e pyeti Nënë Terezën se nga ishte. Ajo deklaroi: “Kam lindur në Shkup, jam shkolluar në Londër, jetoj në Kalkutë dhe punoj për të gjithë njerëzit e varfër në Botë. Atdheu im është një vend i vogël me emrin Shqipëri”.
Ajo ishte nënë kujdestare e 7500 fëmijëve në 60 shkolla, ishte nënë që mjekonte 960 mijë të sëmurë në 213 dispanseri, ishte e vetmja në botë që trajtonte 47 mijë viktima të lebrozës në 54 klinika, kujdesej për 3400 pleq të braktisur e të lënë rrugëve në 20 shtëpi pleqsh, kishte birësuar 160 fëmijë ilegjitim e bonjakë.
Gonxhja mësimet e para i mori në një shkollë shqipe në Shkup, ku kreu dhe gjimnazin, por në gjuhën serbo-kroate. Pasionet e rinisë së Gonxhes ishin 3: të bëhej mësuese, të shkruante dhe të recitonte poezi dhe të kompozonte e të luante muzikë. Emrin “Tereza” e mori kur ishte 18 vjeçe dhe u bë murgeshë. Ajo ka ndërruar jetë më 5 shtator të vitit 1997 në Kalkuta të Indisë, dhe janë shkruar e shkruhen edhe sot e kësaj dite me qindra vepra për të.
Shqiptaret jane krenare qe jetojne ne rrugen qe mban emrin e Nena Terezes: Mikpritje ngrohte ne Nju Jork per zonjen Liri Berisha, kur mbrriti në rrugën që mban emrin e Nëna Tereses
Kurse – një rrugë e vogël është me një emër të madh në Nju Jork – Ajo mban emrin e Nena Tereses dhe është rruga më e populluar në një lagje ku jetojnë një komunitet i madh shqiptarësh. Megjithse, ajo është segment rruge dhe është riemëruar – por ajo ka tabelën “Mother Teresa Way” dhe komuniteti shqiptar në Nju Jork, ka një rrugë me simbolin të vendit të tyre, në njërën nga rrugët më të “shkelura” të qytetit të Bronksit, Nju Jork.
Kjo është arritur pesë vjetë më parë – pasi në lagjen e mbipopulluar me shqiptarë, një rrugë ka marrë emrin “Rruga – Nënë Terezës”. Dhe kjo është arritur me një kërkesë që ishte bërë atë kohë nga Anëtari i Këshillit Bashkiak, James Vacca (D-Bronx), me iniciativën e Fondacionit të Shoqërisë Shqiptaro – Amerikane, e drejtuar nga presidenti i saj Esad A. Rizai dhe profesor Haxhi Berisha.
Aprovimi përfundimtar i kësaj kërkese u arritë më 2 prill 2009, kur Këshilli i kësaj bashkie votojë në unanimitet për t’a aprovuar këtë kërkesë.
Në të cilën Bashkia e qytetit të Nju Jorkut, me anë të një rezolute të sponsorizuar nga Anëtari i Këshillit Bashkiak, James Vacca (D-Bronx), kishte vendosur, ri-emërtimin e një segmenti rruge në qytetin e Bronksit, me emrin e nobilistes shqiptare, bamirëses së njohur Nëna Tereza. Duke vendosur kështu që rruga Lydig Avenue – të ketë tabelën Mother Tereza Way.
Me këtë rast, aty u zhvillua edhe një ceremoni dedikimi kushtuar emërimit të kësaj rruge me emrin e Nënë Terezës. Ceremoni, e cila fillimisht u mbajt në Këshillin Bashkiak të qytetit të Nju Jorkut, dhe në fillim të verës së atij viti u mbajt në qoshen mes rrugëve Lydig Avenue dhe Hollanda Avenue. Aty ku do të vendosej edhe një tabelë në shenjë nderi, e cila do të shënojë këtë rrugë me emrin “Mother Teresa Way”.
“Si udhëheqëse shpirtëror, si një njeri që ka mishëruar vetëm bamirëse, Nënë Tereza ka qenë një figurë e frymëzues për shumë njerëz anembanë botës, për dekada, tha sponorizuesi zyrtarë i rezolutës për vendosjen e emrit të Nënë Terezës , një rruge në këtë lagje të Nju Jorkut,”, tha James Vacca. “Kur në këtë rrugë, e cila do të quhet rruga Nënë Tereza, burrat, gratë dhe fëmijët që do të ecin lart e poshtë dhe do të jenë në gjendje të kërkojnë, e të këshillohen me shembullin e mrekullueshme të bamirëses shqiptare, për atë çka ajo ka bërë, për të gjithë ne”, tha Vaca.
Dhe natyrisht, që Shqiptaro-amerikanët, duke përfshirë dhjetëra mijëra që banojnë në Bronks, e kryesisht në lagjen Pelham Parkway, janë krenarë që kjo rruge në lagjen e tyre, ka tanimë emrin e Nënë Terezës.
Këtë rrrugë e ka vizituar edhe Dr.Liri Berisha, siç shkruante për këtë viztë konservativja njujorkeze New York Post, për gruan e ish- kryeministrit të Shqipërisë, presidente e Fondacionit Nënë Tereza. Ajo gjatë vizitës së saj në Nju Jork, takoi shumë shqiptarë që kish bizneset e tyre në rrugën Lydig Avenue, e cila tashmë mban edhe emrin Mother Teresa Way -. Zonja Berisha shkruante NYP ishte duke bërë homazhe ndaj bamirëses së madhe me origjinë shqiptare.
Sipas konservatores njujorkase, New York Post, vizita e Dr Liri Berisha, gruaja e Kryeministri shqiptar Sali Berisha, ishte një moment veçantë, dhe një çast vendimtar për bashkësinë e madhe shqiptare që banon në këtë lagje në Pelham Parkway – Bronks . Mbasi ajo erdhi në këtë rrugë një vit më pasë – në ditëlindjen e Nëna Tereses me ftesën e Këshilli i Bashkësisë së qytetit të Nju Jorkut, e anëtarit të saj James Vacca, i cili ka prerë edhe shiritin e inagurimit, që një bllok i rrugës Lydig Avenue të merrte emrin Nënë Tereza , shkruante ndër të tjera, kjo e përditëshme konservative njujorkese.
Mandej edhe Dom Pjeter Popaj, famullitari i Kishes Katolike Shqiptare Zoja e Shkodrës, duke folur për këtë gazetë , mburrrej me Nëna Teresen dhe fliste me krenari . Ai ka treguar për këtë gazetë se :” Gonxhe Bojaxhiu – Nëna Jonë! që e gjithë bota e thirri Nëna Terese, po në këtë lagje të mbipopulluar nga emigrantë shqiptarë, në bashkëpunim me Qendren Kulturore “Nëna Terese”, pranë kësaj kishe, ka organizuar aktivitete të mëdha për të kujtuar e nderuar figurën më madhore të gruas shqiptare Nëna Tereze”.
Me këtë rast ai ka permendur edhe darkën 4 vjetë më parë, ku mori pjesë si mysafire nderi edhe Dr Liri Berisha në kuadrin e akitiviteteve për të shënuar 100 vjetorin e lindjes së Nëna Tereses, në SHBA-së.
“Unë mendoj se zonja e parë e Shqipërisë, e cila erdhi në lagjen Pelham Parkway, dhe sidomos duke vizituar bllokun e rrugës “Mother Tereza Way”, paraqet një vizitë historike,” citohet të ketë thënë për vizitën që i bëri rrugës Nëna Terese në Nju Jork, zonja Berisha, anëtari i Këshillit të Bashkisë së Nju Jorkut, James Vacca. Duke shtuar se në këtë lagje e sidomos në këtë rrrugë shihen se një numër i madh i shqiptarëve janë bërë tregtarë të suksesshëm, në ndërtimin e pronarëve dhe menaxhimin e bizneseve, në Bronx., çka e bëri vizitën e zonjës Berisha në këtë bllok rrugën Mother Teresa Way.
” Një ditë jetike dhe krenarie të mëdhe për këtë komunitet, në Pelham Parkway” ka thënë asamblesiti i parë shqiptarë në Asamblenë e Nju Jorkut, zoti Mar Gjonaj, duke shtuar se “Ne ishim të nderuar dhe të nderuar nga prania e zonjaës Berisha për të vizituar edhe lagjen tonë në Bronx, segmentin e rrugës që mban emrin Rruga Nëna Terese, rruga ku kalojn kohën me familjet dhe udhëheqësit e biznesit, dhjetëra qindra shqiptare, në këtë qytet” citohet të jetë shprehur Mark Gjonaj, asambleisiti i distriktiti 80-të në Bronx NY.
Por, Nnjë ngjarje tjetër historike, e cila lidhet me këtë rrugë në Bronks, Nju Jork, është edhe ajo kur 30 vjet më parë Nënë Tereza, u takua në shtëpinë e motrave të bamirësisë me mbretëreshën shqiptare, Gerarldinën.
Është ky një nga episodet e rralla që mbërritur në publik pas 30 vjetësh, kohë kur Nënë Tereza, do të takohej me familjen mbretërore, kur ata ishin të vendosur në Nju Jork. Kjo dëshmi është zbuluar më parë nga një veteran i Mbretërisë Shqiptare në mërgim, Musli Mulosmani, i cili i pati dorëzuar gazetës “Bota sot”, një artikull të shkruar tri dekada më parë nga znj. Lume Musa Juka, në gazetën “Atdheu”, e cila ka qenë dëshmitare e vizitës së Nënë Terezës, dhe bisedës në Mbretëreshën Geraldinë. Znj. Juka do të sillte shkurtimisht në atë përshkrim se çfarë biseduan dy gratë e “mbretërive” të ndryshme, njëra e tokës dhe tjetra e qiellit. Nënë Tereza i shpreh Mbretëreshës Geraldinë dëshirën për t’u kthyer në atdhe, në Shqipëri, se si ajo lutej te Zoti për familjen mbretërore, për gjendjen e familjes së saj lënë në Shqipëri dhe ndjeshmërinë për botën moderne të Amerikës në atë kohë.
Ndërsa, sot shumë banorë në Bronx (Bronks) janë mblodhur për të festuar ditëlindjen e 104-të të Nënë Terezës, duke dhënë ushqime për të vobektit në komunitetin e tyre, njoftoi televizioni lokal Bronx News 12, Udhëheqësit lokal , James Vacca, senatori Jeff Klein dhe asambleisti Mark Gjonaj për çdo vjet në këtë ditë organizojnë një fushat bamirësie ku qytëtarët mbledhin ndihma, duke sjellur me karrocat e pazarit, çantat plastike dhe kuti kartoni të mbushura plot me ushqime, të konservuara ose gjysmë të gatëshme, dhe veshmbathje, duke i dorëzuar në Qendrën e Këshillit të Komunitetit Hebre në Pelham Parkway, në Bronx.
Ata kan zgjedhur këtë qendër e cila shërben për më shumë se 2,500 njerëzve në muaj, sipas të dhënave nga David Edelstein , drejtor ekzekutiv i saj dhe ka 27 vite që ndihmon njerëzit në neojë ekonomike.
Ky është viti i pestë radhazi që ditëlindja e nobelistes së famshme shqiptare festohet duke dhuruar ushqime. Të pranishëm në këtë aksion kanë qenë edhe dy përfaqësuesit lokalë anëtari i Këshillit të Bashkisë Jimmy Vacca dhe anëtari i Asamblesë së New York-ut, Mark Gjonaj.
“Nënë Tereza u bë e famshme nga puna e saj për të varfrit, ndaj edhe qytetarët e Bronx-it mund ta kujtojnë vetëm duke ndihmuar ata që kanë nevojë”, tha këshilltari i qytetit James Vacca, për kanalin televiziv lokal.
Këshilltari Vacca ka qneë i pari që e nisi këtë traditë të suksesshme.
Një falenderim të veçantë u bëri të gjithë atyre që dhuruan me bujari ushqime, asambleisti i parë shqiptaro-amerikan në New York, Mark Gjonaj.“Është kënaqësi të marrësh pjesë në akte bamirësie dhe mirësie – punë të mira të nxitura dhe frymëzuara nga e madhja Nënë Terezë”, tha ai për kanalin televiziv Bronx News 12.
Ndërsa, për herë të parë më 10 shtator 2000, shtatorja e Nënë Terezes do të bëhej pjesë e Kishës Katolike “Zoja e Shkodrës” në Hartsdale të Nju Jork(ut) për t’u kujtuar besimtarëve shqiptarë në Amerikë, se ajo ishte përjetësisht, së bashku me ta në vendin simbol të lirisë e paqes në Botë. Kjo ka qënë dhuratë e vëllezërve Lekë e Pashko Gojçaj me banim ne New York, shqiptaro – amerikanë që punojnë me devotëshmeri për ngritjen e figurës së Nënë Terezes kudo në botë.
Thuhet se edhe skulptura e vendosur në Presidencën në Tiranë, është e para për Nënë Terezën në atdheun e saj, dhuratë kjo e dy vëllezërve patriot e atdhetar, fetar e bujar shqiptarë në Amerikë, Lekë e Pashkë Gojcaj, nga Trieshi(Malësi) që jetojnë në Nju Jork, prej vitesh dhe kanë sponsorizuar për tre statuja të figurës së Nënë Terezës, në Amerikë dhe Shqipëri e Kosovë. E para skulpturë mbas vdekjes së saj është vendosur në kishën “Zoja e Shkodrës” në Tuz, një tjetër në kishën shqiptare të Nju Jorkut dhe së fundi në Prishtinë, vepër e skulptorëve të rinj V. Nini, S. Spahiu, V. Rakaj edhe këto dhurata më e bukur e dy vëllezërve patriot e atdhetar, fetar e bujar shqiptarë në Amerikë, Lekë e Pashkë Gojcaj, që jetojnë në Nju Jork.

5 shtatori ishte Dita Nderkombetare e Bamiresise, shpallur nga OKB në nder te shqiptares Nene Tereza.
Sherbimi Social Shtetëror ka komunikuar ne rrjetin social Facebook se “eshte nje rast per te falenderuar dhe per te shpresuar qe do te kemi me shume te tille ne muajt ne vijim”.
Nënë Tereza, Anjezë Gonxhe Bojaxhiu, ka lindur më 26 gusht të vitit 1910, në Shkup.
Humanistja e njohur shqiptare, fituese e çmimit Nobel për Paqen, me 19 tetor të vitit 2003 u shpall e bekuar nga Vatikani. Në vitin 1979, kur mori çmimin Nobel për Paqen, e gjithë bota mësoi se Nënë Tereza ishte shqiptare. Haste vështirësi për të folur rrjedhshëm shqip pas një largimi prej 70 vjetësh dhe qëndrimi në ambiente joshqiptare, por ajo kurrë nuk e ka mohuar origjinën e saj shqiptare.
Në çastin e marrjes së Çmimit Nobel më 1979, një nga klerikët që merrte pjesë në sallë e pyeti Nënë Terezën se nga ishte. Ajo deklaroi: “Kam lindur në Shkup, jam shkolluar në Londër, jetoj në Kalkutë dhe punoj për të gjithë njerëzit e varfër në botë. Atdheu im është një vend i vogël me emrin Shqipëri”.
Ajo ishte nënë kujdestare e 7,500 fëmijëve në 60 shkolla, ishte nënë që mjekonte 960,000 të sëmurë në 213 dispanseri, ishte e vetmja në botë qe trajtonte 47,000 viktima të lebrozes në 54 klinika, kujdesej për 3,400 pleq të braktisur e të lënë rrugëve, në 20 shtëpi pleqsh, kishte birësuar 160 fëmijë ilegjitim e bonjakë.
Këto janë shifrat e mesit të viteve ’80 dhe deri sa Nënë Tereza ishte gjallë dhe sot e kësaj dite shifrat kanë ndryshuar shumë.
Gonxhja mësimet e para i mori në një shkollë shqipe në Shkup, ku po ashtu e kreu dhe gjimnazin, por në gjuhën serbo-kroate.Pasionet e rinisë së Gonxhes ishin tre: të bëhej mësuese, të shkruante dhe recitonte poezi dhe të kompozonte e të luante muzikë. Emrin “Tereza” e mori kur ishte 18 vjeçe dhe u dorëzua murgeshë.
Ajo ka ndërruar jetë më 5 shtator të vitit 1997 në Kalkuta të Indisë dhe janë shkruar e shkruhen edhe sot e kësaj dite me qindra vepra për të Lumën Nena Terezë.

“Po të na shtrëngonte fati me zgjedhë njânën dysh : a mâ mirë me humbun Kosovën apo lirìn, pëlqejmë mâ parë të humbasim lirìn, mbasi këtê, të bashkuem me Kosovën, jemi të sigurtë se dikur mund t’a fitojmë prap…”/
Mustafa Merlika – Kruja : “Në hullí të historisë”/
Nga Eugjen Merlika/*
“Kjo vizitë âsht nji lumní e madhe për mue. E kam pasë pà Kosovën kreshnike kur ishte ende robneshë e Tyrkís e qytetin t’uej po e shoh për herë të parë. Por jo kështu Gjakovsit. Këta i kam njohun nëpër burrat mâ të mirë, nëpër burrat mâ të fortë të tyne. E nuk muj mos me i përmêndun sod ata fatosa qi dhanë jetën e tyne nëpër shpella e në dhè të huej për lirìn e Kosovës. Nuk muj mos me e kujtue botnisht, sod qi po vizitoj vendin e tij, atë bir të madh të Gjakovës qi i thojshin Bajram Curri.
E njoha në Shkup këtë fatos, kur në 1912, bashkë me ju e me Malsorët e vet ishte çue me lirue Shqipnìn prej zgedhe të huej. E njoha e qysh atëherë s’na u danë zêmrat mâ prej shoqja-shoqes. Na bashkonte nji ideal, ideali i Atdheut të dashtun. Për ket ideal ai e dha jetën si fatos, i tradhtuem në shpellën e Dragobìs. Desht Beligradi me e shpëtue, me i a shpëtue jetën e me e peshue me pare: sall, të hiqte dorë prej luftës për lirín e Kosovës, sall të rrinte rahat në shtëpi të vet o ku t’i donte zêmra në tokë Jugosllave. Ah, jo! Bajram Curri s’kish lè për t’a shitun Atdhèn e vet. Tânë haznat e Beligradit, tânë Jugosllavija, tânë pasunija e botës s’e vyeshin për tê lirín e nji katundi të Kosovës. Mâ mirë me dekë. E diq si burrë, diq si fatos. Po ashtu diq në dhè të huej edhe nipi i tij qi nuk i qe dà kurrë në jetë të vet: Hysni Curri, fatosi i Qafës së Prushit.
Nji tjetër Gjakovas i ka hala sod eshtnat në mërgim, ku i dha fund jetës me dorë të vet tue lânë me shkrim këta dy rreshta të mallëngjyeshëm: “I mërzitun e i dëshpruem si nji njeri dyfish pa Atdhè, dava me i dhânë fund ksaj jete”. Ky burrë, ky Gjakovas i vërtetë, qe Niman Ferizi, nji tjetër mik i em qi më la mbas veti në nji moshë aqë të rè. E kur nji njeri e ka njohun Gjakovën nëpër ksi burrash, kur ai e din edhe tânë historín e këtij vendi, merret me mend se me ç’farë dashtunije e gzimi lakmon me e pà e me e përshëndetun.”
Këto ishin fjalët me të cilat, më 1 korrik 1942, Mustafa Kruja, atëherë Kryeministër i Shqpërisë së bashkuar nën pushtimin italian, mbas tridhjetë vitesh ndarje të detyruar, i u drejtua popullit të këtij qyteti, në të cilin ne sot jemi mbledhur për të përkujtuar 70 – vjetorin e një ngjarjeje ogurzezë. A ka lidhje mes fjalëve të ish Kryeministrit, drejtuar gjakovarëve, dhe këtij simpoziumi që mbahet sot në këtë qytet, për të kujtuar me dhimbje, njëkohësisht me shpresë e besim në t’ardhmen, një nga ngjarjet më të hidhura, në mos më e hidhura e historisë së këtyre trojeve, të Kosovës e të Shqipërisë që prej një shekulli e këndej ?
Ajo ngjarje ishte ribashkimi i Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare me Shtetin jugosllav. Ajo ngjarje shënoi fundin e “pranverës së Shqipërisë etnike”, që kaloi dhe u shua si një meteor i ndritshëm në qiellin e historisë shqiptare të shekullit të shkuar, për të lënë gjurmët e pashlyeshme në kujtesën historike të saj e në kujtesën vetiake të qindra mijra shqiptarëve që u njëjtësuan me sendërtimin e ëndrrës së Shqipërisë së bashkuar në kufijtë e saj natyrorë. Mendoj se lidhja mes fjalimit të Krujës, apo vizitës së tij, i shoqëruar nga Ministrat Vlora e Agushi dhe ngjarjes që përkujtojmë sot, është në vetë rendin e gjërave. Ajo klasë politike që, n’atë rast, përfaqësohej prej tyre e që në curriculum – in e saj, si stolinë më të çmuar, mbante firmat e vendosura në Dokumentin e Shpalljes së Mëvehtësisë shqiptare më 28 nëndor 1912, e kishte lidhur thelbin e veprimtarisë së saj politike, shoqërore e shtetërore me atë akt historik të prillit 1941, i cili sendërtonte, në një shkallë të kënaqëshme, një ëndërr të përkundur për tridhjetë vjet, atë të bashkimit të trojeve ku flitej gjuha shqipe në një shtet të vetëm. Ai synim, më se i ligjshëm në një kontekst normal të marredhënieve mes shteteve, u kthye në një ankth për shqiptarët që, brënda pak ditëve të tetorit të zi 1912, qenë të pranishëm në grabitjen me dhunë të trojeve të tyre shumë shekullore nga ana e fqinjëve, me të cilët ndanin një histori mijëvjeçare, me të mirat e të këqijat e saj.
Shteti i bashkuar i shqiptarëve, i pari në historinë e tyre të gjatë, i ngjau një zogu të sapo dalë nga foleja që ra në pritën e gjahtarit të pashpirt, i cili e goditi befasisht, duke e rrëzuar për tokë të gjymtuar. Këtë zog të gjymtuar “Etërit e Kombit”, ata që i kishin nënëshkruar Pavarësinë, duke pritur në duart e tyre lindjen e tij të vështirë, u munduan t’a rrisin, t’i shërojnë plagët e t’a bëjnë të fluturojë, me fuqitë e tij, drejt synimesh të larta zhvillimi e qytetërimi. Por brezi i tyre mbeti i lidhur pazgjidhshmërisht me ëndrrën e kthyer në ankth, me ribashkimin e trojeve, që i ngjante gjithënjë e më tepër një vegimi që largohej, sepse miopia e politikës së madhe e kishte mbushur Evropën me probleme të tilla.
Për një tekë të çuditëshme të historisë, ajo ëndërr do të gjente folenë e saj të sendërtimit në një gjëndje jo të zakonshme, në një kontinent që jetonte tragjedinë më të madhe të gjithë historisë së tij, në luftën e dytë botërore. Ajo ditë prilli e vitit 1941, kur u vendos nga Qeveria italiane që trevat shqipfolëse, deri atëherë pjesë e Mbretërisë Serbo – Kroato – Sllovene, të pushtuara nga trupat aleate të Rajhut të tretë, do t’i bashkangjiteshin Perandorisë fashiste të Romës, në kuadrin e Shtetit shqiptar të bashkuar me këtë të fundit, qe sendërtimi i ëndrrës tridhjet-vjeçare, edhe se në një kontekst tepër të diskutueshëm.
Mustafa Kruja, atëherë Kryetar i Komisionit të Përshpagimeve shqiptare, e quajti “ditën më të bukur të jetës së tij”. Ajo ditë nuk ishte e tillë vetëm për të, ishte edhe për shumë atdhetarë të tjerë e për qindra mijra qytetarë të Shqipërisë e viseve të saj të bashkuara me të, kryesisht për ata të Kosovës. Sa ishte e lumtur ajo ditë e bashkimit, po aq e hidhur e tragjike ishte periudha kur trupat komuniste jugosllave, të ndihmuara nga brigadat “çlirimtare” të komisarit Ramiz Alia e të tjerë personazheve të universit komunist shqiptar, shtypën qëndresën heroike të kosovarëve, të lënë dramatikisht vetëm në luftën për mbrojtjen e lirisë së trojeve të tyre. Ajo dhunë, e ushtruar mbi Kosovën e lirë nga zaptuesit e vjetër me tjetër uniformë, me yjet e kuqe të Moskës në kapelet e tyre, të cilëve i u shtuan, në shprehjen më të spikatur të tradhëtisë kombëtare e të pabesisë njerëzore, repartet e ushtrisë “nacional – çlirimtare” të Enver Hoxhës, vrau barbarisht shpresën e rilindur të Kosovës, ëndrrën e saj e të pjesës më të madhe të shqiptarëve, për të jetuar të lirë e të bashkuar në trojet e tyre.
Ajo dhunë do të ngarkonte mbi ndërgjegjet e fituesve mijëra jetë djelmoshash të Kosovës kreshnike, që asgjësoheshin nga shkjetë dhe bashkëpuntorët e tij komunistë shqiptarë në emër të “revolucionit proletar”, qindra mijra kosovarë të përzënë nga shtëpitë e tyre, për t’u syrgjynosur në Anadoll, në zbatim të një strategjie afatgjatë të akademikëve të Beogradit për të zbrazur Kosovën shqiptare.
Ne sot e kujtojmë atë mynxyrë të historisë sonë, së pari me respektin e thellë ndaj heronjve të qëndresës vetmitare të kosovarëve nacionalistë si Ymer Berisha, Shaban Polluzha, Mehmet Gradica, Marije Shllaku, Ukë Sadiku, Hysen Tërpeza e qindra e mijra luftëtarë të lirisë, por edhe me vlerësimin e nderimin e atyre figurave të historisë sonë që punuan me mish e me shpirt për Atdheun e bashkuar, që u përpoqën, me të gjitha mënyrat, t’i shmangnin atij gjysëm shekullin e mallkuar të shoqërisë sonë.
Një nga ato figura, me të veçantën e saj në lidhjet me Kosovën, ka qenë Mustafa Merlika-Kruja. Kjo trajtesë merr përsipër të jetë një rrëfim i çasteve kryesore të këtyre lidhjeve, së bashku me dëshmitë e shkruara që hedhin dritë mbi ato çaste. Në këtë rrëfim hasen ngjarje e personazhe që i përkasin historisë së Shqipërisë, asaj historie që ende sot vazhdon të trajtohet me subjektivitetin manikeist të shkronjësve besnikë, deri në vdekje, të tjetërsimit të saj, të përmbysjes së vlerave të vërteta e ngritjes në piedistal të nuliteteve të përvojës komuniste shqiptare.
Ajo histori fillon herët, n’agim të shekullit, më 1902, kur djaloshi nga Kruja, mbasi kishte mbaruar mejtepin e Mulla Hysenit në qytetin e lindjes, shkoi në Janinë për të vazhduar shkollën e mesme, duke u regjistruar në gjimnazin turk t’atij qyteti. Aty krijohet lidhja e parë me një mësues nga Gjilani i Kosovës.
“Nga të gjithë Eprorët e gjymnazit të Janinës, shkollë e konvikt, dý fytyra mbaj mênd të kohës s’eme qi s’dijshin me qeshun kurrë faqe nxânsash: ajo e Saib Efendiut, nji Tyrk prej Anadolli, hoxhë me çallëm i mësuem mjaft mirë në Shkollët Normale t’Epër e mjaft i squet; dhe ajo e Qamil Efendiut, Shqiptar nga Gjillani qi mâ vonë, shumë mâ vonë, atje kah vjeti 1923 me gjasë, pat ardhun në Shqipní e marrë pjesë veprimtare në jetën politike të Vêndit me titull, emën e mbiemën qi kanë njohun të gjithë intelektualët shqiptarë të kohës së tij: Prof. Qamil Bala.”
Njohja u kthye shpejt në respekt të ndërsjelltë e në miqësi, që nuk mbeti në caqet e thjeshta të dashamirësisë mes mësuesit e nxënësit. Nxënësi recitonte para mësuesit “Istorinë e Skënderbeut” të Naimit dhe mësuesi e furnizonte nxënësin me kryevepra të letërsisë rinore në gjuhën frënge. Mësuesi nga Gjilani la një mbresë të thellë tek Mustafai dhe është nga të parët që fuqizoi dashurinë për kombin në zemrën e djaloshit, duke ndikuar edhe në formimin e karakterit të tij me parimet e besës e të besnikërisë.
“Po të na hetojnë Halldupët sharrojmë. Po un nuk shtij këtu veçse Shqiptarë e Shqiptarë të mirë. Na nuk mund t’i biem mohit gjakut t’onë, Kombit t’onë, Shqipnís s’onë. Por duhet t’u ruhemi fort Halldupve e Shqiptarve të këqij se na marrin mbë qafë.”
Profesori u mundua të ndikonte edhe në t’ardhmen e nxënësit të tij, duke e drejtuar në vazhdimin e studimeve n’ingjinjerí, bazuar mbi aftësinë e spikatur të djaloshit në matematikë, lënda që i mësonte atij. Mustafai i ri u detyrua t’a ndryshojë mendimin e tij e të profesorit dhe, me këmbënguljen e Esat Pashë Toptanit, të hyjë në konkursin për Mylkije. Sa herë në jetën e tij ka qortuar veten për atë zgjedhje, mbasi politika e vuri para provash të vështira për atë dhe familjen.
Mustafai fitoi konkursin e hyri në Mylkije, shkolla e lartë e Perandorisë Otomane, për të formuar kuadrot e saj. Aty, me prirjet e tij kundër absolutiste, u shqua në demostratat e studentëve kundër regjimit të Turqvet të rinj, që zhgënjyen pritjet e kombësive të tjera, në veçanti të shqiptarëve. Filloi të shkruajë në gazetat e Stambollit e ky kompleks veprimtarie çoi në përjashtimin e tij nga universiteti për motive politike. Sa po bëhej gati për t’u nisur në drejtim të SHBA-ës i u komunikua rikthimi në shkollë, si pasojë e ndërhyrjes së deputetëve shqiptarë në organet e arsimit. Ndërmjet tyre ishin dhe deputetët kosovarë Hasan Prishtina e Nexhip Draga.
Do të takohet me këta dy personalitete të shquar të jetës politike kosovare e shqiptare në korrikun e vitit 1912 kur, në cilësinë e sekretarit organizativ të kryengritjes shqiptare për Veriun dhe Shqipërinë e Mesme, së bashku me Markagjonin, Abdi Toptanin e të tjerë shkuan në Shkup, për të biseduar mbi vazhdimin e kryengritjes, mbi programin dhe perspektivat e saj. Siç del edhe nga kjo pjesë, e marrë nga letra që i drejton Atë Paulin Margjokajt më 18 maj 1958, Mustafai debatoi mjaft me miqtë kosovarë mbi përfundimin e bisedimeve me Ibrahim Pashën dhe shpërndarjen e kryengritësve.
“ Kosovarët kanë hŷmë në Shkup pa pushkë, tue pasë lajmuem qeverija se ishte gati me ramë në kuvênd me kryengritësit. Edhe na lajmohemi me pezulluem çdo veprim me armë e me dërguem në Shkup përfaqsuesit t’anë. Muerëm atë rrugë të gjatë mbë kual: Marka Gjoni ( i ati i Kapidan Gjonit), Abdi Toptani e un, natyrisht të shoqnuem edhe prej ndonji tjetri, por na të tre, demek, ishim krenët. Kur mbërrîmë na në Shkup, gjithça kishte qênë kryem! Kosovarët ishin marrë vesht me Marshal Ibrahim Pashën me ato kushte qi janë njohun si 14 pikat : mbrênda katër vilajetevet qi na i kemi pasë quejtun Shqipní, kudo qi shumica e popullit flitte shqip, nëpunsit do të dijshin shqip e shkollat do të mësojshin shqip; Shqiptari do t’i shërbente mbretit në kohë paqe vetëm në Rumelí (në Tyrqinë e Evropës). Këto tri pika kishin mâ tepër rândsí e tjerat s’i mbaj mênd. Ndër krenët e Kosovës mbretnonte Khaosi, kishte ndër ta nacjonalista, si Hasan Prishtinë e Bajram Curr, qi do t’a kishin rrezikuem edhe jetën e tyne për t’i siguruem Shqipnisë nji autonomí të plotë ; kishte koka, si Riza beg Kryeziu i Gjakovës e Isë Boletini, në polin e kundërt, qi do të kishin bâmë gjithashtu për me shliruem Abdyl-Hamidin e me e hypun përsrí në thront, me qênë Kosova e falun prej shërbimit ushtarak e taksash ; kishte gjind t’urtë e të stërvitun si Nexhib Draga, qi spjegojshin se me koka t’atilla, siç ishte krejt popull’ i Kosovës, fitim’ i atyne 14 pikave duhej konsideruem nji mrekullí për atëherë; kishte edhe asish, ndër të parë të vêndit, qi kishin qênë gati me kthye e shkuem në shtëpí me njerëzit e tyne, porsa t’ishte marrë lajmi qi u ndërrue kabineti në Stamboll, ai i Tyrqe të Rij me nji “ancien régime”.”
Të njëjtin argument e gjejmë të trajtuar edhe në një letër të gjatë që ai i shkruan prof. Stavro Skendit, më 2 nëndor 1953, me kërkesën e këtij të fundit mbi një opinion rreth “Sistemit të partive në Shqipëri”.
“Në një pjekje private që pata pasur me të ndjyerin Nexhib Draga në shtëpí të Rexhep Mitrovicës, ai më tfilloi se sikur të kishin pritur më shumë, që t’arrijshim edhe na në Shkup, kryengritja do të kishte falimentuar për faqe të zezë t’onën; sepse dhelpra e Stambollit kishte futur agjentat e saj në turmën e kryengritësvet kosovarë me premtime që qeverija do t’i lînte Shqiptarët të mbanin armë lirisht kudo që t’ishin dhe do t’i shkarkonte Kosovarët nga çdo farë pagesash të gjeratëhershme. E në këto dý koncesjone e te mbret’i Stambollit, më thotë Draga, përmblidhej i tërë ideal’i Kosovaret. Un po shtoj se, besa, jo vetëm i Kosovaret, po edhe i shumë krahinave tjera të Shqiprisë s’asaj kohe!”
Nga këto biseda me atdhetarë të provuar, ku bëhej fjalë për një çast tepër të rëndësishëm të fateve të kombit, siç ishte kërkesa për shkëputje nga Turqia, Mustafai i ri e kuptoi se sa e vështirë ishte të thyheshin tabutë e një mendësie të ngulitur thellë në mëndjet e shumë shqiptarëve që nuk mund t’a konceptonin jetën e tyre pa lidhjet me Stambollin. Ishte një nga zhgënjimet e para nga jeta politike, një zhgënjim që nuk nguron t’a shprehë hapur, në formë qortimi, edhe mbas tridhjetë vitesh kur si Kryeministër i Shqipërisë etnike, në fjalimin e fundit të vizitës së tij në Kosovë më 2 korrik 1942, në qytetin e Prizrenit, pohon :
“Por duhet t’a pohojmë burrnisht or vllazën, e t’a kemi si mësim para sysh se gjaku ynë i derdhun në 1912, u vjefti, jo nè për lirinë qi kërkojshim, por anmiqvet t’anë, për nji robní të këtyne viseve mà të zezë se ajo e para…..”
Është një frazë që ve në dyshim një nga çastet e rëndësishme të historisë sonë bashkëkohore : dobinë e kryengritjeve shqiptare të viteve 1911 – 1912. A qenë në favor të çështjes shqiptare ? Dobësimi i pozitave të Turqisë në Ballkan qe më i dobishëm për Shqipërinë, apo për shtetet fqinjë të saj që ishin të pavarura ? Është një pyetje që dëshmon relativitetin e vendimeve historike që, me kalimin e kohës, pësojnë vlerësime të ndryshme, herë herë edhe të kundërta. Revolucionari atdhetar Kruja, më 1912, hartonte të gjitha shpalljet, përkujtesat e dokumentat e kryengritjes, duke kërkuar autonominë e shkallës më të lartë. Luftërat ballkanike dhe gjymtimi i trevave shqiptare ishin pasojë edhe e dobësimit të pozitave të Perandorisë në Ballkan, dobësim që, së fundi, doli i dëmshëm për Shqipërinë, mbasi zëvendësoi sundimin turk me atë të serbëve, malazezëve e grekëve mbi krahinat shqiptare, duke dëmtuar rëndë integritetin tokësor të Shqipërisë s’ardhme. Kryeministri Kruja, më 1942, e ka përvehtësuar mësimin e 1912-ës dhe u a kujton bashkatdhetarëve, për të mos rënë më në gabime t’atij lloji. Fatkeqësisht ky mësim nuk u muar për bazë dhe nuk u zbatua nga drejtuesit komunistë shqiptarë që flijuan trevat shqiptare, duke u a dorëzuar jugosllavëve, për të ruajtur pushtetin e tyre, të siguruar nga Titoja dhe Stalini.
Shpallja e pavarësisë i bashkoi të gjithë atdhetarët shqiptarë, por shpejt Konferenca e Londrës do t’i jepte një grusht të fortë shpresave të tyre për kufijtë e Atdheut. Të mbetur jashtë kufinjve të Shtetit shqiptar edhe politikanët kosovarë zhvilluan veprimtarinë e tyre në Shqipëri. I kthyer në Shqipëri, mbas tre vjet e gjysëm qëndrimi në Itali, në fillim i burgosur me urdhër të Esat Pashës e më vonë si kryeredaktor i gazetës “Kuvendi” në Romë, Kruja merr pjesë në Kongresin e Durrësit, duke u zgjedhur ministër në Qeverinë e Turhan Pashë Përmetit. Emërohet sekretar i Dërgatës shqiptare në Konferencën e Paqes në Paris, ku harton së bashku me Luigj Gurakuqin të gjitha promemoriet dhe dokumentat e tjera që i dërgoheshin drejtuesve të Konferencës.
Ja disa pjesë të shkëputura nga dokumentat e Dërgatës, në të cilët fati i Kosovës është në qendër të vëmendjes. Ideja e së vërtetës etnike e historike shpaloset me një rigorozitet shkencor, argumentat mbrohen me statistika turke, austriake apo bullgare, mbi shifrat e popullsisë të detajuara për çdo qendër administrative. “Kërkesat e Shqypnisë” e paraqitur në kryesinë e Konferencës më 15 shkurt 1919, është një përpjekje cilësore për të bërë të njohur konturet e vërteta të problemit shqiptar.
“Sikurse do të shihet nga karta gjeografike ngjitun këtu, kufini ethnik i Shqipniës fillon prej gjînit të Spicës (në verit të Tivarit), këthehet drejt nord-estit tyke marrë mbrênda Tuzin, Hotin, Grudën, Triepshin, Podgoricën, dhe, tyke ndjekun kufinin e Malit të Zi qi ka pasun përpara motit 1912, përmbledh Pejën, Gjakoven, Mitrovicën (pjesën lindore), Prishtinën, Gjillanin, Ferizovikun, Kaçanikun, njê pjesë të kazás së Shkupit, Tetovës, Gostivarin, Kërçovën, Dibrën, për me arrijtun te “Mali i Thatë” ndërmjet liqêjvet t’Ohriës e të Prespës. Qy nga këjo pikë kufini ndjek vijën e 1913-s ngjer te maja e malit Gramos e vazhdon drejt sudit për me dalë afër gjînit të Prevezës. Të gjitha viset qi gjinden në Perendimt të këtij kufini përbâjnë Shqypniën ethnike e historike.
Mbrênda ndër këta kufîj qi caktuem mâ sipër, jetojnë afër 2.000.000 Shqyptarë, nga të cilët mâ pak se gjymsa ndër kufîjt e shënuem në Konferencën e Londrës dhe tjerët n’ato vise qi u ishin lânë, po n’atê Konferencë, Malit të Zi, Serbies e Greqiës.”
Është një fragment i shkurtër i përkujtesës, në të cilin shënohet kufiri real i Shqipërisë natyrale, kufi i masakruar nga pushtimet sërbe, malazeze a greke e të ligjëruara nga Konferenca e Ambasadorëve e nga Protokolli i Firences në vitin 1913. Kërkesat e Dërgatës, të firmosura nga Turhan Pasha, ishin një pasqyrë e problemeve themelore që kishte Vendi e që gjenin tek Gurakuqi e Kruja mbrojtës cilësorë e në nivelin e detyrës. Argumentimi i tyre kërkonte kohë të gjata studimi e saktësi shëmbullore. Për të qenë më bindëse argumentat merreshin nga dëshmi të diplomatëve të huaj që njihnin problemet e Ballkanit, për të vërtetuar përkatësinë shqiptare të trevave të pushtuara nga sllavët e grekët. Dërgata ndiqte me interesim ngjarjet në Kosovë e në viset e tjera shqiptare të Jugosllavisë, përndjekjen që pësonin banorët e atyre viseve, dhunën e pësuar, masakrat e largimet e njerëzve drejt Shqipërisë. Ja se si i shkruajnë Kryetarit të Konferencës, Kryeministrit francez Clemanceau autorët e “Protestë kunda masakrave sërbe” më 11 mars 1919 :
– Protestë kundra masakravet serbe.
Shkëlqesë,
Në këtê orë kurë Konferenca e Paqës po kërkon me hudhun themelat e njê paqe të drejtë e të qêndrueshme ndërmiet popujvet, në Shqipnië janë tue ndodhun punë mi të cilat po e shohim për detyrë me i hekun vërejtjen Këshillit të Naltë të Besatarvet.
Lufta zyrtarisht ka mbaruem, por me gjithë këtê përpjekjet po vazhdojnë me rreptësië në shumë vise të Shqipniës.
Qyshë se ushtriët serbe kanë hymun përsëri në krahinat e Kosovës, Shqiptarët po ujisin me gjakun e vet këto krahina ku kanë lânë eshtnat sa prindën të tyne për të pruejtunit e tokës dhe të liriës së vet.
Bota mbarë âsht çuem idhnueshëm kundra masakravet të mënishme t’Armenvet qi kishin për qëllim të stërfarunit e racës së tyne; mizorina po me atê qëllim po bâhet sod në Shqipnië pa u çuem njê zâ protestimi kurrkah.
Për të vetmen krimë qi duen me i ndêjun besnike mâmës-atdheë, popullsiët e Pejës dhe të Gjakovës kanë mbetun, tash nj’a dyë javë, nên zjarmin e rreptë t’ushtrivet serbe. Sod janë qytetet e Plavës dhe Gucinjës qi u ka ardhun rêndi me psuem shortin e atyne. Gra, pleq, kalamâj lânë vatrat e veta të rrenueme e hikin. Njê varg i parë të hikunisht, i përbâmun prej dyë mijë vetësh, ka mundun t’arrijë në Shkodër, e njê tjetër varg prej njê mijë Shqiptarësh tjerë âsht kapun në Zadrimë.
Lutja e jonë me 7 Mars mi të shkelunit e dhenavet shqiptare prej ushtrive amerikane sod po bâhet njê nevojë e domosdoshme, mbas si këto ushtrië do të mund i ndalojshin me-njê-herë masakrat e tmerrueshme qi po bâhen qyshë prej pushtimit të ri të Kosovës prej ushtrivet serbe.
Merret vesh, nga tjetra anë, prej lajmevet qi Dërgata e jonë po merr prej Durrsi, se disa çeta komitaxhish greke janë tuke u mbledhun për të gjatë kufinit të Shqipniës së Poshtme nên komandën e Kapidanit të nëzâshëm Vasil Kolovosi, të Vasil Stilarës edhe të Stefit. Këto çeta janë tuke u bâmun gati me i hymum mbrênda Shqipniës së Poshtme për me shtrênguem popullsiën qi të kërkojë Greqiën e për me bâmun këso mënyre qi të duken të drejta lakmiët panhelenike mi këtê krahinë.
Populli Shqiptar beson në ndiesiët njerzore të Delegatvet të Konferencës për me i dhânë fund sa mâ shpejt gjêndsiës së mjerueshme qi Ju paraqitëm këtu n’êmën të tij.

Paris, 11 Mars 1919.

Shkëlqesës së Tij Z. G. Clemenceau, Kryetari i Dërgatës Shqiptare
Kryetar i Konferencës së Paqës. (nënsh.) TURHAN

Mbas gjashtë muajsh qëndrimi në Paris, Kruja u kthye në Shqipëri, ku mori zëvendësinë e Ministrit të Brëndshëm, Mehdi Frashëri, që shkoi në Dërgatën që punonte në kryeqytetin freng. Në Shqipëri gjeti një gjëndje të rënduar nga pamundësia e Qeverisë për të vendosur rregull, mbasi kushtëzohej nga autoritetet ushtarake italiane, që nuk kishin dëshirë të bashkëpunonin e t’i jepnin asaj kompetencat e nevojshme. Përhapja e esadizmës në Shqipërinë e Mesme ishte bërë rreziku më i madh për mundësinë e qeverisjes. Në opinionin publik Qeveria e Durrësit, e cila praktikisht punonte vetëm jashtë, për të siguruar kufijtë e 1913-ës që viheshin në diskutim e rrezikoheshin seriozisht nga traktatet e fshehta, siç ishin ai i Londrës mes Italisë dhe Antantës, i nënëshkruar më 1915, apo marrëveshja Titoni – Venizellos për Shqipërinë e Jugut, kishte humbur besueshmërinë. Ndihej nevoja e një tjetër mbledhjeje kombëtare, që duhej të përcaktonte një tjetër politikë, më të pavarur prej Italisë e që të përpiqej të nxirrte një qeveri, në gjëndje të përballonte me energji problemet e shumtë.
Për këtë nevojë ishte i bindur edhe M.Kruja, por pozita e tij si titullar i Qeverisë së Durrësit i krijonte një problem moral me kolegët e tij. Gjatë kësaj periudhe, pra në muajt e fundit të vitit 1919, ai pati takime e biseda me shumë përfaqësues të jetës politike shqiptare. Një nga këta takime, atë më të rëndësishmin për të, e gjejmë të përshkruar në një letër të gjatë që i drejtohet Atë Paulin Margjokajt më 15 janar 1952.
“M’u paraqit tekembramja nji fasë e re, fasa vêndimtare e situatës. M’u proponue prej nji grupi agjitatorësh (kështu jam tue i quejtun përgjithsisht ata qi i fryjshin zjarmit, prej çdo kategorije qi të kenë qênë e çdo farë qëllimi qi të kenë pasun) për me fitue bashkpunimin t’em në veprën e tyne. Ishin të tanë Kosovarë: Hysni Curri (i nipi i Bajramit, i cili vetë ishte ende në Vjenë), Rexhep Mitrovica a Bedri Peja ase të dy, s’e mbaj mênd mirë, Halim Gostivari (Drejtuer i përgjithshëm i Policís nën qeverín t’onë), Salih Vuçitërni e s’dij kush mâ. Këta të gjithë, direkt a indirekt, ishin të lidhun me Krahun Kombtar t’Eshref Frashërit. Currin e Vuçitërnin i kishem personalisht miq të vjetër. Me Kosovarët përgjithsisht kam pasë shkue mirë. Këta, tue theksue se kishin ardhun me folë me Mustafa Krujën e jo me nji ministër, mbasi më pyetën nëse mund të më flitshin lirisht me cilësín t’eme thjesht personale e patën përgjegje positive, më muerën besën qi bisedim’i ynë, edhe sikur mos të kishte asnji përfundim positiv, do të mbetej nji sekret absolut ndërmjet nesh ; m’u çelën: atdheu po ishte në buzë të greminës, vetëm patrijotët e vjetër e të vêndosun për çdo sakrificë mund t’a shpëtojshin, qeverija qi ishte në fuqí kishte humbun çdo pushtet moral si përmbrênda si përjashta, prandej e vetmja rrugë shpëtimi ishte ndërrim’i ksaj me elementa tjerë të pakomprometuem me anë të nji kongresi, legal në na lashin italjanët, të fshehët ku të mujshim me u mbledhun, në rasë të kundërt, Atdheu kishte nevojë për mue, aderim’i im e ndihma e ime për sendërtimin e ksaj vepre, shihej e domosdoshme. Kjo qe synthes’e bisedës së grupit. Të them të drejtën, edhe tash qi jam tue e kujtue atë skenë, edhe tash, mbas 31 vjeç, jam tue e ndie mallëngjimin qi më pat kapun në fund t’asaj bisede. S’ishte kuvëntarija, s’ishin fjalët e thekshme, qi më mallëgjyen, por vetë objekti i asaj bisede, rreziku i Atdheut qi ishte nji realitet për t’a pamë edhe i verbti; më preku tepër edhe besimi qi po tregohej ndaj mue, apeli qi po më bâhej për t’ecun në nji rrugë sakrifice të njohun prej meje qyshë djalë i ri. U mallëngjeva aqë, sa mos me qênë i zoti me u përgjegjun me fjalë, por me lot rrëké! Qamë të gjithë. Thashë po: “Nesër ap dorhjeken prej qeverís e bashkpunoj me jue!” Por shokët e rij m’u përgjegjën se ata ishin t’ auktorizuem me bisedue e vêndue me mue edhe gjithë planin e veprimit deri në mbledhjen e kongresit. Kërkuen pikë së pari qi un mos të dilshem prej qeverije, qëndrim’i im n’atë vênd, sidomos tue pasun në dorë edhe ministrín e mbrêndshme, do t’i shërbente çâshtjes shumë mâ tepër. Ky proponim më vênte mue në nji pozitë tejet delikate e me shokë, për të cilët “qëllimi ligjon mjetet”. Un s’mund të bashkpunojshem me nji palë shokë në qeverít e me nji palë tjerë për me rrëzue këtë qeverí, qoftë edhe për nji qëllim të shênjtë. Mbas nji shoshitjeje të gjatë të ksaj probleme incidentale, por qi për mue kishte nji randsí esencjale moraliteti, mbërrîme tekembramja në nji marrveshtje të plotë, të shkrueme e të nënshkrueme prej të gjithve (mjerisht s’mbaj mênd se kush ka qênë mâ tjetër veç katër personave të sipërshënueme e nëse ka qênë apo jo tjetërkush, por më duket se po). Sido qoftë, para se me tregue se ç’ishin termet e ksaj marrveshtjeje, më duhet me kthye edhe nji herë te gjêndj’e mbrêndshme e vêndit…..

Tash pra marrveshtja qi u nënshkrue përfshinte këto pika: 1) Do të mblidhej nji kongres, para të cilit qeverij’e përkohshme do të paraqitej me spjegue veprimtarín e saj të deriatëhershme; 2) Kjo qeverí, tue pasë humbun çdo kredit si para popullit ashtu edhe ndër qarqet e hueja, do të zvëndsohej prej nji tjetre; 3) Për kryetár i qeverís së re do t’i paraqitej kongresit kandidatura e Nexhib Dragës; 4) Mustafa Kruja do të rrinte në qeverí të përkohshme sa kohë qi shërbim’i tij në tê do të shihej i nevojshëm për çâshtjen kombtare, do të përpiqej me mjetet e qeverís qi t’a shrrânjoste veprimtarín esadiste në Shqipní të Mesme dhe t’i bindte pushtetet italjane, kur do t’i vinte koha, për moskundrështimin e mbledhjes së kongresit; 6) Mustafa Kruja, kur të jetë koha e pjekun për mbledhjen e kongresit, do të përpiqet me i bindun shokët e qeverís së përkohshme qi t’a proponojë vetë mbledhjen e kongresit e të dorzojë mandatin e saj para tij, po s’e ndëgjuen, ka për të dhânë dorhjekjen.”
E solla këtë dëshmi, jo për të ndjekur vazhdimin e zhvillimit të ngjarjeve, që përfundojnë me Kongresin e Lushnjës, në të cilin Kruja nuk mori pjesë, jo për kundërshtí bindjesh, por për një skrupull moral kundrejt shokëve të Qeverisë së Durrësit. Ai takim i fshehtë ndërmjet tij dhe personaliteteve kosovare dëshmon për marredhëniet miqësore që ai kishte me të gjithë përfaqësuesit kosovarë të politikës, me të cilët gjente gjuhën e përbashkët për shumicën e problemeve që ajo duhej të përballonte në situata aspak të favorshme. Projektimi i Nexhip Dragës në funksionin e kryeministrit të shtetit shqiptar, tregon edhe një herë se sa i çmonte Mustafai vetitë dhe personalitetin e atdhetarit kosovar, me të cilin ishte njohur vite më parë, por edhe bindjen që kishte për rolin e rëndësishëm që politikanët kosovarë duhej të luanin në Shqipëri edhe se Kosova nuk bënte pjesë në Shtetin shqiptar. Ndarja, që ishte bërë forcërisht, nuk i kishte hequr as edhe një qime idesë së Atdheut të përbashkët e shërbimit ndaj tij. Kjo ide ka shoqëruar jetën politike shqiptare deri në 29 nëndorin e 1944-ës, datë në të cilën shkëputja mes Shqipërisë e Kosovës qe përfundimtare, për faktin që Shqipëria komuniste u rradhit në krahun jugosllav, duke ndihmuar këtë të fundit të forconte pushtetin e tij mbi Kosovën e ripushtuar.
Ndërsa, në gjithë periudhën para ardhjes së komunizmit, politika shqiptare kishte në gjirin e saj ndihmesën e madhe të kosovarëve në të, për një gjysëm shekulli të enverizmit në Shqipëri, nuk pati kurrë një kosovar në pozita të larta të drejtimit të shtetit. Çuditërisht, ky fakt nuk i bënte të reflektonin thellësisht kosovarët, për të gjetur domethënien, sepse dashuria për “dheun amë” u verbonte edhe shikimin, sa t’a quanin kriminelin e shqiptarëve “bacë” të dashur e të nderuar.
Zgjedhjet e para politike të vitit 1921, mbas Kongresit të Lushnjes, i dhanë Shqipërisë të parin Kuvend të shtetit të pavarur. Mustafa Kruja qe njëri nga katër deputetët e Kosovës. Në jetën kuvendore mbajti lidhje të ngushta me Bajram Currin e Hasan Prishtinën dhe u rrjeshtua me grupin e deputetëve të Shkodrës, ku bënin pjesë Luigj Gurakuqi, Atë Gjergj Fishta, Dom Ndre Mjeda etj.
Ka një episod të errët në jetën kuvendore t’atij viti, një episod që, çuditërisht nuk e gjejmë në tekstet e historisë, që janë shkruar me parimin për të mos nxjerrë në dukje asnjëherë të metat apo anët negative tonat. Se sa i vlen kjo mënyrë e paraqitjes së ngjarjeve historike edukimit të brezave, është e kuptueshme po të testojmë pregatitjen, tejet të mangët, që shkollat tona i kanë dhënë nxënësve të tyre n’atë fushë. Një dizinformim i përgjithshëm ka arritur deri aty, sa të mos njihej si fakt historik as bashkimi i trojeve shqiptare në vitet 1941 – 1944, madje as edhe shpëtimi i hebrenjve nga qeveritë “kolaboracioniste” të kohës së luftës. Gjatë këtyre viteve të kalesës, mbas tjetërsimit të sistemit, studjues të veçantë janë munduar të plotësojnë këtë mangësi, por tekstet e shkollave mbajnë gjithmonë vulën e parimeve të historiografisë komuniste, me shumë pak ndryshime, pothuajse të papërfillëshme. Episodin e turpshëm të Parlamentit shqiptar të 1921-it na e përshkruan Mustafa Kruja në letrën e sipër përmendur, drejtuar Stavro Skendit më 2 nëndor 1953.
“Mirpo aty në korrik ase gusht të 21-së në parlament ngjau një punë me rëndsí që i dha fund asnjansisë s’onë. Sërbt kishin nisur në Kosovë një valë salvimesh (persekutimesh) të pamëshrirshme. Na u proponuam të dý partivet që të dërgohej nëpër kryeqytetet e Evropës një misjon tre krerësh kosovarë të mërguar qymoti në Shqiprin’e lirë për të protestuar me memoranda e mundsisht me anën e shtypit kundra asaj vepre të panjerzishme të Beligradit. Të dý partitë na dhanë fjalën se do të votojshin me gzim një resolutë të këtilë. Edhe qeverija e kishte pëlqyer inicjativën t’onë e na kishte premtuar mjetet financore. Erdhi dit’e bisedimit e e vëndimit në parlament. Folën 16 oratorë, sa s’kishte ngjarë ndonjë herë kaqë retorikë enthusjaste për të qarë robrín’e Kosovës. Po kur numrohen votat, në vênd t’unanimitetit që pritshim na, në favor të resolutës, çë shohim? Resoluta ësht rrëzuar. Përparimtarët zakonisht s’çajshin shumë kokën për t’i frekventuar mbledhjet, kështu kishte ndodhur edhe atë ditë; popullorët ishin pothua të gjithë aty. Edhe që të gjithë, me një dishiplinë shëmbullore sikur mos t’ishte për faqe të zezë të tyre, kishin votuar kundra! Duallmë nga salla t’indinjuar dhe vamë te Bajram Curri që po na priste me plot shpresë që t’i shpinim lajmin e mirë: Gurakuqi, Fishta dhe un. Kur i dhamë lajmin e keq, sikur t’a kishim vrarë. Me gjithë që analfabet i gjori, foli këtë fjalë historike; “Po më vjen mâ keq për Shqipninë e për burrat qi paska se për Kosovarët qi po grîhen”, tha. Pastaj na pyeti se kush kishte votuar pro e kush kundra. I u përgjegjëm se votimi ishte bërë me skeda të fshehta e nuk mund t’a dijshim me sigurí, por se na dukej që popullorët kishin votuar kundra, mbasi qênë ata që e kërkuan votimin të fshehur. U mejtua pak, pastaj na u kthye: “Or burra, or miq, a po m’a jepni një besë? Deri sot i kam dashë fort popullorët e aspak përparimtarët; por sod, qe besa, paska ardhë dita me va shtrî dorën përparimtaret: a m’a jepni besën se po bashkoheni me ta, në një partí?” Kishim shtêngur, shikuam njëri tjetrin e Fishta as nuk priti më, zgjati dorën e i tha; “Qe besa un për vedi po, or Bajram Beg!” Atëherë po ashtu bëmë edhe na dy tjerët. Mblodhëm grupin po atë natë dhe vëndosëm e u bëmë Përparimtarë edhe na, gjithë grupi.”
Besoj se çdo koment i kësaj ngjarjeje është i tepërt. Qëndrimi i parlamentarëve është i paspjegueshëm, në kufijtë e pabesueshmërisë, por është një fakt historik të cilit, ende sot, nuk jemi në gjëndje t’i kuptojmë motivin, por që na bën të ndjehemi keq edhe mbas gati një shekulli. Kohët e fundit kam parë të botuar në një gazetë shqiptare disa nga fjalimet e asaj dite, të retorikës atdhetare e, njëkohësisht, të votimit ogurzi e të turpshëm.
Bashkëpunimi me Bajram Currin bëhet gjithënjë e më i dëndur, deri në pjesëmarrjen e përbashkët në kryengritjen e marsit 1922, kundër Qeverisë së Sulejman Delvinës me Ministër të brendshëm Ahmet Zogun. Qe një përpjekje për një grusht shteti kundër një Qeverie të zgjedhur me vota të lira, fillimi i një periudhe lufte skajore politike, ku nuk mungoi as dhuna dhe as terrorizmi, nëpërmjet atentateve apo “revolucioneve” si ai i qershorit 1924. Mustafa Kruja më vonë e njohu gabimin e pjesëmarrjes n’atë kryengritje, por mendësia e kulturës politike të kohës, mungesa e këndvështrimit liberal të protagonistëve, shumica e të cilëve vinte nga përvoja e jetës politike të Perandorisë Turke, kushtëzonin e përcaktonin edhe mjetet e mënyrat e përballimit të vizioneve të ndryshme politike e të interesave përkatëse.
Dështimi i lëvizjes së marsit 1922 e detyroi Mustafa Krujën të braktisë familjen dhe Atdheun e të strehohet në Gornja Milanovac të Shumadisë sërbe, ku mësoi serbo-kroatishten e përktheu “Shqiptarët e Fuqitë e Mëdha”, të ish Kryeministrit të Sërbisë Vladan Gjorgjeviç i cili, simbas një dëshmije të Martin Camajt, ishte me origjinë nga malësia e Gjakovës. Ai libër është pasqyrë e koncepteve më poshtëruese, që politika dhe akademizmi sërb, ushqenin për shqiptarët. Mustafai e botoi më 1927 në Zara, me një parathënie e një mbasthënie të tij, duke u nisur nga parimi se, për të luftuar dobishëm armikun apo kundërshtarin, në rastin konkret serbët, duhet të njohim mirë botkuptimin e tyre, argumentat e përdorura, kufijtë e urrejtjes apo tolerancës, synimet e mjetet për t’i sendërtuar ato. Dikush mendon edhe sot se ne nuk duhet t’i bëjmë të njohura publikut tonë veprat e atyre që nuk kanë opinione të mira për ne, që na shajnë me ose pa të drejtë, por kjo nuk do të ishte mënyra më e mirë për t’u përballuar me botën.
Kruja u kthye në qershor e u largua përsëri nga Shqipëria më 24 dhjetor 1924, për të vazhduar jetën e mërgimit. Në muajin e zi të marsit 1925 vajtoi dy nga miqtë e tij më të shtrenjtë, Luigj Gurakuqin e Bajram Currin, bashkëluftëtarë të betejave politike, me të cilët kishte ndarë ditë të mira e të këqia, por kryesisht, kishte bartur dertet e Shqipërisë. Ata miq e atdhetarë në shenj u vranë pabesisht në Bari e në shpellën e Dragobisë, duke i paguar “borxhin” skajshmërisë së luftës politike në Shqipërinë e asaj kohe e mbetën të pavdekshëm jo vetëm në kujtesën historike, por u përjetësuan edhe në letrat shqipe, në sajë të vjershave monumentale të një tjetër kolegu e miku të tyre, Fan Nolit.
Mërgimi i gjatë nuk e ndau kurrë M.Krujën nga objekti qëndror i shqetësimeve të tij, Shqipëria, gjuha shqipe, për të cilën punoi paprerë në përpilimin e “Fjalorit të madh të Gjuhës shqipe” dhe Kosova me dhimbjet e problemet e saj të pafundme. Vazhdon të mbajë kontaktet me Hasan Prishtinën deri sa ishte gjallë, me Dervish Mitrovicën, për të cilin boton një artikull shumë prekës kur ai ndërron jetë, me Niman Ferizin e të tjerë miq kosovarë. Në fjalën e mbajtur në Pejë, më 29 qershor 1942, përshkruan brengat shpirtërore t’atyre viteve të gjata e rrëfehet para kosovarëve për bindjet e tij politike.
“Si Shqiptar do të kishem fluturue këtu qysh ditën e parë qi Ora e pavdekshme e Fisit arbnuer deshti me i a kthye tekembramja këto vise të bekueme prej të Madhit Zot atij qi i përkasin: Kombit shqiptar. Si Mustafa Kruja, qi s’ka bâ punë të madhe për tokën e shênjtë e për popullin vigan të kësaj Kosove, por në mos tjetër i ka kjajtë në zêmër të vet me lot gjakut për 30 vjet rrjesht robnín e saj, mundimet e salvimet e përgjakshme të bijve të saj.
Ndonse larg, kam rrnue shpirtnisht me ju, ndërmjet jush. Ka pasun Shqiptarë, shokë të mij sërbofila, qi më kanë ngjitun vulën e zezë të tradhtís sepse kam diftue sympathí për Italín, bashkë me Hasan Prishtinën, Bajram Currin, me Dervish Mitrovicën e sa e sa Kosovarë tjerë. Po! nuk e mohoj. Krejt sympathija e eme, mâ e sinqerta, ka qênë për Italín, ka qênë për Romën sikurse vijon me qênë edhe sod. Sepse ka qênë e âsht nji sympathí qi i ka rrânjët në dashunín t’eme pa kufì për Kosovën shqiptare, për Kosovën kreshnike, për Kosovën e martirizueme. Nuk mujshem e nuk mundem me dashtun Sërbín, Beligradin, xhelatët e vllazënve të mij Kosovarë. Qe pse jam kenë, jam e do të des Italofil. Italofil jo për interesë personale, por për nji ideal, italofil pa pallate e pa çifliqe. E sod qi Kosova âsht bâ Shqiptare, sod qi Kosova s’âsht ma “juzna Srbija” as “ Metohija”, por quhet Prefektura e Prishtinës, Prefektura e Prizrenit, Prefektura e Pejës e Mbretnìs Shqiptare, bash në saje të bashkimit të Shtetit t’onë me Italín Fashiste, sod un krenohem për italofilín t’eme, edhe në qoftë se nuk kuqen ndopak ata qi këtë italofilí e kanë vulosun për tradhtí. Për nji njeri qi s’ka tjetër ambicje posë realizimit të nji ideali, s’ka kënaqësì mâ të madhe se me e pà kët ideal të vërtetuem.”
Është, ndoshta, pjesa më e bukur e fjalimeve që Kruja, si Kryeministër i Shqipërisë, mbajti në Kosovë gjatë vizitës së tij. Para atij populli, si para një gjyqi të madh të agorave greke, Mustafa Kruja preku një tast tepër të brishtë të harmonikës së tij prej shtetari. Ka shumë vite që ka bartur mbi shpinë epitetin “italofil”, që në dialektikën normale njerëzore nuk do të përbënte një padi për askend, sepse do të tregonte një prirje vetiake për të pëlqyer një kulturë a një popull në krahasim me të tjerët, por që në padijen e shumë personave është njëjtësuar me fjalën “tradhëtar”. Ka qenë një barrë e rëndë, tepër e rëndë mbi imazhin e tij, sidomos mbas luftës, kur i ashtuquajturi “bashkëpunim” me pushtuesit u bë tabela e parë e qitjes nga komunistët e jo vetëm nga ata.
Para popullit të qytetit të Haxhi Zekës, n’atë ditë të lumtur feste të lirisë kosovare, miku i tij nuk nguron t’i verë gjoksin akuzave e kalon në kundërsulm. “Italofilia”, të cilën ai e pranon ndershmërisht, ka motivet e saj të ekzistencës dhe ata lidhen pikërisht me këtë çast historik, me atë synim të arritur, me bashkimin, aq shumë t’ëndërruar, për tridhjetë vjet. Ky u sendërtua në sajë të bashkimit me Italinë, edhe nën pushtim, por për shqiptarët merr trajtat e një çlirimi, sepse shqiptarë e kosovarë do të kenë të njëjtën qeveri, të njëjtat shkolla me të njëjtën gjuhë, të njëjtat ligje, të njëjtat hapësira zhvillimi, të njëjtin Shtet. M. Kruja nuk i dredhon plumbit, i del përballë me burrërinë e njeriut që nuk ka gjë për të fshehur. Kosova shqiptare me ndihmën e Italisë është kartvizita më e mirë që mund të paraqesë në gjyqin e historisë, ashtu sikurse edhe për miqtë e tij kosovarë, që ndanin me të të njëjtën bindje, se Italia ishte i vetmi Vend që mund të siguronte kufijtë e Shqipërsisë etnike.
Mund të diskutohet pa fund për këtë bindje apo iluzion, jo vetëm të Mustafa Krujës, Hasan Prishtinës, Turhan Pashë Përmetit, Luigj Gurakuqit, Sotir Gjikës, Bajram Currit, Dervish Mitrovicës, por edhe të shumë shqiptarëve të tjerë n’atë kohë, duke përfshirë këtu edhe Mbretin Zog. Mund të gjinden edhe argumenta që e kundërshtojnë këtë tezë, duke u nisur nga politika luhatëse e Italisë kundrejt Shqipërisë, por nuk mund të provohet me asnjë lloj dokumenti, se një tjetër Fuqi e madhe kishte në projektet e saj Shqipërinë e bashkuar. Me humbjen e Austro – Hungarisë të gjitha shpresat e shqiptarëve pro evropianë u lidhën me Italinë, pavarësisht se kush ishte sistemi i saj shoqëror.
Ato ditë të vizitës në Kosovë, nga 27 qershori deri më 2 korrik 1942, n’atmosferën festive e në mjediset bujare e fisnike të qyteteve e katundeve të saj, ato qylyma të shtruara kudo ku qëndronte, ata mijra vetë që e përshëndesnin në çdo pëllëmbë rrugë t’asaj toke të martirizuar, ndoshta qenë shpërblimi më i mirë që mori nga kjo botë, sepse “Për nji njeri qi s’ka tjetër ambicje posë realizimit të nji ideali, s’ka kënaqësi mâ të madhe se me e pa këtë ideal të vërtetuem.”
Vizita e gjatë në Kosovë, takimet me popullin dhe autoritetet lokale të qyteteve kosovare, i dhanë rastin të shihte edhe më për së afërmi problemet me të cilat duhej të matej Qeveria e tij. E shkuara, e tashmja, e ardhmja i linin vëndin njëra tjetrës në fjalët e Kryeministrit në qendrat e ndryshme të Kosovës. Entuziazmi e ngazëllimi për bashkimin me “Dheun amë” shkëmbehej me shqetësimin për mungesat që herë herë bëheshin alarmante si ajo e kripës në Kosovë, apo e miellit në Shqipëri.
“Ka trimijë vjet qi Kosova ka njomë me djersë e gjak vendin e Ilirisë, se ilirët kanë qenë të parët t’anë e sot na thonë shqiptarë.
Un kam ardhë ndër ju jo vetëm të marr pjesë në gzimin t’uej, por edhe me pa prej s’afërmi hallet e dertet tuaja, jam tue shëtitë të gjithë Kosovën, me qëllim qi këto derte, bashkë me shokët e mij të Qeverisë, të mund t’i ndreqim”.
Shprehet në tubimin e Ferizajt më 28 qershor. Mbas disa orësh, në Gjilan, thekson motivin kryesor të vizitës së tij, që është gëzimi i së sotmes, gëzimi jo i një njeriu, i një familjeje apo i një katundi, është gëzimi i mbarë një kombi, zemra e të cilit rreh me të njëjtin ritëm si në Gjilan, ashtu edhe në Gjirokastër, në Guci e në Krujë, në Prevezë e në Strugë e kudo ku flitet gjuha shqipe. Kryeministri përsërit, pothuaj në çdo fjalim, keqardhjen për vonesën e kësaj vizite, dëshirën e zjarrtë për të qenë aty që në ditët e para të marrjes së përgjegjësisë shtetërore. Nuk janë justifikime diplomatike të politikanit, janë fjalë zemre të atdhetarit që kërkon të ndajë me vëllezërit e motrat e veta gëzimin e hidhërimin , shpresat e dertet.
“Kryeministri i juej ka vonue ndoshta me ardhë ndër juve me u gëzue në Bajramin e lirís së juej, por punët e Shtetit nuk më kanë lanë me ardhë përpara ; punët e Shtetit janë të popullit dhe pra të juejat.
Arsyeja ma e parë qi më ka pru në Kosovë asht qi të marr pjesë në gzimin tuej, n’atë gzim qi nuk asht gzim i nji feste familjeje, as gzimi i nji djali qi lèn, nuk asht gzimi i nji martese, por asht gzimi i të tanë nji Kombi, asht gzimi i këputjes së zinxhirave të hekurt të nji robnije 30-vjeçare..”
Më një korrik në Rahovec vesh rroben e historianit, të studjuesit që, jo shumë kohë më parë ka shtjelluar arsyet e Shqipërisë së madhe para Akademisë së Shkencave t’Italisë, me ligjëratën “Karakteret natyrore e historike të Shqipërisë së madhe”
“Kosovarë, burra të Rahovecit!
Kjo pritje madhështore qi qyteti juej i vogël i Rahovecit i ban Kryeministrit dhe Ministrave të vet, difton e provon se sa i madh asht enthuziazmi e se me sa padurim ka pritë ky popull me pa me sy nji Kryeministër shqiptar e jo nji Kryeministër të huej qi ka pasë nji emën, dikur Pashiq, dikur Jeftiq, dikur Stojadinoviq, gjithmonë me iq…

Un dhe shokët e mij kemi ardhë këtu, si u a merr mendja edhe ju, jo me ju thanë fjalë të bukura, por si shkojnë myslimanët në Haxhillik, kemi ardhë me u gzue me ju për lirinë e fitueme.
Këto vende të bukura qi s’i ka kush në botë, kanë vuejtë shekuj robnije, pasi robnija qi ka pasë për afër tridhjetë vjet e që, shyqyr Zotit, sot ka marrë fund. Vuejtjet e të këqijat e kësaj robnije nuk mund të dëftehen me gojë. Anmiqtë t’onë thojshin me ngulje se Kosova asht e tyneja. E pse asht e tyneja ? Vetëm sepse asht vramë në fushë të Kosovës i pari i tyne, vetëm sepse kanë pasë ngrehun do kisha në Deçan, Sverçan e Graçanicë. Të tana të drejtat e tyne mbështeten pra vetëm mbi gjakun e nji Mbreti të tyne të vramë në fushën e Kosovës dhe mbi nj’a tri a katër ndërtesa kishtare. Por sa pare bajnë këto ndërtesa ? E kujt asht Kosova ? Kosova asht vetëm e shqiptarëve dhe e Shqipnís edhe këte e dishmojnë shqiptarët me feste të bardha mbi krye. Kjo asht nji diftesë e gjallë ; nuk janë diftesa të vdekunit dhe ndonji ndërtesë, sepse të drejtat nuk fitohen me të vdekunit por me të gjallët. E kush janë të gjallët ?…. Janë shqiptarët apo serbët ? Janë shqiptarët qi janë kenë këtu gjithë jetën.”
Është thelbi, me pak fjalë, i gjithë veprimtarisë së pendës së tij, ai motiv zotërues i dokumentavet, përkujtesave, padivet, kërkesave që, në kohë e Vende të ndryshme, ka shpalosur para diplomacisë ndërkombëtare, para miqsh e para armiqsh. E vërteta historike mbi ngjarje që janë interpretuar “ad usum del fini”, për t’i dhënë armë serbëve të mbrojnë tezat e tyre mbi Kosovën “djepi i Sërbisë”, një gënjeshtër që mbahet më këmbë sepse interesat e të mëdhenjve e ligjërojnë në sajë të forcës së tyre e jo të forcës së argumentavet e të së vërtetës. Si sekretar i Dërgatës shqiptare në Paris e si Kryetar i Komisionit të përshpagimeve është përballur me ata argumenta vazhdimisht, ka kaluar netë pa gjumë për të përpiluar tezat mbrojtëse të diplomacisë së Vendit të tij, prandaj këtu para bashkatdhetarëve nuk ka asnjë ndrojtje t’i pohojë ato me forcë.
Në fjalimin e fundit të udhëtimit, në Prizrenin e Lidhjes shqiptare që, e para në historinë tonë të gjatë, hodhi idenë e Kombit, biseda e tij ulet këmbëkryq me të vërtetën e periudhës në të cilën zhvillohet.
“…….Kosovarë, Ju e keni fitue lirinë kombtare me armët e Boshtit, por edhe me gjakun qi keni derdhun ju e bijt t’uej, gjyshat, stërgjyshat e skatërgjyshat t’uej brez mbas brezi për me mbetun Shqyptarë. As Dushani, as Sulltani, as Shkau, as Tyrku s’ka mujtun me jua ndërrue kombsinë t’uej. Por në koftë se me lirinë e fitueme keni kujtue se u çelën menjiherë dyert e xhenetit për jue, e keni pasë gabim. Mjerisht lirija kushton shtrenjt. Kushton gjak, mjerime e mundime. E bash pse kushton shtrenjt asht aq e çmueshme……….
Tash lufta për ne asht luftë durimi, luftë qindrese, luftë nervash. E bash për këtë arsye mos u çuditni në kjoftë se ju them qi asht ba edhe ma e zorshme, ma e mërziçme se lufta e vërtetë ku luftohet e diset burrnisht, ashtu si ju jeni mësue me luftue e me dekun.
Duhet pra, or burra të fortë, të dijmë jo veç me dekun, por kur e don puna si sod edhe me durue të këqijat e luftës vigane qi ka marrë të tanë botën me të thatë e me të njomë. Ju prej Shqipnis së lirë s’i keni pasun deri sod të gjitha të mirat qi keni pritun. Ndoshta ka me ju u dashtun të pritni edhe bajagi do kohë për me i pasun. Por pashi Zotin or burra mos i a veni fajin Shqipnís. Shqipnija asht nana e jonë. E nana kurrë nuk i a don të keqen bijve të vet. S’e ka fajin Shqipnija, e ka fajin lufta qi i a ka ngatrrue lamshin tanë botës. Kurrgjâ nuk do të rrinte mangut këtu në Kosovë sikur të mjaftonte vetëm vullneti i mirë i yni e i jueji.
Nuk po hyj me i tjerrë gjatë të tana punët e dertet nji ka nji. Veç po ju them e po ju siguroj se të mira e të këqija ça të kemi do t’i dajmë bashkë, do të rrojmë bashkë e në koftë nevoja do të desim bashkë.”
Në Prizren, në qytetin ku u shkruajt një epope lavdije, nuk ka nevojë për retorikë, por për vetëdijësim. Lufta botërore vazhdon e përfundimet e saj janë të panjohura. “Tash lufta për ne asht luftë durimi, luftë qindrese, luftë nervash.” Ka një nënkuptim të thellë kjo frazë, jep tërthor edhe diçka nga vetë gjendja e Qeverisë, që duhet të shkojë përpara ndërmjet dyshimeve të italianëve që pranojnë me vështirësi të heqin simbolet e fashizmit nga flamuri shqiptar me kërkesën e Kryeministrit, mosbesimit të një pjese nacionalistësh e armiqësisë së komunistëve që bashkimin e trojeve e shohin me sytë e Miladin Popoviçit e të Dushan Mugoshës. Por Mustafa Kruja e ka bërë zgjedhjen, sido që të shkojnë ngjarjet : “do të rrojmë bashkë e në koftë nevoja do të desim bashkë.”
Mbas pak muajsh ngjarjet do të rrokulliseshin e Kryeministri do të jepte dorëheqjen, mbasi projekti i tij nuk mund të sendërtohej, por idetë mbeteshin e takimet në Kosovë i kalonin historisë. Kosovarët e pritën mikun vëlla në traditën më të mirë të mikpritjes, i njohën përpjekjet e zellin e tij për çështjen kombëtare dhe me një vendim të Këshillit të Bashkisë së Prizrenit, më datën 30 qershor 1942, i ofruan Qytetarinë e nderit, me këtë motivacion :
VENDIM
N.14, DATË 30 QERSHUER 1942-XX

Këshilli i Bashkisë së Prizrendit, i mbledhun sot nën Kryesinë e Kryetarit të Bashkisë, Z. Qazim Bllaca, tue marrun para syshë vullnetin e përbashkët të të gjithë lumnueshme, nji shej të posaçëm të ndijeshmënisë së thellë të nderës së naltë qi i asht ba ; tue marrun para syshë, gjithashtu, shërbimet e shqueme të kushtueme Atdheut të përbashkët shqiptar me pushkë dhe me pendë nga Kryetari i ndritun i Qeverisë Shqiptare, shërbime që kanë kontribue në shlirimin e Kosovës së robnueme, tue shfaqun mirënjoftësinë e përzemërinë e përjetëshme të popullit, me zane të përbashkëta
VENDOSI
a) Ofrimin e qytetarisë së nderit, Shkëlqesës së Tij, Mustafa Merlika Kruja ;
b) Dhurimin e nji sexhadeje të punueme prej nji plakut 80 – vjeçar, qytetar i Prizrendit ;
c) Dorëzimin e Dekretit relativ me nji ceremoni të thjeshtë prej Kryesisë së Këshillit dhe pjestarëve të tij në Sallën e kësaj Bashkie.
Kryetari : Qazim Bllaca
Kështu përfundoi vizita e parë e një Kryeministri shqiptar në Kosovën shqiptare. Mbas 70 vitesh, në një vizitë në Prishtinë kam prekur me dorë respektin e gjallë të kosovarëve për atë emër, me të cilin kishin emëruar rrugën që çonte në Kuvendin e Kosovës së lirë. Ai respekt ishte trasmetuar brez mbas breezi, dëshmi e vlerësimit të njeriut që Atdheun e bashkuar e kishte vendosur mbi gjithshka, mbi interesat vetiake e familiare, mbi ambiciet për pushtet, mbi çdo të mirë të përkohëshme të kësaj jete, madje edhe mbi popullaritetin e tij.
Respektin, vlerësimin e dashurinë e bijve të Kosovës për ish Kryeministrin e Shqipërisë etnike e kam hasur në shumë nga letrat që merrte ai në vitet e gjata të mërgimit të fundit. Do të sjell pak copëza nga këto letra që shërbejnë si dëshmi, të marra nga letërkëmbimi i Mustafa Krujës me sekretarin e Bajram Currit e sekretar i Lidhjes së dytë të Prizrenit, Z. Tahir Zajmi dhe nga ai me shkrimtarin e mirënjohur Z. Martin Camaj. Po i rendis pa komente pak fragmente nga ato letra, në të cilat autorët nuk sjellin vetëm opinionet e tyre, por edhe të një rrethi shoqëror intelektual.
“E pra pretendoj se kam qênë gjithnji si nji mik i Jueji që Ju ka dashtë e admirue me të tânë sinqeritetin e mikut, tue çmue në personën e Juej vlerën pozitive, puntorin e palodhshëm dhe luftarin e pafat të çâshtjes s’onë kombtare.
Më falni, i dashuni mik, që po guxoj me Ju cilsue si luftar i pafat, pse mjerisht të tillë kan qênë edhe shokët e bashkluftarët e Juej të mbëdhaj si: Bajram Curri, Luigj Gurakuqi, Hasan Prishtina, Avni Rustemi, Qazim Koculi, Lef Nosi etj.etj. luftar të njoftun e të panjoftun që tash i mbulon toka e zezë dhe pluhni i harresës……
Prandaj un q’i njof mjaft për s’afërmi njerzit dhe ngjarjet e ktyne tridhetë vjetve të fundit do të dishrojshem shum me ditë se kush asht aj burrë shqiptar, ndër të gjallët, që mundet m’u matë me juve në vuejtje, në përpjekje dhe në sakrifica për atë copë tokë të shkretë që na e quejmë atdhé……
I dashuni mik, ndoshta me kto hollësinat e fundit e çova tepër gjatë dhe Z. Juej eventualisht mund të thom: i lumi Tahir për mênd që paska dhe se sa i teprueka koha!…, por si mik i vjetër dhe i vertetë i Kosovës që patjetër interesoheni për problemet e sajë, edhe pse të gjata, nuk do të Ju merzisin – besoj – sa kishin me lodhë e mërzitë nji tjetër.”
Nga një letër e Tahir Zajmit Mustafa Krujës më 7 mars 1952

“Zef Nekaj më lexoi diçka prej letrës suej. E kam pritë ka herë ket ditë që t’iau them këto fjalë me dorë në zemër : keni ma të madhen simpathi e nderim jo vetëm prej meje, por edhe te të gjithë intelektualët e ri shqiptarë në Jugosllavi që njofin pak a shum historin e kombit tash pesëdhetë vjet e këndej. Dhe prof. Bariqi në nji mënyrë diskrete iu dërgon shum të fala dhe më ka porositë të ju them : “ Po t’isha i lirë në veprimtarin teme, menjiherë do t’a lypsha bashkëpunimin tuej në Godisnjak të Institutit Balkanologjik të Sarajevës.”
Nga një letër e Martin Camajt Mustafa Krujës më 17 shtator 1956

“Kjo lloj politike ase problematike don shkencatarë sikurse jeni ju, që njifni mirë të kaluemen dhe studjoni shkencatarisht të tashmen. Me këtë nuk due të iu thërras që të shkrueni mbi këso gjanash ju, por kënaqem që interesoheni për çashtjet tona kombtare pse kemi nevojë, ase ma mirë, kanë nevojë njerzit që merren me kso problemesh me u këshillue në shum pikpamje nga të vjetrit, nga shkencatarët e historjanët, gja që vetë komunistat e rij e bajnë. Prandej me sinqeritetin ma të madh u them se rinija e andejshme u don pse ke ju ka diktue ndershmenin n’idealin kombtar, flijimet tueja për ket ideal e sidomos dijen e juej pse talentet e lindun për intriga né na çojnë të vjelltë.
Më shkrou dhe Genci për ju dhe u kënaqa për fjalët që tha mbi ju se jeni plot energji e se punoni për shkencën shqiptare. Ju uroj jetë, shëndet e punë të mbara me gjithë zemër.”
Nga një letër e Martin Camajt Mustafa Krujës më 15 mars 1957

“ Instituti posa ka pasë fillue punën: u mblodh mbrenda nji kohe të shkurtën nji mori kangësh e prrallash, që më duket i kanë hjedhë të gjitha në kosh. Kur ishte tue u organizue, ka ra shpesh dhe biseda mbi ju. Kryetarit Elhami Nimanit i kam folë shpesh për ju. “Sa të fillojmë botimin e anualit” më pat thanë “do të ta grishim të marri pjesë.” Edhe ndër komunista kosovarë keni një simpati shum të madhe, pse këta (shumica) para së gjithash janë shqiptarë. Por Instituti në fjalë, në të vërtetën mbaroi edhe për mend të shqiptarëve e, mbasi nga fillimi prej shumkuj në Beograd nuk qe pa me sy të mirë, gjetën shkaqe me e mbyllë, aq ma tepër kur u dinte nga të gjithë.”
Pohimet e Martin Camajt, që ka jetuar gjatë në Jugosllavi, në ambientet akademike kosovare, janë një dëshmi e fuqishme e faktit që figura e Mustafa Krujës është parë e gjykuar në dritën e saj të vërtetë nga Kosova në të gjitha nivelet, madje edhe nga komunistët, ndërsa regjimi shqiptar dhe historiografia e tij e kanë nxirë përtej të gjitha caqeve të etikës politike dhe jashtë çdo norme të objektivitetit shkencor.
Ja sepse lidhja e tij shpirtërore me Kosovën mbeti deri në fund të jetës e pacënuar, ja sepse mund të flasim për një çift të përjetshëm, sepse emri i tij vazhdon të kujtohet me dashuri nga qytetarët e saj, sot të lirë në trojet e tyre, ashtu siç ëndërroi Mustafa Kruja. Atë emër e mbajnë sot rrugët e qyteteve të Kosovës së lirë, ashtu sikurse e mban edhe sheshi kryesor i qytetit të tij të lindjes, si për të na kujtuar një të vërtetë të madhe : historia vonon por nuk harron.

Korrik 2014 Eugjen Merlika

* Kjo ishet nje nga Kumtesat e SESIONIT SHKENCOR PER RIPUSHTIMIN JUGOSLLAV TE TROJEVE SHQIPTARE

Shkruan:Eugen SHEHU/ Jeni Pazari,(Pazari i Ri) do të jetë kurdoherë si çdo vit tjetër i Shqipërisë,me dramat,luftërat, lindjet dhe vdekjet e tij.Brenda këtyre jetëve të brezave të tërë,natyrisht është çmuar e do të çmohet ngamot edhe ajo e Aqif Blutës, e burrit që kurdoherë ç’prej lindjes e deri në çastin e mbramë jetoi jo vetëm me shqetsimin e vendlindjes por krejt viseve shqiptare.
Lindi më 1887,në shtëpinë e madhe të Blutajve në Jeni Pazar.I jati i tij,Emini vinte nga Gjakova, u kujdes qysh herët që i biri të vazhdojë mësimet në shkollë,ngase shihte tek i biri një lloj pjekurie e talenti të parakohe,një lloj ngazëllimi të madh përpara librave.Por Jeni Pazarin e viteve 1902-1903,mungonin shkollat dhe sidomos ato shqipe.Është kjo arsyeja që Emin Bluta,i jep disa mësime privatisht të birit duke e përgaditur ate për të vauhduar më gjatë,larg prej Shqipërisë. Qyteti i parë i madh,me të cilin u përball Aqifi 10 vjeçar,ishte Izmiri (Turqi).Falë disa të afërme të tij,Aqifi u vendos në kushte mjaft të mira në një prej gjimnazeve më të rregullt të qytetit.Tashmë , koha e tij do të zirej plotësisht me mësime dhe veçmas me praktikime në gjuhë të huaja.Prirjet e tij ndaj procesit mësimor ranë shpejt në sy të mësuesve të cilët shihnin tek “arnauti” i vogël jo vetëm shpirtin e ndjeshëm e kureshtar por edhe zotëruesin e një malli të pashtershëm për viset e largëta të vendlindjes.Kanë qenë natyrisht rezulltatet e larta në vitet e gjimnazit,çka udhëhoqën djaloshin e heshtur të Jeni Pazarit,drejt udhëve të tjera të dijes.Duke dëgjuar në këto vite për emra të shquar ushtarakësh shqiptarë që komandonin divizione të ushtrisë osmane,Aqifi mendon se mund ta ndjeje veten mirë,pranë tyre.Ai e le qytetin e bukur të Izmirit duke vajtur në shkollën e lartë ushtarake të Manastirit e cila përgadiste oficerë të zotët,të aftë për të komanduar ushtrinë perandorake në krejt viset e pushtuara,merr gradën e kapedanit të klasit të parë.Në vitet 1915-1918,Aqif Bluta komandon disa reparte të ushtrisë turke.Lufta e Parë Botërore do të sillte përshtjellime të mëdha jo vetëm për Ballkanin por edhe për Evropën,ndaj formacionet luftarake osmane do të përballeshin me situata e detyra të vështira taktike e strategjike.Aqifi,tashmë me gradën e kapedanit,do të udhëhiqte disa luftime të reparteve të tij duke u bërë shembull i trimërisë dhe pjekurisë në marrjen e vendimeve luftarake.Por mendoj se në këto momente,kurdoherë duhet veçuar një shpirt i madh i Aqif Blutës i cili anipse ishte ndodhur mes luftërash e betejash nuk mund të heshtete.Ky ishte shpirti i madh që dhimte për Shqipërinë.Ngase koha e lirë e tij ishte mjaft e kufizuar ngaqe regjimi ditor përcaktohej rreptësisht prej rregullave strikte të ushtrisë osmane.Aqifi nuk mund të angazhohej sa duhej me problemet e Shqipërisë,por në çdo minut të lirë,në çdo kohë që i jepej për të pushuar,ai do të gjendej kurdoherë në mes të shqiptarëve.Bisedat me ta,kujtimet për Jeni Pazarin e krejt Kosovën martire,do të zbusnin ate shpirt të madh,do të bënin më të gëzuar ata sy të zes e të bukur.Pranvera e vitit 1919,do të sillte ndryshime të mëdha në jetën e Aqif Blutës.Dhe kjo është e kuptueshme kur burri e atdhetari,e lidh në mënyrë të pandashme jetën e tij me ate të atdheut.E coptuar aq keq më 1913,Shqipëria dhe Kosova këto vise arbërore u qarkuan me karakolle serbe,si për t’ju treguar shqiptarëve se përpara lakmive të fqinjëve sllavoshoven edhe vet Evropa s’ka ç’të bëje.Sikur të mos mjaftonin këto,grekët,serbët e italianët po mblidheshin e po bënin plane për të shqyer prej trupit të Shqipërisë edhe ato pak toka që i patën mbetur.
I plagosur dy herë në luftë,i graduar dhe i propozuar për të marrë ofiqe të reja,Aqif Bluta, e kupton tek e mbramja se rruga e tij tani ishte,vetëm ajo që po e çonte në Jeni Pazar.Miqve të vet në prag të ikjes do tu kumtonte ; “Shkolla e burrnija s’na ka mungue askurrë na shqyptarvet të ardhun këtu në Stamboll.Por per mue,ajo çka i dhash Turqisë asht e mjaftueshme.Hije s’po me ka me mbush gjoksin me dekorata kur kufinin e Shqypnisë e kërcnon serbi e greku nat me natë.Po iki e po ju tham edhe ju që të hidhni dyfekët e turkut për me mbrojt votrat tona “.
Në verën e vitit 1919,shkon në Jeni Pazar.Tashmë është burrë i pjekur,shtat lartë,i heshtur si në fëmijëri por edhe i dashur me të gjithë.Kulla e madhe e Blutajve shtron gosti për netë të tërë ngase ata kishin marrë vesh për plagosjen e rëndë të Aqifit.Qindra vizitorë vinë të takojnë birin e tyre edhe për një fakt tjetër.Në mbarim të luftës së Parë Botërore kur mjaft shqiptarë të Kosovës donin të ktheheshin pranë shtëpive atyre u refuzoheshin kërkesat prej ambasadës serbe në Stamboll.Aqif Bluta,duke shfrytëzuar emrin e nderuar të tij dhe ngase fliste në disa gjuhë,ngase ishte i paisur me logjikën e hekurt,në mjaft raste kish ndërhyrë drejtëpërsëdrejti në këtë ambasadë duke zgjidhur problemet e bashkëkombasve të vet.Ndërkaq,shqiptarët e Jeni Pazarit,Sinicës,Gjakovës,Pejës,ishin të bashkuar rreth idesë për bashkimin e krejt viseve etnike shqiptare.Në kushtet kur ata e ndjen të rrezikohej edhe vetë egzistenca e shtetit të tyre,kryen disa akte jo vetëm luftarake por edhe diplomatike.Kështu,në një peticion që populli i Pejës e Gjakovës i pat dërguar kësaj kohe,qeverisë franceze,thuhej tekstualisht ; “Ne shiptarët e Kosovës kemi luftue aktivisht për çlirimin dhe krijimin e Shqipërisë indipendente… Tani,në vend të lirisë e pavarsisë së premtuar popujve të vegjël,që u ngritën kundër pushtimit austriak,atdheu ynë po pushtohet nga sllavët dhe po vendoset regjimi serb”. (Arkivi Qendror i Shtetit , Fondi Komiteti i Kosovës , dosja 27 , fleta 28 – 29 ).
Aqif Bluta bie me një herë në kontakt me atdhetarët e Jeni Pazarit dhe viseve të tjera shqiptare.Veçmas,ai do të lidhej në miqësi të përjetshme me Nexhip dhe Ferhat Dragën,vëllezërit që jetuan deri në çastin e tyre të mbrame,me idealin e Shqipërisë etnike.Të tre këta burra,formojnë organizatët kombëtare të quajtur ; Shoqëria e mbrojtjes të së drejtave shqiptare”. Në radhët e kësaj organizate ata u përpoqën të afronin sa më shumë intelektualë të cilët do të mund të mbaronin në mënyrë energjike dhe të zgjuar të drejtat e Shqipërisë jo vetëm në viset arbërore,por edhe më gjërë në Europë e Amerikë.Aqif Bluta,tashmë e kupton përfundimisht,se veprimtaria e tij s’mund të jetë tjetër,pos ajo e bashkimit të shqiptarëve në luftë për egzistimin e kombit.Ai ka nisur të shkruje në gazetën “Hak” (organ i Xhemijetit-dilte në Shkup.shën.e.sh.)duke demaskuar jo vetëm vrasjet dhe dëbimet masive të shqiptarëve,por edhe planet djallëzore të Pashiqit i cili me çdo mjet kërkon të dezinformojë opinjonin evropian.Me një gjuhë të rrjedhshme e të qartë,me argumente të fuqishme e për më tepër një logjikë të ftohtë,Aqif Bluta u dha shpresa të mëdha jo vetëm miqve të vet por krejt popullit të Jeni Pazarit,se bijtë e shqiponjës nuk do t’i ulin kryet.Ata do të çajnë kurdoherë përpara,pa iu trembur krismave e fortunave.
Në pranverën e vitit 1923,janë të njohura ,protestat masive të shqiptarëve,për t’u përfaqsuar në parlamentin e mbretnisë SKS,prej deputetëve të tyre.Duke qenë se këtë të drejtë,Jugosllavia ja pat njohur edhe boshnjakëve dhe kroatëve,ajo mundi të bëjë “lëshime”edhe në viset shqiptare të aneksuara padrejtësisht.Kështu,në zgjedhjet që shqiptarët e atyre viseve,bënë për t’u përfaqsuar në parllamentin e atëhershëm jugosllav,Aqif Bluta renditej me votime pas Ferhat Dragës.Gëzimi i popullit të Jeni Pazarit është mjaft i madh,ngase ata shikonin tek bijtë e tyre jo vetëm burrat e mençur por edhe trima,që do të mund të vlersonin të drejtat e shqiptarëve pa iu dridhur qerpiku.Ngase ka autoritet,është i ndershëm dhe i paisur me kulturë,biri i Jeni Pazarit,zgjidhet në paralment si antar i komisionit të financave.Në këtë detyrë të rëndësishme,Aqif Bluta dijti kurdoherë të tregonte maturinë dhe shpirtin atdhetar.Duke zënë një vend të respektuar në këtë komision,Aqif Bluta jo rrallë i shfrytëzoi koniukturat e ditës duke ndihmuar më së shumti në financimin dhe fonde shtetërore të shkollave shqipe si edhe ringritjen e objekteve të kulteve fetare.Anipse ai pat fituar emër të mirë në qarqet intelektuale të parlamentit jugosllav,zemra i rrihte kurdoherë për lirinë e trojeve tona etnike,ashtu siç rreh ajo zemra e zogut që kërkon hapsirën e kaltër të qiejve,çështjen shqiptare ai do ta mbronte në çdo moment dhe krejt haptazi duke u dhënë kështu serbëve që të kujtonin se nderet e tyre ishin krejt të pallogartishme kur është fjala për nderën shqiptare.Kështu,kur forcat serbe ndërhynë në gushtin e vitit 1923,në mitrovicë,duke vrarë të rinj që protestonin sepse donin të ishte shqiptar kryetari i bashkisë,Aqif Bluta me të marrë vesh ngjarjen mbajti një qëndrim trimëror në parlamentin jugosllav.Ai kërkoi që të merreshin masa ndaj gjendarmërisë serbe,duke u kujtuar paralamentarëve jugosllav se gjaku i derdhur nëpër rrugët e Mitrovicës nuk do të ndalet pa u plotsuar vullneti i popullit të atij vendi heroik.Po ate ditë, në gazetën “Hak” lapsi i tij do të shkruante “Gjendarmët serb po i vrasin barbarisht shqiptarët,nëpër rruga.Këto mizorina barbare mund t’i bajnë vetëm serbët e qeveria e tyre” ( Gazeta “Hak” shtator 1923 ).
Historiografia serbe,nuk mund të jetë e saktë kur flet për shpërndarjen e parlamentit jugosllav në vitin 1925.Sidoqoftë,unë mendoj se pos të tjerave ka qenë pikërisht krahu reformator i deputetëve shqiptarë,kroatë e boshnjakë që po e demokratizonte mjaft jetën e parlamentit sllav,duke synuar tek liria e plotë e fjalës dhe mendimit të popujve të tjerë nën serbi.Ka qenë kjo arsyeja që krali i serbisë e shpërndau parlamentin dhe nxori dekrete të veçanta për parllamentin e ardhshëm.
Ndërkaq,në zgjedhjet e vitit 1925,është sërish Aqif Bluta dhe Ferhat Draga që vëhen në krye të patriotëve të kosovës,për të mbrojtur të drejtat e shqiptarëve nën jugosllavinë.Duke përfituar nga ligjet e kohës,tashmë biri i Jeni Pazarit vendos të hedhë kandidaturën e tij në Gjakovë ngase këtu,rinia e arsimuar jo vetëm njihte potencialin intelektual të Aqifit,por për më tepër shihte tek ai mbrojtjen e mençur të çdo ideje atdhetare.Shtëpitë gjakovare të atyre viteve,hapeshin skaj më skaj për birin e Jeni Pazarit i cili la grada e ofiqe,la karriere politike e ushtarake duke e vënë jetën e tij vetëm në shërbim të nacionalizmit shqiptar,për komb e atdhe.Ka qenë maji i vitit 1925 kur Aqif Bluta u propozua prej qindra burrave gjakovarë,që ai,t’i përfaqsonte ata në parlamentin jugosllav.Nga ana e tyre,serbët,ende ruanin në kujtesë,ato fjalime oratorike e debate të nxehta të parlamentarit shqiptar i cili në çdo rast u dilte në mbrojtje të drejtave të bashkëkombasve të vet. Këta kursesi nuk mund ta lejonin që nga ky parlament sharlatanësh të dilnin zëra protestuese të deputetëve shqiptarë.Kësisoj,në një natë gushti të vitit 1925,pas një atentati të dështuar Aqif Bluta arrestohet prej gjandarmërisë serbe,në shtëpinë e Ramiz Rizës.Akuza në këtë rast ishte menduar mjaft mirë,Aqifi u akuzua për bashkëpunim të ngushtë më Komitetin për Mbrojtjen e Kosovës si edhe me forcat vullnetare të luftëtarëve të Bajram Currit.Pas një mbrojtjeje tepër serioze,pas një mendimi të pjekur për lëvizjen kombëtare shqiptare,duket se për Aqif Blutën mund të largoheshin ditët dhe netët kobzeza të burgut.Ndërkaq,ai fitonte popullaritet çdo ditë e më shumë dhe për të mos provokuar ndonjë revoltë spontane,autoritetet serbe të Gjakovës, e lanë të lirë birin e Jeni Pazarit me kusht që ai të largohej menjëherë nga Gjakova,kushti ishte tejet domethënës.Duke u larguar nga Gjakova,ai nuk do të kishte mundësi të shpalloste idetë e tij atdhetare,nuk mund të organizonte tubime e veprimtari të tjera në shërbim të çështjes mbarëkombëtare. Por tashmë Aqif Bluta ka fituar respekt të madh në krejt viset e Kosovës.Miqtë tij, e shoqërojnë për në Mitrovicë,duke e siguruar se do të punojnë pa rreshtur që mbi personalitetin e tij jo vetëm të mos hidhet baltë por edhe të ndriçohen mjaftë prej shërbimeve të mëdha që ky u pat bërë kosovarëve në parllamentin jugosllav të vitit 1923.Mbase nuk duhet të harrojmë se në këto kohë,mjaft shkrime të Aqif Blutës,lidhur me terrorin serb të ushtruar në Kosovë,ishin botuar në shtypin evropian,duke e rradhitur birin e Jeni Pazarit në plejadën e atyre burrave të mençur që askurrë nuk e ndanë pushkën nga pena.Por edhe në Mitrovicë, ai do të ndiqej këmba këmbës prej policisë serbe.Misione të fshehta të kësaj policie patën dështuar në beograd për të futur Aqifin në rrjetën e tyre të bashkëpunimit,ndaj kësaj radhe ato ishin të vendosura deri për asgjësimin fizik të tij.Edhe këtu arrestohet natën në shtëpinë e një miku të vet dhe i kërkohet llogari për takimet e fshehta që Aqifi ka bërë me Bajram Currin.Kalvari i fyerjeve dhe poshtërimeve dhe nën një gjyq farsë,me preteksin se ka ndihmuar me armë e municion kryengritësit e Bajram Currit,Aqifi dënohet me tre vjet burg.Atdhetarë nga Mitrovica ndërkaq dërgojnë peticion në beograd duke kërkuar lirimin e tij,ndërsa populli i Gjakovës që e pat zgjedhur deputet kërkon me forcë jo vetëm lirimin por edhe përfaqsimin e tyre prej birit të Jeni Pazarit,në parllamentin jugosllav.Sidoqoftë,autoritetet e beogradit,duke paraparë tek Aqif Bluta shpërthimin e mendimit atdhetar e demokrat,preferuan heshtjen dhe burgosjen e tij,përndryshe përkrahjes që mund ti jepnin.Dhe kjo është e kuptueshme,ata nuk mund të luanin me zjarrin,për të djegur mashtrimet e tyre,me ç’rast do të zbulohej krejt hipokriza e “fqinjësisë së mirë”.Por edhe kohën e burgimit,Aqif Bluta e ktheu në veprimtari të gjërë nacionaliste.Ai me qëndrimin e vet,me porositë dhe shkrimet e botuara u kthye në një tribunë të lirë të mendimit të vendosur nacionalist.Aqif Bluta,i plagosuri dy herë në luftërat e Perandorisë Osmane,mësohet t’i ketë thënë të shoqes “Plagët e trupit qenkan shumë herë më të lehta se ato që bajnë dhimbjet.Por lypset mos me u dëshprue se dhimbja për vatanin kthehet kurdoherë në gëzim kur shef një reze shprese”.
Pasi veprimtaria diplomatike e atdhetarëve të Gjakovës e Jeni Pazarit është e madhe,Aqif Blutën enxjerrin nga burgu duke e këshilluar sigurisht që të mos merret me politikë.Biri i Jeni Pazarit,buzëqesh.Kredoja e tij,tashmë është pothuajse e nënshkruar përfundimisht.Shkollat, dijet, trimëritë dhe krejt jetën fizike ai ja pat falur nacionalizmit, kësaj vlere të çdo kohe për shqiptarët.
“Si deul Aqifi nga burgu,shkoi në Shkup,prej kah,bashkë me shokët e vet,i shkroi qeveritarit Masar Beut në Stamboll,të cilin e kishin njoftun dhe i luteshin që të mos pranoheshin shqiptarët si emigrantë në Turqi.Me ndërmjetsinë Masar beut,Turqija mbylli kufijtë për shqiptarët kosovarë e s’pranoi asnji emigrant”.( Gazeta “Kosova” shtator 1943 ).
Në vitet 1930-1933,Aqif bluta së bashku me atdhetarë të tjerë shqiptarë,viret në krye të protestave kundër shovinizmit serbomadh.Me mendjen e mrehtë e gjykimin e thellë,biri i Jeni Pazarit e pat kuptuar se e vetmja rrugë e fatit që do të mund të nxirrte në bregun e lirisë,bashkëkombasit e vet,ishte ajo e mbrojtjes së lirisë me pushkë në dorë.Për hir të së vërtetës,duhet thënë se monarkia e shpallur në shtetin amë,ndriçon dimensione të reja të nacionalizmës me ç’rast rezonimi u ndie edhe në viset shqiptare në Kosovë,Mal të Zi e maqedoninë shqiptare.Aqif Bluta jo vetëm parakuptonte situatat në rrjedhat e tyre plot turbullira por mbante edhe qëndrim atdhetar ndaj tyre duke patur kurdoherë të gjallë shpresën e madhe për bashkimin e kufijve etnike shqiptare.Është kjo arsyeja që në vitin 1933,gjandarmëria serbe pat vendosur eleminimin fizik të tij.Një natë më vonë,ndërsa kthehej i vetëm në shtëpinë tij,në Jeni Pazar,Aqifi sulmohet nga tre njerëz që sigurisht kanë dalë nga barku i natës.Falë fizikut të tij të fortë,guximi e stërvitjes në shkollën ushtarake,Aqifi shpëton,anipse plagoset rëndë ( së pesti).Se me ç’dhimbje e jetoi populli i Jeni Pazarit këtë veprim kriminelësh ordinerë,mund ta kuptosh fare lehtë,kur mëson se shtrati i tij në spital ruhej prej rojeve të armatosura shqiptare e daljen e Aqifit nga ky spital, e shoqëruan gati 7 mijë banorë të qytetit.Thellë vehtes së tyre,banorët e Jeni Pazarit e patën kuptuar se atentati ndaj birit të tyre,tek e mbramja,ishte atentat ndaj vetëdijes kombëtare e cila pat filluar të shperthente përmes jetës dhe veprës së Aqif Blutës.Në zgjedhjet e vitit 1933 për në parlamentin jugosllav,Aqif Bluta delegohet sërish prej votës dhe besimit të banorëve të jeni Pazarit.Këtu,edhe pse i rrezikuar,edhe pse i kërcënuar me jetë,biri i Jeni Pazarit do të ngrinte lartë zërin e protestos në dobi të zgjedhjes së çështjes kombëtare shqiptare.Ky zë,do të gjëmonte në Beograd,ashtu siç gjëmojnë rrufetë në supet e maleve duke iu kujtuar deputetëve serb ate shprehjen ëmblematike të Abdyl Frashërit për Shqipërinë i cili u drejtohej dikur Fuqive të Mëdha”Mos e bëni copë copë sikur s’ka njeri !”.
Sidoqoftë,rrjedhat e ngjarjeve do të ndryshonin fatin e viseve shqiptare,pas sulmit Gjerman ndaj jugosllavisë,në prillin e vitit 1941,trupat gjermane,dy javë pas sulmit të Beogradit mbërrijnë në Jeni Pazar dhe komanda e lartë e Divizionit 60-të,merr takime me parinë e qytetit. Aqif Bluta,me ate urtësinë që e karaketrizonte,por edhe me ate ndjenjë nacionaliste të zhvilluar, e njeh komandën e lartë gjermane me historinë jo vetëm të Jeni Pazarit por krejt viseve shqiptare,të ndarë padrejtësisht nga shteti amë më vitin 1913.Pas kësaj,trimin e Jeni Pazarit do ta shohim edhe në tubimet e popullit në Pejë e Mitrovicë ku me fjalën e urtë u tregon për qëllimet e komandës së lartë gjermane duke i siguruar ata me ç’rast se trupat nuk mund të konsiderohen pushtuese.E vërteta është (pamvarsisht se ç’mund të kenë qëllimet strategjike të gjermanisë) se me vendosjen e forcave gjermane në territoret e Mitrovicës,Pejës,Jeni Pazarit e Rozhajës,masakrat serbe pushuan.Tashmë,me veprimet e tyre dinake,serbët po përpiqeshin të sillnin në këto zona kolonë të huaj,me ç’rast t’u kumtonin gjermanëve se ato vise nuk ishin etnikisht të pastra shqiptare.Në një dokument të asaj kohe,pos të tjerave shkruhet ; “Qeveria Jugosllave për me ndru fytyrën kombëtare të Pejës,kishte prue malazez,serb,rus,prej Banatit e ma së mbramit edhe vrakaqor të rrethit së Shkodrës,tue i zgjedhë tokat ma të mira të rrethit të Pejës… për me mujtun me i lan shqiptarët në varfëri,por fatbardhësisht nuk kishin mujt me ja arritë qëllimit.Mjeti me i marrë këto toka është druri e pushka.Numëri i të vramëve asht i tmerrshëm”.( Arkivi Qendror i shtetit, Fondi 35, Dosja 136, fleta 122 ).
Dinamika e zhvillimeve luftarake të RAIHUT TË TRETË ishte mjaft e ngjeshur dhe në këtë mënyrë,në vjeshtën e vitit 1942 trupat gjermane u detyruan të lënë Jeni Pazarin.Duke përfituar nga kjo tërheqje,militarët serb organizohen për pushtimin e qytetit.Por brenda 24 orëve Aqif Bluta lëshon kushtrimin dhe nën komandë të tij vrapojnë mbi njëmijë (1000)trima.Organizatori i talentuar ushtarak,Aqifi vendosi forcat në ruajtje të qytetit duke lënë të valojë i lirë,në bashkinë e Jeni Pazarit,,flamuri ynë kuq e zi.Pas këtyre veprimeve luftarake,nisur nga përvoja diplomatike,ai u dërgon edhe një mesazh serbëve në rrethina të Jeni Pazarit ku deklaron me zë të lartë se “Jeni Pazari asht tokë shqiptare.Historia e ka vërtetue këtë e na do ta mbrojmë me jetët e të fëmijëve”.
Por formacionet serbosllavo-çetnike nuk mund të tërhiqeshin lehtë prej Jeni Pazarit.Në muajt shtator-tetor 1941,ata kryejnë disa aksione terroriste barbare në rrethinat e këtij qyteti duke djegur shtëpi e duke vrarë banorë të pafajshëm.Aqif Bluta ndërkohë u ka bërë thirrje burrave të Kosovës martire që t’i vinë në ndihmë,aty në pozicionet e para të kufijve etnike shqiptare.E vërteta është se mbrenda një jave,aty mbritën gati dymijë burra të armatosur prej Drenice,Rugovës,Pejës dhe Istogut.Agimi i datës 16 nëntor 1941,vjen në rrethinat e Jeni Pazarit me krisma pushke e hingëllima kuajsh.Forcat çetniko-sllavoserbe janë lëshuar si të tërbuar për të marrë qytetin.Por këtu,pas trimërisë se çetave vullnetare shqiptare,ndriçon edhe njëherë madhësisht talenti dhe guximi i ushtarakut të talentuar,Aqif Blutës.Duke njohur më së miri terrenin duke zënë pikat kyqe të qytetit,Aqifi mundi jo vetëm të mbronte Jeni Pazarin nga shkatërimi i plotë,por duke çarë vetë i pari,ai mundi të ndërfutet në formacionet serbe duke u shkaktuar atyre humbje të mëdha.Mësohet se në këtë rast,në një fjalim të mbajtur përpara popullit,Aqif Bluta kumtoi : “Këto toka të dashtuna,janë mbrojt ndër vite të shkueme me gjak shqyptari.E me këtë gjak të fisnisë burrnore,nuk janë lanë me u shkel prej kambëve të poshtme të serbëvet.Këta male jan mësue ndër vite me ajr të pastërt,tue valvitë madhnueshëm ate flamurin tonë të Skenderbeut”.
Më pas,në vitin 1943,Aqif Blutën do ta shohim në krye të atdhetarëve që kërkojnë bashkimin e krejt tokave shqiptare.Luftëtar i vendosur kundër komunizmit,biri i Jeni Pazarit,do të ishte ideator dhe organizator i disa tubimeve,në vendlindjen e tij e në rrethina,se nëse komunistët shqiptarë,do të luftojnë për kufijtë etnike mund të gjendeshin ura komunikimi,por në të kundërtën ata vetëm ndaheshin dhe askund nuk bashkoheshin.
Mik i ngushtë i Ferhat Dragës,Fuad Dibrës,Xhafer Devës dhe Shaban Polluzhës,Aqif Bluta tashmë rend të organizojë truprojat kufitare shqiptare jo vetëm në Jeni Pazar por në krejt viset e Kosovës Lindore.Ate nuk e lodhin as vitet e rënda të vuajtjeve dhe as mosha.Pret me kënaqësi idetë e miqve të vet për organizimin e Lidhjes së Dytë të Prizërenit.Mandej idetë e kësaj Lidhjeje i përçon në çdo shtëpi të Kosovës,kudo ku dyert për te rrinin hapur.Është kjo arsyeja që shtypi i atyre ditëve,duke folur për tubimin e Lidhjes së Dytë Shqiptare të Prizërenit thotë ; “Mbas zotit Shehu,si nënkryetar vjen zoti Aqif Bluta… asht burrë që në çdo kohë,nën çdo pushtim,nuk ka pushue kurrë së luftuari për realizimin e vullnetit të popullit kosovar,për të qenë një dhe i pandashëm kundra çdo vale shkatërrimtare”. ( Gazeta “ Kosova “ Nr 52 , tetor 1943 ).
Edhe në vitin 1944,edhe atëherë kur tokën e Kosovës po e mbulonte nata komuniste,Aqif Bluta nuk u thye.Anipse nuk pati ndonjë detyrë shtetërore,ai u përgjigj thirrjes së popullit të Mitrovicës, Sinicës e Jeni Pazarit duke i udhëhequr ata në sa e sa beteja kundra forcave çetnike serbe dhe internacionalistëve proletarë.Ai shkon në Pejë e Gjakovë për organizim të mëtejshëm,por në Gjakovë prehet në besë nga komunistët Gjakovarë zihet dhe i dorëzohet OZN-ës famëkeqeTë mbramen herë,kur burri nuk iu përgjigj zërit të atdheut,ishte çast kur sytë e tij mbylleshin nën drithërimën vajtuese për fatin e kombit të vet,le e rritur në beteja për liri,bashkim e prosperim.,ai ndëroi jetë duke shpresuar që Jeni Pazarin,Sinicën e Mitrovicën ti shihte në gjirin e shtetit amë të vetit,në Shqipërinë e Shqipatrëvet.Mbas torturave shtazarake Aqif Bluta vëhet para togës kriminale serbosllavo-komuniste dhe pushkatohet më 21.janar. të vitit 1945.Ai nuk pranon ty mbyllen sytë, dhe ato syqelë të këtij shqiptari nacionalist edhe sot ua trembin ëndrat serbosllavëve.
Bern-Zvicër

Nga Fahri Xharra/ Gjakovë/
Kur mbytet i madhi ,lindin shumë dyshime për arsyen e vrasjes . Duhej apo jo të vritej
dr. Millan Shufflay ? Çka iu bëri serbëve ky gjeni që të pëson ashtu ? Shumë pyetje , shumë pyetje. Ç`iu desht një hebreut , një njeriut të madh të shkencës të bie viktimë e së vërtetës shkencore.?
Millan Shufllayin e karakterizonte “metoda e shqyrtimit shkencor ,paanshmeria, korrektësia, pedantëria ,analizat dhe studimet e nduarduarshme , qofshin ato paleografike, diplomatike ,onomastike , toponomastike apo të tjera edhe sot e kësaj dite janë
me vlerë “.
Serbët e dinin se ai po hulumton diçka të madhe , diçka që bie ndesh me aspiratat e tyre.
Të njifet bota me të vërtetën shqiptare ? e nga kush , nga një hebre i Kroacisë nuk mund ta merrnin me mend por as që ta pranonin si të tillë. Millan Shufflay duhej zhdukur.???
“Më 18 shkurt 1931, në mënyrë mizore, me shufër hekuri në kokë, e mbysin mikun më të madh të shqiptarëve, Dr. Mijan Šuflajn, vetëm pse po e zbardhte historinë tonë të mohuar nga historiografët shovinistë serbë!” ( Kadri Mani) Shuflaj ishte i pari që hodhi idenë se kufiri ndërmjet qytetërimit perëndimor dhe atij lindor shtrihej përgjatë lumit Drin. E njëjta tezë më vonë u përdor nga ideologë të ndryshëm jugosllavë, veçanërisht nga ata që kundërshtonin historianët serbë dhe tezat e tyre.
Më 1921 Shuflaj u akuzua për veprimtari revolucionare dhe u dënua me tre vjet e gjysmë burgim, por vuajti vetëm gjysmën e dënimit.
Shuflaj u rrah deri në vdekje më 1931 në një nga rrugët e Zagrebit Katër persona që i përkisnin grupimit nacionalist ekstremist “Jugosllavia e Re” ishin të implikuar në planin e vrasjes, përfshirë edhe Branko Zwerger i cili u akuzua për këtë akt.
E gjithë kjo ndodhi në kohën e sundimit të diktaturës serbe në Mbretërinë Jugosllave, dhe për vrasjene e albanologut Milan Shuflaj kroatët akuzuan gardën mbretërore që përbëhej nga oficerë serbë.
Menjëherë pas vdekjes së tij, Albert Ajnshtajn dhe Henrik Man i drejtuan një letër Organizatës Ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut me qendër në Paris me anë të së cilës i bënin thirrje asaj për mbrojtjen e shkencëtarëve kroatë nga regjimi diktatorial serbë.
Pse po shkruaj këtë shkrim ?
“Gjeneratës së tashme e të ardhshme: t’i kultivomë ndjenjat e dashurisë ndaj atdheut e popullit tonë shqiptar; t’i kultivojmë ndjenjat e dy institucioneve: 1. Institucionit të kërkimfaljes (ndreqjegabimit) dhe 2. Institucionit të dallimit të pronës private-shoqërore: kjo setër (laps, arë, livadh, mulli…) është imja, ajo pallto (laps, arë, livadh, mulli…) është jotja, të cilat mund t’i falim, t’i shesim miqësisht ose afaristikisht; kurse prona shtetërore është e përbashkët dhe e patjetërsueshme, të cilën duhet ta rrisim bashkë, ta kultivojmë e ta begatojmë shtetin tonë SHQIPËRINË ETNIKE cep më cep me troje e me popullatë kompakte të mbi 50%, pjesa tjetër e popullatës (49%) zhvendoset a vendoset me këmbime pronash në mënyrë vullnetare.
Ky është dallimi thelbësor midis Shqipërisë Etnike dhe Serbisë së Madhe hegjemoniste, të cilët thonë se aty ku është një serb (madje edhe një varr!), aty është- Serbi!!”
T’i kultivojmë ndjenjat e dashurisë ndaj të huajve që dhanë kontributet e veta të çmuara, si puna e Dr. Milan Shufflay-t (Stuart Mani, Uiljëm Liku…), për gjuhën e historinë tonë dhe që ia mbajtën ison çështjes tonë kombëtare; në mënyrë që të mos lëmë shteg të quhemi mosmirënjohës.
E përgëzojmë juristin e publicistin e njohur gjakovar, zotin Esat Stavileci për një thënie të tij zenitore, tri “gj-gj-gj”, që duhet të jenë një Program Kombëtar: bashkimi i: gjakut-gjuhës-gjeografisë!!! ( Kadri Mani, zemrashqiptare.net)
Për qëndrimin e Shufflay-t në Shqipëri, po japim disa mendime të Anisa Paplekës lidhur me vizitën e Milan Shuflajt në atdheun tonë dhe marreveshjen për vazhdimin e studimeve në fushën e albanologjisë me mbretin dhe qeverinë shqiptare.
Në fund të vitit 1930 Qeveria Shqiptare, duke treguar respekt dhe nderim te veqantë për shkenctarin dhe albanologun e njohur kroat me fame botërore , e fton atë që të vizitoje Shqipërine.Kjo ftesë bëhet menjëhere pasi Akademia e Vjenes i kishte propozuar dr.Shuflajt të vazhdonte botimin e vëllimit të tretë të : Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia: (shkurt Acta Albaniae).Shufflay u prit me nderime të larta shtetërore që nga Mbreti Zog , kryeministri , ministry i kulturës, dhe më në fund nga anëtaret e parlamentit shqipëtar ( parathënje në librin “Milan Shufllay” )
( Një telegram i Millan Shufflayit drejtuar qeverisë se Zogut , “ fondi Kadri Mani “
Zotni
Ministër i Arsimit
Tiranë
Zagreb, 17 dhjetor 1930
Gunduliqeva 25
Shkelqësi,
Letra juaj e 30 dhjetorit nr. 4225/II arriti në adresën time më 15 dhjetor. Duke e falënderuar thellë qeverinë shqiptare, po e jap dëftesën bashkëngjitur të shumës prej 3000 frangash zviceranë, të marra në një çek (Nr. B. 002529) nga Banka e Bazelitnë Cyrih.
Kjo dëftesë ishte shkruar kur, ndonëse këtë gjë nuk e prtija fare, (më 16 dhjetor) më ftuan në polici për të më kumtuar gojarisht se qeveria e Beogradit ka dhënë lejën të vij në Shqipëri.
Kështu, brenda pak kohe shpresoj se do ta arr pasaportën. Megjithatë, në fillim të muajit janar, mendoj se shkoj në Raguzë që të orientohem së pari lidhur me kushtet e tashme të punës në arkiva. Pas një qëndrimi të shkurtër në Raguzë, do të nisem për në Tiranë, duke parajalmëruar saktësisht se kur do të arrij. Për shkaqe të shumta nuk do ta marr vizën e Legatës Shqiptare në Beograd.
Natyrisht, kam kërkuar pasaportën edhe për Itali, mirëpo këtë kërkesë vendimi i Beogradit e lë në heshtje. Në polici më thanë se kjo çshtje mnd të rregullohet me ministrin e Beogradit në Tiranë.
Duke mos qenë i sigurt se do të mund të shkoj në Romë dhe dke pandehur se qeveria shqiptare i miraton propozimet e mia lidhur me arkivat e Italisë si dhe në qoftë se është e gatshme të paguaj honorarin e kopjuesve itakianë, do t’ia dërgoj së shpejti z. Amedio Xhanini (Amedeo Giannini), drejtor i Institutit për Evropën Lndore, listën e dokumenteve të cilat duhet të kopjoen në Romë, Napoli, Ankonë dhe Barcelonë.
Kopjen e atyre listave do ta sjell me vete në Tiranë.
Ju lutëm të provoni, Shkelqësi, konsideratën time më të lartë. Milan Shuflaj )
Gjatë qendrimit ne Shqipëri, dr.Shuflajt më 16 JAnar 1931 mbajti një fjalim në parlamentin shqiptar, ku në mënyrë të hollësishme foli për punen rreth botimit të vellimeve në vazhdim të: Acta Albaniae: si dhe të: Historisë së Shqipërise:.Për këtë gjë, parlamenti shqiptar urdhëroi ministrin e arsimit që në emer të shpenzimeve të paguante në llogari të dr.Milan Shuflajt, shumen prej 75000 frangash ari , që sot është e barabart me rreth 4 milion dollar.( Serbet dhe shqiptaret : historia e shqiptareve te veriut / Millan Shuflay) . ( lajm i mëshehur që nga ikja e Zogut fxh.)
“.Dr. Milan Shuflajt i njihet dhe në një far mënyre i shperblehet gjithë mundi që kishte bërë në hulumtimet dhe kërkimet shkencore në fushen e albanologjisë dhe veqanarisht në studimin dhe botimin e dokumentave mesjetare, të cilat deri në atë kohë pothuajse ishin të panjohura fare.I shoqeurar nga intelektual dhe politikan shqipëtare , studiuesi i madh kroat vizitoj arkiva të ndryshme kishtare, bibloteka, pika arkeologjike dhe u njoh për sëafermi me kulturen dhe traditen shqipëtare , për të cilen kishte shkruar aq shumë. I impresionuar nga mbishkrimet dhe dokumentet e shumta mesjetare, ai kërkoi që pjesa më e madhe e tyre të fotografoheshin ose të përshkueshin…… “
…. dhe “Më 18 shkurt 1931, në mënyrë mizore, me shufër hekuri në kokë, e mbysin mikun më të madh të shqiptarëve, Dr. Mijan Šuflajn, vetëm pse po e zbardhte historinë tonë të mohuar nga historiografët shovinistë serbë!”

Nga KOLEC TRABOINI/
Thomas Woodrow Wilson u lind në qytetin Stauton, Virxhinia të Amerikës më 28 dhjetor 1856. Gjatë shkollimi dallohej si një nxënës i zellshmën dhe orator i mirë, kreu studimet dhe mori disa diploma universitare. Ka qënë një udhëheq i lëvizjes për progres. President i Princeton University nga viti 1902 në 1910 si dhe Governator i New Jersey nga 1911 në 1913. Në maj 1906 ai pësoi një goditje në zemër që do të përbente një shqetësim shëndetësor gjatë gjithë jetës së tij.
U zgjodh President i i 28-t i Shteteve të Bashkuara detyrë që e filloi në 4 mars 1913 deri më 4 mars 1921. Ishte mbrojtësi më i flaktë i shtetit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore kur Greqia, Serbia, Italia, Franca e disa vende të tjera ishin të gatshme për copëtimin e Shqipërisë, për ta ndarë mes aleateve fitues të luftës dhe për të krijuar një minishtet në Shqipërinë e Mesme nën sundimin e Esat Pashë Toptanit.
Por qe fat i madh për shqiptarët që Wilson-i ishte president në këtë periudhë historike dhe ai i preu rrugën çdo ambicioni për copëtimin e Shqipërisë që siç shkruante Faik Konica, Shqipëria “ishte dënuar me vdekje, dënimi do të zbatohej doemos, asnjë rreze shprese s’ndritte gjëkundi. Po e papritura ngjau dhe kjo e papritur erdhi nga qëndrimi i Woodrow Wilson-it”.
Të mos harrojmë se kishte shumë faktorë që kishin ngjallur dashurinë e Presidentit Wilson për shqiptarët. E një nga këto ishte edhe Charles Richard Crane (1858–1939) bir i një industrialisti amerikan në Çikago, që ndihmoi në zgjedhjen e presidentit Woodrow Wilson në fushatën e vitit 1912. Po si e në çfarë rrethana kish lindur kjo lidhje e këtyre amerikanëve të shquar me shqiptarët? Në pranverë të vitit 1911, kur vazhdonte Kryengritja e Malësisë së Madhe, kishte bërë një udhëtim në qendër të Perandorisë Osmane, Charles Richard Crane u nis nga Stambolli në drejtim të Shqipërisë. Ministria e Jashtme Perandorake e shqetësuar për jetën e milionerit amerikan e këshilloi të mos e bënte atë udhëtim me rreziqe në vilajetet shqiptare, por kur pa këmbënguljen e amerikanit e shoqëroi atë me një grup ushtarësh turq. Kur grupi hyri në territoret shqiptare i dolën në rrugë shqiptarë të armatosur pjestarë çetash atdhetare. Ata e ndaluan karvanin duke urdhëruar kthimin e ushtarëve turq. Ishte një situatë e vështirë që mund të përfundonte me luftim. Milioneri amerikan nuk donte të kthehej prapa, atëherë shqiptarët e morën përsipër ta shoqëronin në të gjithë viset shqiptare nën besën e rojen e tyre. Charles Richard Crane u besoi, e jo vetëm aq, por ai u bë shumë shpejt mik me këta trima që e ruanin dhe ishin gati të bënin sakrificën më të madhe për ta mbrojtur. Kështu ai udhëtoi i qetë nga Shqipëria e Jugut në Veri, kaloi nëpër territoret ku bëheshin luftime, në Malësi të Madhe dhe deri në Podgoricë. Ishte një udhëtim që mund të konsiderohej fatlum. Ai kurrë nuk do t’i harronte këta shqiptarë me cilësi të larta, trimëri e bujari të pashoqe.
Në Podgoricë atë kohë kishte mbi 20 mijë malësorë shqiptarë të ikur nga shtëpitë e veta nga ekspedita mizore e Shefqet Turgut Pashës. Shihet se interesi i amerikanëve për çfarë ngjante në Shqipëri ishte i madh. “New York Times” botonte reportazhe mbi luftën e kryengritësve shqiptarë kundër zgjedhës otomane.
Ishte një fat për shqiptarët që pikërisht ky vizitor që e strehuan dhe e zunë mik, të ishte pjestar dhe figurë e rëndësishme e delegacionit amerikan në Konferencën e Paqes në Paris. Ai i dinte problemet e shqiptarëve dhe ambicjet ballkanase për ta copëtuar shtetin shqiptar. Padyshim ai ka dhënë një kontribut të madh në krijimin e bindjes së Presidentit Wilson që Shqipëria duhej mbrojtur me çdo kusht. Charles Richard Crane, i cili i njihte atdhetarët shqiptarë i kishte edhe miq ata, si Kristo Dakon dhe Fan Nolin e atdhetarë të tjerë.
Duhet kujtuar se më 4 korrik 1918, kur ende bota ishte në Luftën e Parë Botërore, i cila kishte filluar më 28 korrik 1914, Fan Noli në funksionin e kryetarit të “Vatrës” arriti të takonte presidentin Wilson në Mount Vernon. Ja se e kujton Noli këtë moment në një letër që i dërgoi vatranëve “Udhëtimi im këtu triumfoi. Fola dy herë me Presidentin Wilson, i cili më dha shpresa të mëdha . .” dhe më tej: “Gjatë kthimit unë si lutës i përulur iu afrova dhe i thashë ta shpëtonte këtë racë heroike dhe të pashpresë dhe t’i kthejë asaj bukën e jetës, lirinë. Dhe përgjigjja e tij fisnike ishte: “Unë do të kem një zë në Konferencën e ardhshme të Paqes dhe atë do ta përdor në favor të Shqipërisë”.
Studiuesi Peter R. Prifti ka shkruar: “I impresionuar thellë nga idealizmi i Wilson-it, Noli u bë një përkrahës i pasionuar i demokracisë wilsoniane. Drejtësia ndërkombëtare, vëllazërimi njerëzor, simpatia për të dobëtit.”
Lufta e Parë Botërore përfundoi më 11 nëntor 1918. Presidenti Wilson shkoi në Paris dhe megjithëse kishte këmbëngulur që Shqipëria të mos prekej, me largimin e tij në Amerikë, delegacionet e shteteve fituese të luftës sërish iu kthyen planeve të vjetra për copëtimin e Shqipërisë. Delegacioni shqiptar dhe miqtë amerikanë të Shqipërisë u shqetësuan dhe ia paraqitën gjëndjen Presidentit Wilson, i cili edhe pse i sëmurë mori sërish rrugën për Paris. Ai u bë shpëtimtar i Shqipërisë, nën ndikimin e tij të fuqishëm u vendos që Shqipëria nuk do të prekej në kufijtë e saj të njohur para lufte, aq më tepër se Shqipëria nuk konsiderohej shtet i mundur që të paguante pasojat e një lufte ku ajo nuk kishte qënë pjestare aleancash, përkundrazi shtetet ndërluftuese e kishin bërë territorin e saj shesh betejash kundër dëshirës së saj. Delegatët e shteteve iu bindën më së fundi vullnetit të hekurt të Presidentit Wilson dhe veç atëherë kur ai u sigurua për fatin e Shqipërisë, u kthye në Amerikë.
Duke shpallur 14 pikat e Konferencës së Paqes së Versajës, që do të sillnin krijimin e Lidhjes së Kombeve presidenti amerikan do të bëhej një figurë shumë popullore në botë si kampion i Paqes. Por pikërisht kur po krijohej Lidhja e Kombeve plot entuziazëm nga Europa, Kongresi Amerikan nuk e aprovoi hyrjen e Amerikës në këtë forum të ri ndërkombëtar, çfarë solli dhe një zhgënjim tek Presidenti Wilson, i cili kaloi goditjen e dytë në zemër dhe përkeqësimin e gjëndjes shëndetësore. Pikërisht në këtë vit atij iu dha çmimi Nobel për Paqe.
Mbas tetë vjetëve në drejtim të shtetit amerikan, la Shtëpinë e Bardhë më 4 mars 1921.
Është shumë domethënëse një ngjarje për të treguar lidhjet shpirtërore të Presidentit Wilson me shqiptarët. Pasi kish mësuar se në Shqipëri populli në këngët e tij përmendte mikun e madh të shqiptarëve Wilson, në një letër që presidentit Woodrow Wilson i dërgonte profesorit amerikan Elmer J. Jones i shkruante: -“S’ ka dyshim se më gëzohet zemra kur mësoj për ndjenjat e bukura që ushqejnë kundrejt meje në Shqipëri… Kujtoj se çdo takim me të tilla kombe na sqaron më së miri pikëpamjen tonë përmbi rastet dhe përgjegjësinë tonë kombëtare.” Ky mik i madh i shqiptarëve mbylli sytë në Washington D.C. më 3 shkurt 1924.
Janë të mrekullueshme fjalët e Fan Nolit për vdekjen e Wilsonit:
“Pranë Amerikës merr pjesë në këtë zi edhe Shqipëria e cila qan në fytyrën e amerikanit të madh, idealistin bujar dhe mbrojtësin e tij më të fortë.’
“Wilson bëri më tepër se çdo njeri për indipendencën e Shqipërisë.”
Ndërsa në Kuvendin Themelor të Vatrës Fan Noli u shpreh:
“ – Kur Shqipëria u qas në Lidhjen e Kombeve në Dhjetor, 1920,
- kur unë si delegat i Shqipërisë ndënja në një radhë me përfaqësonjësit e shteteve të tjera të qytetëruar të botës në Gjenevë,
- kur indipendenca jonë u njoh përsëri zyrtarisht,
- kur vendi ynë shpëtoj nga makthi i invazioneve të huaja,
- kur u vendos një mjet paqësor për të regulluar konfliktet e kufirit tonë,
- kur populli ynë mori vehten dhe pa një ditë të bardhë pas aqë mjerimesh dhe vojtjesh të patreguara, ndjeva një emër që ka fituar mirënjohjen e gjithë zemrave Shqiptare, emri i Presidentit Wilson.”
Faik Konica nga ana e tij do të shprehej:
“Gjithë shqiptarët duhet t’i ngrenë Wilsonit një monument të pavdekur në zemrat e tyre.”
Çfarë edhe ndodhi shpirtërisht e realisht. Një shtatore madhështore e Presidentit Wilson qëndron në sheshin kryesor të Tiranës së Re që mban emrin e tij. Miqësia e shqiptarëve me Amerikën kaloi nëpër sprova të mëdha historike e jo vetëm në 1919 por edhe në çlirimin përfundimtar të Kosovës më 1999, ndaj dhe mirënjohja është e përjetshme.

Nga Gëzim Llojdia/
1.43 prefektë nëpër udhë përshkimin 100 vjecarë të studiuesit Enver Memishaj Lepenica nga vitet 1912-2012, kanë qeverisur qarkun jugperëndimor të Vlorës.
Trandje historike megjithë gjatësinë e shekujve të tyre kanë datime. Ato zbresin,në fakt varen nga mjegullinat nëpër kohën tonë,mbi 100 vjet më parë, zbradhen.Atëherë, Vlora në suazë të qafës së Topit dhe detit ka ruajtur formën e vet,qyteti dhe qarku deri në kilometrin e fundit.Qarthuar brenda këtij elipsi gjërash,horizonti shfaqet në orbitë.Studiuesi Enver Memisha Lepenica ka sjell dokumente të reja për ata që kanë qeverisur qarkun e Vlorës. Të 43 prefektët e qarkut të Vlorës.
Për 500 vjet llogaritet guaska e rëndë e perandorisë osmane.
Gjatë kohës se pushtimit te Shqipërisë nga Turqia,shkruan E.M.Lepenica, Vlora ka qene nënprefekture (Kaza), qe varej nga Berati qe ishte prefekture (Mutesarifllek) dhe Berati vete varej nga Janina qe ishte vilajet.Sipas sistemit administrativ të asaj perandorie, në ndarjet administrative të sipërme, funksiononte një këshill i përberë prej nëpunësve të lartë, të vendit, dhe prej katër anëtareve te zgjedhur prej popullit me vota te tërthorta. Kjo forme e këshillit administrativ funksionoi afërsisht edhe në kohën e mbretërisë shqiptare. Në vitet e fundit të pushtimit të Vlorës nga Perandoria. Në vitet e fundit të pushtimit të Vlorës nga Perandoria Otomane, thotë E.M.Lepenica,shërbyen në Vlore si kryetare bashkie:Në vitin 1900, Shahin Kolonja. Në vitin 1902, Ali Spahi Malindi. Në vitin 1905, Ali Radhima. Ne vitin 1906 – 1908, Abas Mezini. Në vitin 1908,Ibrahim Abdullahu. Në vitin 1909- 1912, Xhemil Bej Vlora.Në vitin 1912,Jakup Agalliu dhe kryekatundar.Ibrahim Abdullahu.
Në vitin 1911, para shpalljes së Pavarësisë Kombëtare, prefekt i Vlores ka qene Ajet bej Libohova. Emërimin e tij prefekt e shpjegon Prof. dr. Pellumb Xhufi: “Myfit bej Libohova ka pare gjithnjë interesat e tij dhe asnjëherë interesat e atdheut të tij. Në vitin 1911, kur shqiptaret në Jug, morën armët dhe kërkuan lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë, Myfit bej Libohova me ndjenja osmanofile dhe nën ndikimin e qarqeve shoviniste greke, ndërhyri për të sabotuar kryengritjen duke mashtruar me premtime krerët e sajë. Myfit beu që ishte deputet, i shkruante Portës: “Toskëria është me ju!” Për këto merita Porta e Larte pranoi të hapte një shkolle fillore ne Gjirokastër dhe te emëronte vëllain e tij Ajet bej Libohovën, kajmekam, prefekt, të Vlorës”.”
Me rënien e guaskës osmane kur pritej të ndodhte riparimi i kohës,vërshuan,fqinjët serbet,ushtri që infektonin vdekje. Pushtime pushtuesish ndërmerren ekspedita ndëshkimore në tokat e shqiptareve.
Grekët,malazezet, austro-hungarezët,francezët,italianët vërshuan nëpër kohën turbulluese të viteve ‘14-‘20,kurse në kohën pushtuese të luftës së dytë, fashistët e përtej detit dhe nazistët e Rajhut të tretë. Në këtë babiloni pushtuesish,pushtimet sillnin kohë të tmerrshme pushtimi .Ata,që janë të pushtuar e dinë se çfarë ngjyre ka në të vërtetë,pushtimi. Në këto kushte, çdo popull do ta kishte humbur toruan. Dhe e humbën mjaftë kombe. Ndërkaq mbijetuam deri së fundit ata të Kosovës ,viti intervenimit të NATOS ,përpara këtyre katastrofave,ku riparimi bëhej gjithmonë e më i vështirë,e shtuan qëndresën duke shtuar edhe shumëzimin.
Duke vijuar më tej studiuesi Lepenica sjell kohën e shpallesh së indipedencës së shtetit :Pavarësia dhe hapat e pare te shtetit shqiptar. Qeveria e Vlorës proklamoi ne gazetën zyrtare te saj “Perlindja e Shqipërisë”, dt. 22 nëntor- 13 dhjetor 1913,”Kanuni i përshtatshëm i administratës civile te Shqipërisë”.Kanuni përcaktonte ndarjen administrative: prefektura, nënprefektura, krahina. Prefekti ishte titullari me i larte i prefekturës. Autori na sjell në vëmendje:Vlora është shpallur për here te pare prefekture, duke pasur ne administrim edhe Fierin, nga qeveria e përkohshme e Ismail Qemalit në vitin 1912 dhe po këtë vit u emërua edhe prefekti i pare i saje ne Shqiperine e pavarur, Refo Capari nga Cameria, i cili nuk mundi te arrinte ne Vlore per shkak te bllokimit te rrugëve nga Greqia, ne këtë situate u emërua Ahmet Durmish Xhafaj nga Karbunara e Vlorës. Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit hartoi kushtetutën e pare te shtetit shqiptar qe u quajt” Statuti Organik i Shqipërisë” i përbëre nga 17 kapituj. Sipas kësaj kushtetute, vendi ndahej ne 7 sanxhaqe: Elbasani,Shkodra, Dibra, Durrësi, Berati qe përfshinte dhe Vlorën, Korca dhe Gjirokastra. Kjo ndarje administrative mbeti ne fuqi edhe kur erdhi në Shqipëri princ Vidi, pra Vlora ishte nënprefekturë, qe varej nga Berati. Ky veprim i revoltoi vlonjatet. Patrioti Muco Qulli aso kohe në Vlore shkruante: „Vlora pas shume te’ mirave qe ka, kurdoherë e ka dëftyer sheshazi dashurinë patriotike dhe guximin trimëror. Vlora e përshëndeti, Vlora i tha tungjatjeta flamurit te shenjte” te Shqipërisë qe ishte kthyer prej Durrësit kryeunjur. Vlora i tha: lartësohu o shenje e bekuar e kombit”.
Pavarësisht nga kundërshtimet me 25 prill 1914 u publikua ndarja administrative e Shqipërisë në shtatë prefektura: 1.Shkodra, 2.Elbasani, 3. Durresi, 4. Berati, 5. Korca, 6. Gjirokastra, 7. Drini. Vlora mbetej nënprefekturë dhe varej nga Berati si ne kohen e Turqisë. Me pas me datën 2 maj 1914, me urdhër te Mbretit Princ Vidit Vlora u shpall prefekture dhe prej asaj kohe mbeti e tillë.
Gjate kohës se pushtimit nga Italia 1915 – 1920.Vlora u pushtua prej Italisë me 25 dhjetor 1914 dhe gjate kohës pushtimit, aktet e prefekturës nënshkruheshin nga prefekti, këshilltari italian, sekretari i përgjithshëm Ali Asllani dhe prej Imer qe ishte caktuar si sekretar i këshillit administrativ; por që ne Këshill nuk ekzistonte, pasi vendimet dhe aktet e prefekturës interesin e pushtuesit Italian. Në prefekture, si përkthyes ishte një ermen i quajtur Enriko Komaski ish gjyqtar në kohen Turqisë. Rishpallja e Pavarësisë se Shqipërisë në vitin 1920. Në përfundim të Luftës së Pareë Botërore, shqiptaret për të shpëtuar Shqipërinë nga copëtimi i fqinjëve, në janar te vitit 1920, mbajtën Kongresin e Lushnjës dhe bënë Luftën e Vlorës, 5 qershor deri 2 gusht 1920, duke rishpallur Pavarësinë Kombëtare. Ata formuan qeverinë me në krye Sulejman Bej Delvine dhe morën masa për riorganizimin e brendshëm të vendit.Ligji i pare organik “Për prefektin”, u hartua ne vitin 1923. Prefekti sipas atij ligji varej nga Ministria e Punëve te Brendshme.
2.
Dokumenti më i rëndësishëm është jo vetëm jetëshkrimi i personaliteteve, që kanë udhëhequr qarkun jugperëndimorë, por edhe të dhënat, që flasin për :Prefektët që vdiqën në atdhe,prefektët që u pushkatuan pa gjyq dhe me gjyq. Prefektët që vdiqën në burgjet komuniste. Prefektët që vdiqën në emigracion.Prefektët që ranë dëshmorë për lirinë e atdheut.
Në kategorinë e parë studiuesi Lepenica ka përfshirë të gjithë prefektët që vdiqën në atdhe. Lista që sjell studiuesi E.M.Lepenica përfshinë:Ahmet Durmishi 1937; Rauf Fico 1944; Fehim Leskoviku 1954, i internuar; Osmen Haxhiu 1937, i persekutuar; Zenel Prodani 1969, i burgosur; Faik Bregu 1972, i internuar nga fashistet, i persekutuar nga komunistet; Halim Gostivari 1927; Rustem Ymeri 1972, i persekutuar; Rasim Kalakula 1938; Abedin Nepravishta 1975, i internuar nga fashistet, i burgosur dhe internuar nga komunistet; Abdurrahim Hoxha, 1946, i persekutuar; Tafil Boletini 1970, i persekutuar nga UDB-ja dhe komunistet shqiptar. Në një listë tjetër janë përfshirë :Prefektët që u pushkatuan pa gjyq dhe me gjyq.
Në territorin e kësaj liste janë emrat :Qazim Koculi 1943,Niman Ferizi 1937, Qazim Bodinaku 1939,Zef Kadarja 1945,Lele Koci 1943,Vizhdan Risilia 1947.
Prefektët që vdiqën në burgjet komuniste. Qazim Kokoshi 1947; Ismet Kryeziu 1952; Sadik Metra 1955. Prefektët që vdiqën në emigracion.Refo Capari 1944; Nexhip Basha 1952; Bajram Fevzi 1928; Vasil Kalluci ?; Faik Quku 1963; Vehip Runa 1957; Ahmet Myftari ? Prefektët qe ranë dëshmorë për lirinë e atdheut.Johan Thomson 1914, Seit Qemali me te birin Sezaiun 1944, Dulejman Cela 1943.
Lista e prefektëve të Vlorës në 100 vjetët e fundit.

PREFEKTÈT E QARKUT TE VLORES GJATE 100 VJETEVE 1912 – 2012

Periudha 1912 – 1938, ngritja dhe konsoiidimi i shtetit shqiptar

Refo Capari (autor i tekstit te Hymnit te Federates “VATRA),Camèri, 1884- 1944
Nuk e ka ushtruar detyren.
2 Ahmet Durmishi Karbunare, Vlorc. 1872-1937 1912- Gusht 1913
Rauf Fico Jemen, Arabi, 1881-1944 1.2.1914-30.4.1914 – 1925
Nexhip Basha Peje, 1877 – 1952 1.5.1914-30.10.1914
Fehim Leskoviku Leskovik, 1861 – 1954 Gusht 1913-1.5.1914
Osmèn Haxhiu Vlore. 1885 – 1937 1.11.1914- 22. 2.1917
Seit Qemali Kaninc. Vlorè. 1881 – 1944 22.2.1917- 1.9.1920 ■
Qazim Kokoshi Vlorc, 1882 -1947 15.6.1920-5.4.1921
Qazim Koculi Kocul, Vlorc, 1883-1943 1921
Bajram Fevziu Kolonjè, 1884 -1928 22.1.1922-10.8.1923
Zenel Prodani Kolonjè, 1886-1969 1.11.1922
22.12.1927-25.8.1930
1 Faik Bregu Libohovè, 1884- 1972 11.8.1923 – 11.10.1923
Halim Gostivari Gjakove, 1878 -1927 18.1.1924- 30.6.1924
Niman Ferizi Gjakove, 1892 – 1937 1.7.1924-31.12.1924
Qazim Bodinaku Tirane, 1894- 1939 Shtator 1922-1.11.1922
17.5.1925 -24.2.1926 – 1927
Dulejman Cela Patin. Burrel, 1894 – 1943 Zévendès 1926 – maj 1926
Rustem Ymeri Dibcr. 1897 – 1972 Mai 1926-23.12.1926
Vasil Kalluci Lunxhcri, 1885 – ? 1.1.1925 -20.1.1925
23.12.1926-8.4. 1927
Rasim Kalakula Gjirokaster, 1884-1938 9.4.1927»
Zef Kadare Shkodèr. 1892 – 1945 22.12.1927-25.8.1930
Ismet Kryeziu Gjakove. 1888 – 1952 1928 – 31.12.1930
2 Abedin Nepravishta Kuc. Vlore, 1889 -1975 1931 – 10.9.1933
Sadik Metra German, Mat, 1884-1955 1 1.9.1933 -1936
Abdurrahim Hoxha 1878 – 1946 1937-qershor 1939
Periudha 1939- 1944 pushtimi nazitashist

Faik Quku
Shkodèr, 1899 – 1963 .6. 1939-31.7.1941
Tafil Boletini Boletin, 1888- 1970 1.8.1941 -30.10.1941
Lele Koci Labovè, 1891 – 1943 19.1.1942-5.1.1943
Veip Runa Nivic, Kurvelesh. 1895-1957 1942
Ahmet Myftari Mat, ? 6.1.1943-30.9.1943
Vizhdan Risilia Risili, Vlorc, 1900 – 1947 1.10.1943 -1.11.1944

Periudha 1945 — 1990, gjate diktaturés komuniste

Periudha 1991-2012, gjate ndérrimit te demokracise

Bahri Shanaj Gracan, Mallakaslér. 1943 1.7.1994-15.1.1997
Afrim Haci Borsh, Sarandè, 1933 15.1.1997-31.5.1997
Tare Hamò Vlore, 1945 1.8.1997 -30.11.2001

Shkroi: Milan Shufaj/*
Themelet e forteses te kohes se mesme te Durresiti hodhi mbreti bizant Anastasi (491-518) qe kishte lindur aty .
Shtytjen per kete ia dha gjendja e mjerueshme e Durresit pas ikjes se goteve e ndoshta edhe demi qe shkaktoi termeti katrastrofal i vitit 345,pas te cilit nuk ishte merimetuar plotesisht.
Anastasi dha urdher qe qyteti te forcohej me rrethime fortesash trefishe te cilat pas termetit te vitit 518 i permiresoi mbreti Justin dhe i perfundoi Justiniani .
Sikunder e kerkonte nevoja ne kohen e dyndjes se popujve dhe per vete fuqine e madhe detare te Bizantit sistemi i fortifikimeve ishte i ndertuar kunder sulmeve nga ana e tokes.
Fortifikimin e fundit e perbente mbyllja e rripit te ngushte prej 7 km ne veri te qytetit ne rrugen nga ana e Bishtit te Palles.
Ideja e ketyre lloj fortesave u vu ne veprim ne ate kohe dhe ne “murin e gjate ” para Kostandinapolit , madje ne Termopilet , me vone ne Gadishullin e Kasandres, afer Selanikut dhe ne Hersonez te Trakise.
Ky mur ishte 200 m i gjate ,1 m i trashe e me tulla te bukura bizantine.Edhe sot rruga rruga kalon neper porten e ketij muri e sipas emrit te tij te gjitha rrenimet quhen Porta .
Qysh prej kohes kur venedikasit pushtuan Durresin (1392) keto fortesa kane mbetur rrenoja
Nga ana e tokes qyteti kufizohej deri ne kohen e Venedikut me rrethimin e dyte, me mure e varoshit te cilat ishin aq te gjera sa mund te ecnin kater kalores perbri njeri tjetrit .
Keto mure i rindertoi despoti i Epirit dhe mbreti i mevonshem Teodor Duke Komneni , i ati i Ana Dukes e cila u martua ne vitin 1220 me mbretin serb Stefan Radoslavin dhe qe pas thyerjes se te jatit ne betejen afer Klokotnisces iku ne Durres bashk me burrin e saje (1234) dhe u la ne vullnetin e nje “Ftanku te madh “.
Prej ketyre mureve , matyrisht jashte varoshit te vogel,sot shifet nje pirg me nje mbishkrim greqisht te vitit1223 qe thote se kete ndertese te vjeter, te jashtezakoneshme e ka ngritur Theodor Komneni.
Rrethimin e tret te perforcuar e formonte ne anen jugelindore te qytetit keshtjella ose qyteza
Kur Anzhuinet, pas termetit te vitit 1273 , ( rreth1280) nderuan limanin e Durresit keshtyjellen e re, keshtiella e vjeter bizantine quhej ” castrm superius ”
Fillimet e rrenimit te Durresit e shenon termeti katrastofal i vitit 1273 qe i ngjan atij te Raguzes te vitit 1667.
Shume qytetar me kete rast gjeten vdekjen , shum te tjere iken neper male dhe ne Berat prej nga vetemnje pjese guxoi te kethehej ne shtepi ne vitin 1284.
Mbas termetit ndodhi nje zi buke e gjate , pastaj nje murtaje e tmerrsheme , ne vitin 1348dhe 1363 , me vone luftime per pushtimin e Durresit te shoqeruara me egersine tiraneve shqipetare
Nga ketoshkaqe nje pjese e madhe e popullesise u shterngua te shperngulej ne Apuli ku jetonte me te lypur.
Me gjitheketo , Durresi ndoshta do te mund te duronte gjithecka ne se termeti nuk do t’i mbyllte kenetes se madhe rrjedhen per ne det e te shkaktonte keshtu “ajrin e lig”.
Ne nje mas me te madhe se sa ne Vlore e ne Medone malarja bente dem ne populle vec kesaj frika prej turqve i shtynte qytetaret te shkonin ne vendet e huaja .
Ne vitin 1430 venedikasit zvogeluan rrethimin e mureve te qytetit per arsye se ai nuk mund te mbrohej kursesi prej madheshtise qe kishte prej numrit te vogel te ushtareve , ne vitin 1428 qyteti u shkatrua gati fare .
Venedikasit shpallen se ata qe donin te vendoseshin ne Durres nuk do te paguanin taksa
Me ne fund Republika e Venedikut vendosi te plotesonte deshiren e vjeter te qytetareve qe qyteti te shendrohej me ndihmen e hendeqeve e te germimeve , ne nje ishull d,m, th qe keneta te bashkohej nga ana e veriut dhe e jugut me detin , keshtu qe ujte e detit ta rrethonte plotesishte
Ne krye te kesaje pune , per te cilen edhe zotrit shqipetar dhane nje numer punetoresh, ishte ne vitin 1455 nje inxhinier venedikas .
Por ky mundim i madh u tregua i pamjaftueshem kundrejte fuqise se natyres
Kanalet ekzisttencen e te cilave e vertetojne edhe sot kallzimet e banoreve,mbylleshin me shpejtesi me reren e detit .
Ishte e nevojsheme qe ata te pastroheshin vit per vit, si per shembull ne Trogirin (Trau) e kohes se mesme por kjo pune nuk u be.
Perseri filluan ankimet per “ajrin e keq”,por ne vere ,ne gushte te vitit 1501, turqit kapercyen keneten qe ne shume vende ishre thare dhe papritur e pakujtuar sulmuan Durresin
Turqit pernjehere e zvogeluan te gjithe qytetin ne vendin e zbrapzur neprmjet dy pirgjeve , ne anen e pirgut bizantin.
Keta atje , paralel me muret e vjetra romake ,nje km larg dhe me muret e vjetra bizantine gjysem km , ngriten ne drejtom te veriut nje mbrojtje te re ndertuan me gure rrenimesh te vjetra
Ky mur, me nje pirg katerkendesh mbi “Porta grande “, me copa mermeri , me skulptura te vjetera , me mbishkrime romake , bizantine, e venedikase ,mandej me gure varresh e me stema duket si nje muze i vertete

————————-
*Historia e Duresit te vjeter
Milan Shufaj :nga libri ,,”Serbet dhe Shqipetaret ” ,, cnd2014( E dergoi per Diellin Cezar NDREU)

Shekulli i kaluar përveç revolucionit ekonomik dhe shkencor, pas vetes ka lënë disa njerëz, që do kujtohen me shekuj nga shoqëria botërore. Nuk janë këta njerëz që kanë fituar “Nobelin” për paqe ose shkencë, por si politikanë e diktatorë, do të mbahen mend për krimet që i kanë bërë njerëzimit.
Gazeta “Tirana Observer”, ka botuar historitë e 32 njerëzve që kanë qenë të veçantë nga gjithë bota. Quhen të tillë pasi shifrat e viktimave që kanë lënë pas i kalojnë mijërat madje edhe milionat.
Ndërsa nëse bëhen të gjithë bashkë, nga fuqia e tyre politike dhe ushtarake, kanë vdekur gati 100 milionë njerëz në shekullin XX.
“Është e qartë që njerëzit e thjeshtë nuk e duan luftën. Përse një fshatar duhet të rrezikojë lëkurën e tij në luftë, kur qëllimi i tij më i madh është të kthehet në shtëpi shëndoshë e mirë. Janë drejtuesit ata që vendosin për politikën ata që e duan luftën…”, citohet të ketë thënë gjenerali gjerman Herman Goring duke folur për Luftën e Dytë Botërore.
Në krye të listës prej 32 diktatorëve të shekullit të kaluar është Adolf Hitleri,të cilit i faturohen 60 milionë viktima të Luftës së Dytë Botërore.
Pas tij, sipas alfabetit është: Ante Paveliç, ustashi kroat i cili gjatë viteve ’41-’45, shkaktoi 300 mijë deri në 1 milionë të vrarë, ku përfshihen 30 mijë hebrenj, mbi 29 mijë romë dhe 300-600 mijë serbë.
Anastasio Somoza Debayle ishte president i Nikaraguas prej dy mandatash, nga viti 1967 deri në vitin 1979. Megjithëse nuk ka të dhëna të sakta për viktimat gjatë regjimit të tij diktatorial, Debayle mbahet përgjegjës për të paktën 50 mijë të vrarë gjatë “revolucionit” nikaraguan dhe për 120 mijë të arratisur nga vendi.
Ahmet Cemal Pasha, Ismail Enver Pasha dhe Mehmed Talat Pasha, janë futur si vrasës në historinë e shekullit të 20-të, me një emër, “Tre pashallarët”. Të tre, drejtues të xhonturqve në kohën e Perandorisë Otomane, mbahen përgjegjës se në periudhën 1914-1918 kanë vrarë rreth 600 mijë armenë, mbi 300 mijë grekë dhe mbi 100 mijë asirianë.
Augusto Pinoçet ishte një gjeneral ushtarak, por që e qeverisi Kilin si diktator, nga 11 shtatori 1973 deri në mars të 1990. Ai është përgjegjës për vrasjen e 3 197 njerëzve dhe burgosjen e shumë të tjerëve, krime që ai i ka bërë gjatë regjimit të tij diktatorial. Në vitin 1988 regjimi i tij mori fund pas një referendumi popullor.
Benito Musolini, diktatori italian i cili e futi Italinë nën një regjim fashist nga viti 1922 deri në 1943. Ai akuzohet se gjatë 11 viteve të regjimit të tij janë vrarë mbi 400 mijë italianë dhe mbi 30 mijë etiopianë, të cilët janë vrarë gjatë pushtimit të Etiopisë nga Italia.
Elie Hobeika ishte komandant i “Forcave Libaneze”, një ushtri që financohej nga Siria libanezi gjatë viteve 70-80. Elie Hobeika është akuzuar se ka urdhëruar për masakrat e kryera në dy kampe refugjatësh në Liban, ku janë vrarë 1700 gra dhe fëmijë palestinezë.
Gjithashtu ai është edhe autor i shumë vrasjeve të popullsisë së pafajshme gjatë luftës civile në Liban, por edhe të kundërshtarëve të tij politikë.
Enver Hoxha, i sh udhëheqësi i Shqipërisë nga viti 1945 deri në vitin 1985. Ai akuzohet se gjatë regjimit të tij janë vrarë, zhdukur dhe internuar mijëra njerëz në Shqipëri. Enver Hoxha është cilësuar edhe si një nga diktatorët më të egër të shekullit të kaluar.
Ferdinand Marcos ish presidenti i Filipineve, për të cilin thuhet se nuk ka shifra të sakta por vrasjet mund të jenë me mijëra, ndërsa arrestimet burgosjet dhe internimet kishin qenë desert për të.
Francisco Franco Bahamonde, diktatori i Spanjës, i vënë në krye të shtetit më 29 shtator 1936, akuzohet se me trupat e tij nacionaliste ka shkaktuar vdekjen e mbi 500 mijë vetëve gjatë Luftës Civile të Spanjës. I ndihmuar nga Hitleri dhe Duçja, Franko fitoi luftën pa kushte pas 3 vitesh, më 1 prill të 1939-ës.
François Duvalier u zgjodh president i Haitit më 22 shtator të vitit 1957. I vetëshpallur president për jetë i Haitit, Duvalier vendosi një regjim të përqendruar në Haiti, dhe së bashku me djalin e tij, të cilin e shpalli pasardhës të kreut të shtetit, Duvalier akuzohet të ketë vrarë 20-60 mijë njerëz.
Haji Mohammad Soeharto shërbeu si ushtarak në luftën për pavarësi të Indonezisë, por kulmi i karrierës së tij ishte emërimi si president në vitin 1967, post të cilin e mbajti gjer në vitin 1998. Regjimi i tij u shoqërua me spastrime politike dhe me vdekjen e mbi dy milionë njerëzve, sidomos komunistë indonezianë dhe kinezo-indonezianë.
Hermann Göring, komandant i ushtrisë gjermane gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe ministri i Aviacionit Gjerman, Hermann Göring është shpallur fajtor për vrasjen e miliona njerëzve. I cilësuar si një nga vrasësit më të mëdhenj të shekullit të XX, ai është përgjegjës edhe për zhdukjen e miliona hebrenjve, kjo pasi ai është autori i organizimit të eliminimit të tyre.
Idi Amin, i cilësuar si “Kasapi i Afrikës”, është akuzuar për vrasjen e rreth 300 mijë njerëzve. I lindur në vitin 1923, në veri të Ugandës, dhe i rritur mes tensionesh të grupeve etnike në vendin e tij, Idi Amin u ngjit në krye të Ugandës në janar të vitit 1971 me anë të një grushti shteti.
Ion Antonescu ishte kryetar i Rumanisë në vitet 1940-1944. Ai është përgjegjës për vrasjen e 300 mijë e hebrenjve në Rumani si dhe të 500 mijë ushtarëve rumunë, të cilët vdiqën gjatë betejës së Stalingradit në Rusi. Ion Antonescu ishte një nga gjeneralët më të famshëm në Rumani.
Joseph Stalin është një nga diktatorët më të egër dhe një nga vrasësit më të mëdhenj të shekullit të XX. Stalin është përgjegjës për vrasjen e gati 30 milionë njerëzve, shumica e të cilëve bashkëpatriotë të tij, si dhe burgosjen e miliona të tjerëve. I ardhur në fuqi pas vdekjes së Leninit, në vitin 1928, Stalini zhduku të gjithë kundërshtarët e tij politikë.
Joseph Goebbels, ministri i Propagandës i Gjermanisë naziste, Goebbels është përgjegjës për vrasjen e 46 milionë njerëzve, dhe për këtë është cilësuar si një nga vrasësit më të mëdhenj të shekullit të XX. Goebbels ishte personi që udhëhoqi propagandën e partisë naziste të Hilerit, duke bërë që partia e tyre të fitonte zgjedhjet në vitin 1933.
Josef Mengele, mjeku gjerman i kampit nazist të Aushvicit, është cilësuar si një nga vrasësit më të mëdhenj të shekullit të XX, madje është quajtur edhe “Engjëlli i vdekjes”. Kjo për shkak të eksperimenteve vdekjeprurëse që ai kryente me çifutët e burgosur në Aushvic.
Jorge Videla, ishte një gjeneral argjentinas, diktator dhe president i vendit nga viti 1976 deri në vitin 1981. Videla është cilësuar si një nga vrasësit më të mëdhenj të shekullit të XX dhe është akuzuar për vrasjen e 30 mijë njerëzve. Gjatë regjimit të tij ai u bë i njohur për dhunën dhe eliminimet që ai u bëri ndaj kundërshtarëve politikë.
José Efrain Ríos Montt, ose ndryshe “Gjenerali” akuzohet për vrasjen e rreth 70 mijë fshatarëve majanë dhe politikanëve disidentë në Guatemala. Ai u vu në krye të Guatemalës në vitin 1982, duke sunduar si diktator.
Kim Il Sung, kreu i Koresë së Veriut, i cilësuar si “Udhëheqësi i madh”, akuzohet si përgjegjës për vrasjen e 3 milionë njerëzve gjatë luftës civile të Koresë. Rreth 1 milion koreano-veriorë vdiqën nga uria gjatë regjimit të Kim Il Sung.
Në vitin 1950 ai nis sulmin ndaj Koresë së Jugut pa paralajmërim, luftë e cila përfundoi në vitin 1953. Sipas të dhënave, mbi 2 milionë civilë u vranë, ndërsa shënohen rreth 317 mijë ushtarakë të vrarë, 304 mijë të plagosur dhe 102 mijë të zhdukur në luftë.
Mbreti Leopold II i Belgjikës, i cili u vendos si sovran i Kongos në vitin 1885, akuzohet për vrasjen e 15 milionë kongolezëve. Monarku i Belgjikës, duke shtuar skllavërinë në Kongo, provokoi revolta të shumta të fiseve kongoleze, të cilat u shtypën me ashpërsi.
Mao Tse-Tung, ose “Timonieri i madh” i Kinës, akuzohet se është përgjegjës për vdekjen e 14-20 milionë njerëzve nga uria gjatë “Kapërcimit të madh përpara”. Plus këtyre, shtohen edhe dhjetëra mijëra të vrarë dhe miliona jetë të shkatërruara gjatë “Revolucionit Kulturor” në Kinë.
Ne Win, “Babai i madh” erdhi në pushtet në vitin 1962 me anë të një grushti shteti. Kreu i Burmës e mbajti regjimin e tij diktatorial deri në vitin 1988. Rreth 3-10 mijë të vrarë janë regjistruar në të ashtuquajturën “Demokracia e Pranverës”, protesta të mëdha të drejtuara nga studentë ndaj regjimit militar.
Nicolae Andruta Ceausescu, i quajtur “Gjeniu i Karpateve”, kreu i Rumanisë akuzohet për vrasjen e rreth 5 mijë njerëzve gjatë revolucionit të vitit 1989 që e përmbysi Ceausescu-n. Ndërkohë në listën e vrasjeve shtohen edhe me mijëra vdekje gjatë viteve’80, të shkaktuara nga privimet e regjimit, të cilin ai drejtoi.
Pol Pot, ishte drejtues i Partisë komuniste në Kamboxhia (Khmer Rouge) dhe kryeministër nga viti 1976-1979. Gjatë kohës së regjimit të tij diktatorial janë vrarë mbi 3 milionë kamboxhianë. Sipas të dhënave, në një qendër ku mbaheshin njerëz të arrestuar, janë torturuar dhe ekzekutuar rreth 15 mijë “elementë antiparti”, ku përfshiheshin edhe gra e fëmijë.
Prince japonez, Yasuhiko Asaka, i cilësuar si orkestruesi i masakrës së Nanjing, ku u vranë 200 -350 mijë civilë kinezë dhe ushtarë të dorëzuar. Robërit kinezë u torturuan, u dogjën të gjallë, u vranë me bajoneta në formë masive. Maskara ndodhi në vitin 1937, gjatë luftës së dytë kino-japoneze.
Radovan Karazhiq, politikani serbo-boshnjak është akuzuar për vrasjen e 20 mijë njerëzve gjatë luftës në Bosnje – Hercegovinë në vitet 1992-1995. I shpallur president i republikës serbe të Bosnje-Hercegovinës në vitin 1992, Radovan Karadzic akuzohet se ka urdhëruar gjatë luftës së Bosnje- Hercegovinës spastrimin etnik të myslimanëve boshnjakë.
Rafael Trujillo, president i Republikës Domenikane nga viti 1930 deri në vitin 1961, akuzohet për vrasjen e rreth 20 mijë haitianëve në vitin 1937. Kësaj i shtohet edhe një listë e madhe e disidentëve domenikianë dhe figura të opozitës, të vrarë gjatë regjimit të tij 31-vjeçar.
Ratko Mladiç, gjenerali serbo-boshnjak është ndoshta ndër vrasësit më të fundit të shekullit të XX. Ai është akuzuar për vrasjen e 8100 myslimanëve boshnjakë gjatë luftës në Bosnje-Hercegovinë në vitet 1992-1995, si dhe 10 mijë boshnjakëve të tjerë.
Sadam Hysein, ish-diktatori irakian është cilësuar si një nga vrasësit më të mëdhenj të shekullit të kaluar. Ai është akuzuar se gjatë regjimit diktatorial në Irak ka vrarë me mijëra njerëz, ndër ta shumë kurdë dhe shitë. Gjatë regjimit të tij diktatorial, Sadami eliminoi të gjithë kundërshtarët e tij politikë.
Sllobodan Millosheviç, i quajtur ndryshe si “Kasapi i Ballkanit”, është përgjegjës për vrasjen e 230 mijë njerëzve dhe shpërnguljen e nga trojet e tyre e 3 milionë të tjerëve. Në vitin 1989, Millosheviç merr postin e Presidentit të Republikës së Serbisë, të cilin e mban deri në vitin 1997.

■KËTA KLERIKË KATOLIK NUK KANË AS SOT VARREZA…/
■ASKUSH NGA VRASËSIT E TYNE NUK KA KERKUE FALJE…/
Nga Fritz RADOVANI/
1.■Don Lazer Shantoja (2 Shtator 1892 – 5 Mars 1945) Meshtar i njohun nder predikatarët ma të mirë. Fjalimet dhe konferencat e Tij janë të papersëritëshme. Ishte njeri i kulturës, i letërsisë dhe i artit, u masakrue deri në atë gradë sa nuk njihej kush asht…I sharruen kambët me sharrë druevari. Ishte në moshën 54 vjeç, kur asht vra në brigjet e lumit Lana në Tiranë, bashkë me Sulçe Beg Bushatin…
2.■Don Mark Gjani (1909 – 1945) Në shtator 1945, mbytet në tortura, në Mirditë. Ishte sekretar i Imz. Frano Gjinit. Kerkohet me dishmue kunder Tij, prandej, edhe masakrohet e vdes në tortura. Trupi i Tij tretet në breg të lumit, me ushqye qentë e fshatit…
3.■At Papa Pandi (1910? –Tetor 1945), mbytet në Korçë, në mënyrë shnjerzore… I prenë koken me sopatë në pyll, dhe ia vune mbi gjoks pranë Kryqit…Ishte klerik katolik që punoi per unifikimin me Kishen Ortodokse. Ishin një brezni që dallohej në shenjë…dhe, që nuk persëritet!
4.■At Anton Harapi (5 Janar 1888 – 20 Shkurt 1946), Në gjyqin special që u dënue me pushkatim tha: “Shqipnia u fitue me gjak, me gjak edhe po mbahet e robnueme. Do të vijnë dita e, me Paqë dhe me Drejtësi do të fitohet!…”. E vranë në breg të lumit Lana, në Tiranë.
5.■At Giovani Fausti S.J. (1901 – 1946). Ishte profesor i teologjisë dhe filozofisë në Seminarin Papnuer të Jezuitëve në Shkoder. Një nga klerikët ma të kulturuem e dashamirës të Popullit Shqiptar. Erdhi porsa u shugurue meshtar nga Breshia, Itali, per me mbetë “pa varr” tek ne.
6.■ At Daniel Dajani S.J. (1916 – 1946)Rektor i Jezuitëve. Drejtues i Revistës “Lajmtari i Zemres së Krishtit”. Pushkatohet i pafaj si vllaznit…
7.■At Gjon Shllaku O.F.M. (1905 – 1946). I paisun me një kulturë të gjanë në universitetet e Holandës, Belgjikës dhe Sorbonës… Duhej “zhdukë” bashkë me themelet e Françeskanëve të Shqipnisë… Kështu, “kishte, urdhnue qeveria sllavokomuniste e Beogradit!”…
8.■Xhakoni Mark Çuni (1920 – 1946). Seminaristi që thëmeloi në vitin 1945 Organizaten “Bashkimi Shqiptar”, pa perfundue Lufta e Dytë Botnore. Ajo kishte pikpamje dhe program demokratik. Në këte organizatë nuk bante pjesë asnjë klerik.
9.■Don Nikoll Gazulli (1893 – 1946) Me 23 Mars 1946 vritet në Vrith tradhëtisht…
10.■Don Alfons Tracki (1892 – 1946). Vjen nga Breslau dhe edukon një brezni Atdhetarësh Shqiptarë. Pothuej, të gjithë u pushkatuen nga komunistët si Mësuesi i Tyne gjerman Tracki, me 17 Korrik 1946. Ishte një Misionar i vertetë që mbet i paharrueshem per veprat fetare e bamirëse!
11.■At Josif Papamihajli (23 Shtator 1912 – Tetor 1946?) Po në tetorin e 1946, mbytet mizorisht edhe At Josifi Papamihajli… nga Elbasani. Urrejtja per Emnin Klerik… e çoi në kampin e shfarosjes së Bedenit të Korçës. E mbyten në baltë për së gjalli…
12.■Don Mark Bici (1909 – Nandor 1946), mbytet në tortura në hetuesinë e Mirditës.
13.■Imzot Nikoll Tusha (1895 – 14 Nandor 1946). Asht mik dhe bashkpuntor’ i Cafo Beg Ulqinit, në ngritjen e Flamurit të Pavarsisë në 1940. Per këte akt Atdhetar, pushkatohet nga malazezët me 14 Nanor 1946 …
14.■Don Zef Maksen (1901 – 16 Nandor 1946). Misionar gjerman. Pa asnjë fakt, dënohet 2 vjet burg…Ka shpetue disa “komunistë” nga kampet naziste. Per këte si “shperblim”… merret mësheftas nga burgu i Tiranës dhe në rrugen e Kukësit…pushkatohet me 16 Nandor 1946.
15.■At Bernard Llupi (7 Shkurt 1886 – 25 Nandor 1946) Me 25 Nandor 1946, pushkatohen në Prizren me t’ ashtuquejtunit “antarë të Katoliçeskaja Banda”, kryesue gjoja nga At Llupi. Në fjalen e fundit tha: “Vdekja si kjo, vdekja per Shqiptarizem, asht kup’ e artë!”…
16.■At Bernardin Palaj (22 Tetor 1894 – 2 Dhjetor 1946) Dijetarin e mbyten në tortura… E varrosën naten tek qershija…në oborrin e atij konvikti, ku e masakruen, tek konvikti “Malet tona”.
17.■Don Luigj Prendushi (8 Janar 1896 – 24 Janar 1947) Arrestohet dhe pushkatohet pa faj me daten 24 Janar 1947, tue u kujtue i fisit tjeter Prennushi, pa asnjë fakt…
18.■Don Dedë Maçaj (5 Shkurt 1929 – 28 Mars 1947). E marrin ushtar. Me 28 Mars 1947, para togës së pushkatimit deklaroi: “…Po vritem per shkak t’ urrejtjes ndaj besimit Katolik…E them këte pa hidhërim apo urrejtje per ata, që mbas pak, do të më vrasin!”…
19.■At Serafin Koda (25 Prill 1893 – 11 Maji 1947) Nuk pranon me u shpifë… per këte torturohet derisa vdes i masakruem. Ishte 54 vjeç.
20.■Vlla Gjon Pantalia S.J. (2 Qershor 1887 – 31 Tetor 1947). Mbas largimit jezuitëve italian nga Shqipnia, shkoi në Kuvendin e Fretenëve, ku u arrestue dhe u masakrue si pak kush…”dinte shumë…po, nuk fliste!”. E hodhën nga kompanjeli, se gjoja, “ka dashtë me ikë…”.
21.■Don Nikoll Shelqeti (1892 – 1947) E torturuen, po nuk u thye…I dhane një dënim…dhe e nisën në kampin e shfarosjes së Kavajës …E mbyten në Beden dhe e zhytën nder baltat e kënetës…
22.■Don Anton Zogaj (1905 – 9 Mars 1948). Ishte sekretar i Imz. Vinçenc Prennushit, Argjipeshkëv i Durrësit, pushkatohet në Durrës me 9 Mars 1948, mbasi nuk pranon me akuzue Argjipeshkvin e vet.
23.■Imz. Frano Gjini (1886 – 11 Mars 1948). Asht i pari Rregjent i Delegacionit Apostolik të Vatikanit në Shqipni, klerik Shqiptar. Trim dhe guximtar i pashoq. Ka deklarue: “Unë nuk do t’ a ndajë kurrë grigjen time nga Selia e Shenjtë!”.
24.■At Mati Prennushi (2 Tetor 1882 – 11 Mars 1948). Asht kenë bashkpuntor i Dedë Gjo’ Lulit në 1911, në ngritjen e Flamurit… Në qelen e Tij u mblodh kuvendi i Malësisë, per “Memorandumin e Gerçës, “faje” per të cilat, Krajl Nikolla kerkoi me e varë në litar. E dënoi edhe Ahmet Zogu me vdekje…dhe, u ekzekutue nga Enver Hoxha, me 11 Mars 1948…kur ishte Provinçial i Françeskanëve.
25.■At Çiprian Nika (19 Korrik 1900 – 11 Mars 1948). Ishte rektor i Françeskanëve të Shqipnisë. Figurë e shqueme Atdhetare dhe trim që nuk i tutej syni nga vdekja per “Fé e Atdhé” …Asht pushkatue se nuk pranoi me akuzue vllaznit e vet “per futje armësh në kishë”…
26.■Imzot Nikoll Deda (1892 – 11 Mars 1948). Asht torturue aqsa i tha një shokut vet që nuk e njohu në qeli: “Mos harro, se kam pasë kenë Don Nikoll Deda…!”. Ka vdekë si burrat, ishte i pafajshem.
27.■Imz. Gjergj Volaj (1905 – 3 Prill 1948) Ishte ipeshkëv i Sapës. Predikatar i njohun dhe me kulturë të gjanë. Asht torturue aqsa, ndoshta, pak kush ka kalue vuejtje e tortura në sigurim si Ai.
28.■Don Dedë Plani (1889 – 30 Prill 1948) Meshtari i Dukagjinit që e mbysin nder tortura. Zhdukun dhe dosjet e hetuesisë sigurimit se, janë “pa firmë”, mbasi nuk ka pranue asnjë akuzë.
29.■Don Nikoll Laskaj (1898 – 15 Maji 1948). Vdes nga stermundimi, urija dhe vuejtjet në kampin e shfarosjes së Bedenit të Kavajës…në 1948.
30.■Don Aleksander Sirdani (1891 – 31 Korrik 1948)Dijetar dhe studjues i folklorit dhe i etnografisë… Masakrohet në hetuesinë e Koplikut të Shkodres, dhe e mbysin nder pusat e zezë të asaj hetuesi.
31.■Don Pjeter Çuni (9 Korrik 1914 – 31 Korrik 1948) Asht masakrue me Don Aleksandrin dhe asht groposë bashkë me Té, tue thirrë: “Rrnoftë Krishti…tek Ai, po shkoj…”, me 31 Korrik 1948.
32.■Don Ejëll Deda (1917 – 1948) Torturohet në burgun e Kishës së Fretenëve. Nuk perballon vuejtjet…vdes në spitalin e burgut në 1948.
33.■Don Jakë Bushati (1890 – 12 Shtator 1949)Torturohet në hetuesi të Lezhës. Nuk pranon asnjë akuzë. Vdes nga torturat dhe zhytja e trupit në ujë të ftohët…1949.
34.■At Gasper Suma (1897 – 1950) Meshtar i vendosun me vdekë pa njollosë zhgunin e Shen Françeskut me akuza fallse ndaj vllazenve të vet, edhe pse Ata, ishin të pushkatuem. Vdes në burg 14 Prill 1950.
35.■Imz. Jul Bonatti (1874 – 5 Maji 1951). Dijetar dhe njohës i mirë i disa gjuhëve të hueja. I njohun në Shqipninë e Jugut si Meshtari që u adhurue nga vlonjatët. Dënohet…e çojnë në manikomjo të Durrësit, atje me 5 Maji 1951 e shkyjnë të “çmendunit”…
36.■At Palë Dodaj (1880 – 5 Shtator 1951) Frati që shpetoi Ahmet Zogun, nen zhgunin e Tij në Rubik. Historian dhe demokrat që nuk pajtohet me asnjë diktaturë. Atdhetar i flaktë. Guximtar dhe luftar i vendosun per bashkimin e Kosovës me Shqipni. Vdes në burg në 1951.
37.■At Karlo Serreqi (26 Shkurt 1911 – 4 Prill 1954) Asht frati që nuk pranoi me kallëxue Rrëfimin që i kerkohej nga sigurimii shtetit. Per këte qendrim kaloi jetën burgjeve. Vdiq në burgun e Burrelit më 4 prill 1954.
38.■At Klement Miraj (1 tetor 1882 – 22 Nandor 1956) Ishte figurë e spikatun e klerit në lamen e letrarit, etnografit e folkloristit. Asht një nga Atdhetarët e shquem. Me 22 Nandor 1956, vdes në burgun Burrel.
39.■Don Rrok Frisku (21 Mars 1892 – Dhjetor 1956) vdes në burgun e Burrelit
40.■Don Pjeter Tusha (Noga) (1873 – 1958) Interrnohet në Kuq të Kurveleshit, ku vdes i pathyeshem perballë diktaturës mbas 4 vjetësh … Stermundimi dhe mosha bajnë punen e vet…
41.■Don Ejëll Kovaçi (5 Prill 1920 – 10 Nandor 1958) Torturohet dhe vishet me akuzat ma të pabesueshmet per Shqiptarin e vertetë. Pushkatohet se nuk ka pranue me nenshkrue Statutin e vitit 1951.
42.■Don Vlash Muçaj (1892 – 1963) Ishte nga Kruja. Arrestohet dhe vdes nga torturat dhe etja per ujë…
43.■At Rrok Gurashi (1894 – 1 Janar 1965)Ka lanë shumë faqe me procese të nenshkrueme në hetuesi. Nuk perballonte torturat…Atë ditë, me 1 Janar 1965, ka thirrë At Konrrad Gjolaj, që ishte i burgosun dhe asht Rrëfye…
44.■Don Marin Shkurti (1933 – 1 Prill 1969). U shugurue meshtar në 8.12.1961. U arratis se vazhdoi sherbimet fetare mbas 1967. E kthyen miqtë e sigurimit shtetit, UDB jugosllave, dhe e vranë me 1 Prill 1969…

45.■Don Shtjefen Kurti (24 Dhjetor 1898 – 20 Shtator 1971) Prifti që ka Pagëzue një fëmijë!
U pushkatue 20 Shtator 1971.

46.■Don Mikel Beltoja (17 Prill 1935 – 10 Shkurt 1974) Ky asht Kleriku që ka vue gojë kunder diktatorit Enver Hoxha. U pushkatue me daten 10 Shkurt 1974, per sëvdekuni, mbasi i shkyen gjymtyrët…

47.■Don Prekë Nikçi (2 Nandor 1921 – 15 Mars 1974) Nuk pranoi me mohue Fenë. E mbyten në kazanat e fabrikës së çimentos në Krujë.

48.■Don Lec Sahatçija (Dhjetor 1906 – 4 Prill 1986) Ishte ordinar i Abacisë së Mirditës. Njeri shumë i besueshem i Imz. Frano Gjinit. Sigurimi kerkon prej Tij letrat e Imz. Gjinit dhe dokumenta tjera, të cilat, mendohej se i ka Don Leci…Ky nuk i dorzon, pranon dënimin dhe vdes në burgun e Tiranës, me 4 Prill 1986…

49.■Don Nikoll Gjini (1911 – 1987) Asht arrestue vetem se ishte klerik katolik në vitin 1952… Një Kalvar i pafund që mbyllet dy muej para plotsimit të dënimit. Vdes në Zejmen në 1987.

50.■Don Pjeter Gruda (1 Gusht 1922 – 13 Janar 1989) Mbasi bani 15 vjet burg, ishte i sëmurë, vdiq në kampin e Sarandës, tre muej para lirimit të klerikëve me 13 Janar 1989…

Presidenti, Kryeministri, Gjykatat dhe Ministria e Punëve të Mbrendshme e Republikës së Shqipnisë, të gjithë i dijnë “Vendgroposjet” e Këtyne Martirëve!..
Moskallzimi asht vazhdimësi e URREJTJES !
URREJTJA NDAJ ATYNE “GROPAVE” DHUNON HARMONINË FETARE..?!
■ASKUSH NGA VRASËSIT E TYNE NUK KA KERKUE FALJE…

Melbourne, Shtator 2014.

DOSIER/ Kryeministrat shqiptarë të Perandorisë Osmane kurrë nuk i shërbyen atdheut të vet/
* Asnjë Kryeministër shqiptar i Perandorisë Osmane, nuk u kujtua dhe një ditë të vetme për atdheun e tij/
-Gjergj Kastriot Skënderbeu dhe Ali Pashë Tepelena dy figurat historike që punuan për Shqipërinë/
-Huniadi i kërkon Skënderbeut, që shqiptarët të mos luftojnë me hungarezët./- Gjergj Kastrioti Skënderbe, la privilegjet që i ofronte oborri sulltanor dhe Krijoi Shtetin e Arbërit/
-39 fermane dolën nga kancelaritë sulltanore, për ti dhënë pushtetin kryeministror 39 shqiptarëve/
-Më 1515, Sulltan Selimi i preu kokën Ahmet Pashë Dukagjinit, pasi ai synoi pavarësinë e Egjiptit/
- Një fund tragjik pësoi Kara Ahmet Pasha më 1555, Sulltani i kishte dhënë motrën për grua/
- Në vitin 1822 sulltan Mahmuti II, ekzekutoi Ali Pashë Tepelenën duke i prerë kokën, sepse: “Pashai Shqiptar” ndiqte politikën e një tolerance të gjerë fetare/
- 7 papët që drejtuan Vatikanin, i patën kushtuar vëmendje të madhe popullit të vuajtur shqiptar/
Nga Harallamb Kota – studiues/
Historia tregon…/
Në 31 gusht të vitit 2014, në shtypin shqiptar u botuan dy artikuj tepër interesant, për 39 kryeministra shqiptarë që administruan perandorinë otomane të sunduar nga Porta e Lartë në vitet 1475-1920 dhe 7 Papë që drejtuan Selinë e Shejtë në Vatikan nga viti 174 deri në vitin 1721. Për çudinë e të gjithëve, vjeshta e vitit 2014 hyri me shira të rrëmbyer, duke ndërprerë si me thikë ditët verore të plazhistëve. Një lajm makabër për vjedhjen e “Bankës Shqiptare” kishte pushtuar të gjithë vendin. Ndërsa përgatitjet për vizitën e papës në Shqipëri, po bëheshin në heshtje të plotë dhe sipas programit qeveritar. Pas këtyre ngjarjeve, kërkesat për ndryshime rrënjësore e “Ribërjen e Shqipërisë”, vinin nga kancelaritë perëndimore, duke na kujtuar vjeshtën e Stambollit më 1830, kur në lagjen Perra, në klubin e Mirban Arnautit u paraqitën “Pendat e Arta”: Hasan Tahsini, Naum Veqilharxhi, Jani Vreto, Kostandin Kristoforidhi,Vaso Pasha, Ismail Qemali, vellezërit Frashëri-Abdyli, Samiu e Naimi dhe më pas shumë të tjerë, që kërkonin të ngjallnin Arbërinë, të krijonin shkrimin shqip dhe të bënin Shqipërinë shtet, sipas modeleve të shteteve perëndimore. Pas viteve 1990, klubi i “Mirban Arnautit” në qytetin e madh të Stambollit, gjallonte përsëri nga emigrantët e shumtë shqiptar të ardhur në Turqi, pas përmbysjes së madhe politike në Shqipëri.
Në 8 shtator 2014, në klubin e “Mirban Arnautit” në Stamboll, në ambientin e tij të shërbimit, të pajisur me komoditetet e kohës, hynë tre “Burra Historik”, të cilët zunë vend në një tavolinë dhe i bën shenjë kamerierit për të marrë porosinë. Kamerieri qëndroi i palëvizur. Në krye të banakut u duk një burrë i hollë dhe i gjatë, që mbante një palë mustak si flatra shqiponje. Ai u afrua, i përshëndeti dhe u tha: -Unë jam Mirban Arnauti. Të gjithë shqiptarët që vijnë në Stamboll, fillimisht ndalojnë në klubin tim. Pa u ndalur në ligjërimin e tij, Mirbani ju drejtua të porsaardhurve: –Ti duhet të jesh Pellazgu, ju drejtua të moshuarit me leshra të gjatë, të cilat ja mbulonin kryet’ e bashkoheshin me mustakët si kreshpa, duke lënë jashtë vetëm hundën e hollë, që nuhaste vazhdimisht ambientin, ku ishte futur.-Ndërsa ti tjetri je Iliri. Edhe ty të njoha nga xhoka që ke veshur. Më i riu midis udhëtarëve, nxitoi e u prezantua: –Unë jam Arbëri. Të gjithë qeshën me shkathtësinë e tij djaloshare dhe u shtruan në një bisedë tepër të këndshme.
Shqiptarët që vinë në Stamboll, -tha Mirban Arnauti, fillimisht ndalojnë në klubin tim. Kjo histori ka filluar mijëra vite përpara, në kohën kur këto vise quheshin Ilion. I pari udhëtar i largët që shkeli këtu ishte një lajmës, i cili me të mbërritur, u takua kokë më kokë me “Mirban Pellazgjikun” e i tha: -Mirmidonët nuk duan të luftojnë me Dardanët. Kjo është dëshira e Akilit, biri i Zeus pellazgut, për Hektorin, birin e Priam dardanit. Por zotat nuk e pranuan marrëveshjen. Ato dëshironin luftën dhe heronjtë pellazgjik u vranë në sheshin e betejës, në Trojë. Më pas, klubi ndryshoi emër. U quajt “Mirban Iliriku” nga Aleksandri i Madh e “Mirban Epiroti”nga Qezari i Romës,emër që e mbajti deri më 1415, kur sulltan Mehmeti I, mori peng djemtë e Gjon Kastriotit dhe i pruri në oborrin e tij në Stamboll.

Skënderbeu dhe hungarezët

Në fillim të nëntorit të motit 1443, në klubin tonë, i cili siç thashë më parë quhej ende “Mirban Epiroti”, erdhi një “Lajmëtar” dhe tha: -Huniadi i kërkon Skënderbeut, që shqiptarët të mos luftojnë me hungarezët. Perënditë që morën jetën e Akilit dhe Hektorit nuk ekzistojnë më. Tashmë ka vetëm një zot, që është i prirur për paqe dhe jo për luftë. Marëveshja e lidhur midis dy gjeneralëve më të mëdhenj te kohës, u zbatua menjëherë. Në betejën e Nishit, sipas një plani të përgatitur mirë, Skënderbeu braktisi ushtrinë gjaksore të osmanëve, që kërkonte shkatërrimin e civilizimit perëndimor.

Skënderbeu në Krujë

Në 28 nëndor 1443, çliroi Krujën dhe ngriti përsëri flamurin e Kastriotëve në bedenat e kalasë. Në 2 mars 1444, thirri Kuvendin e Lezhës dhe në krye të ushtrive të bashkuara të principatave çliroi trojet arbënore’ dhe për 25 vjet rresht, theu të gjitha ushtritë e sulltanëve. Mirbani heshti për një çast dhe pasi mori një copë herë frymë vazhdoi: -Gjergj Kastrioti Skënderbe, është heroi ynë kombëtar, me të cilin duhet të krenohemi dhe të mburremi, sepse la privilegjet që i ofronte oborri sulltanor dhe Krijoi Shtetin e Arbërit. Ndërsa për 39 kryeministrat që i shërbyen Portës së Lartë, duhet të ulim kryet, pasi zgjeruan kufijtë e perandorisë osmane dhe zhdukën shtetin e Arbërit.
Pas vdekjes së Skënderbeut, Porta e Lartë hartoi një strategji të rafinuar me shqiptarët, dhe vuri në zbatim sistemin e dervishermesë, që ishte marrja e fëmijëve të krishterë në moshë të vogël dhe edukimi për shërbimin në ushtri, ku më të mirët mbaheshin për shërbimin në pallatin e sulltanit. Kushti i parë që të bëje karrierë në perandorinë osmane, ishte që të bëheshe mysliman, gjë e cila nuk sillte probleme për shqiptarët, të cilët nuk ishin fanatik e fetarë, por përkundrazi tepër tolerantë për fenë e tjetrit dhe nuk përbënte asnjë pengesë për ndërrimin e fesë. Sistemi funksionoi. Me qindra fëmijë shqiptar u rrëmbyen nga vatrat atërore, që ushtria osmane i dogji e i shkrumboi. Fëmijët u sollën në Stamboll, ku shërbyen në radhët e jeniçerëve dhe u përdorën si mish për top. Disa prej tyre mbetën gjallë, u dalluan dhe ngjitën shkallët e karrierës për pushtet, duke u graduar me ofiqe të shumta në ushtri. Më i devotshmi,më i egri dhe më gjakatari, zgjidhej dhe emërohej në detyrën e kryeministrit.

Fermanët e Stambollit

Dhjetëra fermane sollën në pushtet shumë shqiptarë, të cilët më pas poshtëroheshin, burgoseshin dhe vriteshin. 39 fermane dolën nga kancelaritë sulltanore, për t’i dhënë pushtetin kryeministror 39 shqiptarëve dhe po aq dolën me nxitim për largimin e tyre. Për disa kryeministra shqiptar u zbatuan skemat e fshehta të eliminimit fizik’ e për disa të tjerë urdhri për ekzekutim me prerjen e kokës. Për ti patur në vëzhgim dhe nën kontroll, sulltani u jepte për grua motrën, vajzën ose princeshat e oborrit. Më 1475, i pari kryeministër shqiptar i caktuar nga sulltani, ishte Gjedik Ahmet Pasha dhe më 1920 i fundit ishte Demat Ferit Pasha.
Mirban Arnauti tregonte me shumë dëshirë dhe tepër hijerëndë, i rrethuar nga një numër i madh arnautësh, siç i thonë turqit shqiptarëve. Mes tyre dëgjonin të heshtur tre të ardhurit’ Pellazgu, Iliri dhe Arbëri. Atë mbrëmje, ambienti i klubit ishte mbushur plot me shqiptar, të cilët vinin çdo mbrëmje, takoheshin dhe bisedonin me njeri tjetrin. Mirbani në bisedë e sipër me tre“Burrat Historik”, ndaloi një çast e plot pasion vazhdoi:-I lexova me një frymë të dy artikujt, mbeta i shokuar e thashë: -Si mund të ngazëllehen shqiptarët për 39 kryeministra të sulltanëve,të cilët i shërbyen vetëm Padishahut dhe asnjëherë Shqipërisë? Mirban Arnauti, ndali pak çaste, mori frymë thellë, piu një gotë ujë të mbushur plot dhe vazhdoi: -Historia e 39 kryeministrave shqiptarë, është lufta e përgjakshme e tyre, në krye të pushtetit perandorak dhe ushtrisë osmane, për pushtimin e plaçkitjen e vendeve Arabike dhe shkatërrimin e civilizimit Europian. Kryeministri perandorak, për nga rëndësia e pushtetit vinte pas Padishahut, i cili i mbulonte me lavdi, kur në krye të ushtrive osmane arrinin fitore dhe zgjeronin territorin e perandorisë dhe u priste kokën kur forconin pushtetin duke rrezikuar fronin sulltanor dhe kur pësonin humbjen e luftërave.

Haim Ahmet Pasha dhe Hercegovina
Kur Haim Ahmet Pasha më 1514, nënshtroi Hercegovinën e ndërmori disa ekspedita plaçkitëse në Hungari, Austri e Poloni,duke u ndeshur me flotën e Venedikut, me të cilën ishte bashkuar Hungaria, Franca e Spanja’ të bekuara nga Papati, u mbulua me lavdi nga Sulltan Bajaziti. Ndërsa më 1515, Sulltan Selimi i preu kokën Ahmet Pashë Dukagjinit, pasi ai synoi pavarësinë e Egjiptit nga pushteti Sulltanor. Një fund tragjik pati dhe Ibrahim Pasha me origjinë nga Parga e Çamërisë. Ibrahimi komandoi ushtritë osmane të sulltan Sulejmanit të “ndritur”. Ai shtypi me armë të gjitha kryengritjet brenda vendit’ e në vitin 1526, në krye të ushtrisë osmane, ku merrte pjesë vetë sulltani, sulmoi Hungarinë,pushtoi Budën e rrethoi Vjenën,të cilën nuk e shtiu në dorë. Edhe pse i shërbeu Portës së Lartë në vitin 1536, u vra nga njerëz të vënë nga sulltani. Pas tij,u caktua Ajaz Mehmet Pasha, i cili ne vitet 1536 – 1539, shtypi kryengritjen e shqiptarit Ahmet Pasha, një funksionar i lartë i rebeluar ndaj qeverisë qendrore, si dhe kryengritjen që shpërtheu në vendlindja e tij Himarë.

Kara Ahmet Pasha
Një fund tragjik pësoi Kara Ahmet Pasha më 1555. Sulltani i kishte dhënë motrën për grua, por dyshoi dhe i preu kokën. Me vrasje përfundoi karriera e Ferad Pashës, që drejtoi luftën kundër Vllahisë, duke vrarë shumë shqiptarë kryengritës, të cilët drejtoheshin nga Naum Veqilharxhi. Po me vrasje përfundoi edhe karriera e Taban Mehmet Pashës, i cili u ekzekutua në vitin 1637 nga sulltani. Interesante është vrasja më 1644 e Mustafa Pashë Kamekazi, nga sulltan Murati IV, pasi ai, nuk i dëshironte reformat administrative të propozuara prej tij. Edhe Matjani Tarhanxhu Mustafa Pasha,u ekzekutua nga sulltani më 1653, pasi ishte i pakorruptueshëm dhe bënte detyrën si duhej. Mbas vitit 1656, në krye të qeverisë osmane erdhën Qypyrlitë, të cilët ishin me origjinë nga Berati dhe në të gjithë karrierën e tyre, i shërbyen me devotshmëri Portës së Lartë. Qypyrlitë nuk i shërbyen asnjëherë Shqipërisë dhe vendlindjes. Pinjolli i tyre, Mehmet Pasha, u dallua për pushtime të shumta, zgjeroi territorin e perandorisë dhe vuri qetësinë duke vrarë me mijëra vetë që nuk i bindeshin. Pas tij, deri më 1676 qeverisi i biri, Fazlli Ahmet Pasha, që me zell të madh pushtoi kështjellat rreth Vjenës dhe synoi të pushtonte kryeqytetin Austriak. Deri më 1690 qeverisi Fazlli Mustafa Pasha, që rinisi fushatën kundër Austrisë e rimori territoret në Danub. Në bashkëpunim me Patrikanën e Stambollit, Mustafa Pasha trajtoi shumë mirë të krishterët e popullsinë jomuslimane të perandorisë, me përjashtim të shqiptarëve dhe popullsisë së krishterë shqiptare. Në vitin 1692, sulltani ekzekutoi Ali Pashë Arabxhiun nga Ohri, për kryerje pa dëshirën e tij të veprimtarive politike në drejtimin e shtetit. Në vitin 1822 sulltan Mahmuti II, ekzekutoi Ali Pashë Tepelenën duke i prerë kokën, sepse: “Pashai Shqiptar” ndiqte politikën e një tolerance të gjerë fetare, e ktheu Janinën në vatër të rëndësishme arsimore e kulturore, lejoi të përdorej gjuha e shkruar shqipe dhe po orvatej të shkëputej nga “Porta e Lartë” .

Ditën e ngritjes së flamurit në Vlorë…
Mirbani ndaloi përsëri një çast dhe më tej vazhdoi: -Këtu në këtë klub, në vitet kur qeveriste kryeministri shqiptar Gjirtili Mustafa Nail Pasha nga Kosturi, Pendat e Arta shqiptare punonin në fshehtësi për alfabetin shqip dhe bërjen e Shqipërisë. Pushteti perandorak, i goditi, i burgosi dhe i internoi. Edhe në vitin 1908, ku Pendat e tjera të Arta u mblodhën për njësimin e shkronjave shqip, në Kongresin e Manastirit, kryeministër ishte shqiptari Mehmet Ferit Pashë Vlora, i cili jo vetëm nuk e përkrahu njësimin e shkronjave shqip, por dërgoi ushtri për ta penguar dhe burgosur veprimtarët shqiptar. Ditën e ngritjes së flamurit në Vlorë dhe shpalljes së mëvetësisë së Shqipërisë, nga burrat e kombit të mbledhur rreth plakut të urtë, Ismail Qemal Vlora, në krye të qeverisë osmane qëndronte Mirsili Said Halim Pasha,i cili përkrahte fshehtas shtetet ballkanike për copëtimin e Shqipërisë. Edhe dy kryeministrat e fundit të perandorisë osmane, Ahmet Izet Pasha më 1918 dhe Demat Ferit Pasha më 1919-1920, nuk e përkrahën shtetin kombëtar shqiptar, por lejuan copëtimin e territorit të tij, në favor të fqinjëve ballkanik.
Kishte kaluar mesnata dhe të gjithë bujtësit u shpërndanë. Atë natë tre udhëtarët pushuan në shtëpinë e Mirbanit e të nesërmen i zoti i shtëpisë,i përcolli në aeroportin “Ataturk” të Stambollit. Unë, tha “gjysh pellazgu”, do të qëndroj këtu, pasi Stambolli është Troja, është mesi i Pellazgjisë, ndërsa në Shqipëri do të shkoj Iliri dhe djali i tij Arbëri. U ndanë dhe avioni u ngjit lart. Duke fluturuar mbi Stamboll, atë e bir vështronin dy objektet ogurzeza të shqiptarëve, Fanarin dhe Portën e Lartë. Lot të hidhur u rrodhën nga sytë.
Qielli ishte zymtësuar përsëri me re të dendura dhe të zeza. Shiu filloi më me furi. Të dy pasagjerët kishin marrë linjën Stamboll-Romë-Tiranë. Avioni bëri një rrethrrotullim mbi qytetin e Romës dhe nën qiellin pa re të saj, dalluan dy objektet mitike, Koloseun dhe Vatikanin.

Në Vatikan kanë drejtuar 7 Papë shqiptar
Në pushimin e uljes në aeroport, Arbëri pyeti plot kërshëri Ilirin. Baba, më trego lidhur me Papët Shqiptarë, që kanë drejtuar Vatikanin. Iliri kishte lexuar, shtypin dhe i tha: -Sipas gazetës, në Vatikan kanë drejtuar 7 Papë shqiptar. I pari Shën Eleuteri, është zgjedhur Papë më 174. Duhet të dish, që në ato vite, Iliria ishte nën perandorinë Romake. Sipas historisë, krishtërimin në Iliri e solli Shën Pali në vitin 40 pas krishtit. Thonë, që Krishti fliste edhe shqip. Fjala Jezu Krisht, shpjegohet në gjuhën shqipe dhe do të thotë: “Je Zeusi Krijes” ose “Zoti Njeri”. Jezus e thërriti “mësuesin” një shqiptar, kur ai po predikonte. Iliri u kollit dhe vazhdoi : -Vetëm një popull i krishterë, mund të nxirrte një Papë dhe ta vendoste në krye të Vatikanit. Papa “Shën Eleuteri”, punoi shumë për kishën dhe njëkohësisht i kushtoi vëmendje trojeve dhe popullit Ilir. Në periudhën që ai drejtoi Vatikanin nga viti 174 deri më 189, në Iliri mori zhvillim të madh arti i të shkruarit shqip me germa latine. U krijuan shumë skulptura, mozaikë dhe dëshmi kushtuar perëndive dhe njerëzve të shquar, midis të cilave edhe ajo e mjeshtrit ilir me banim në qytetin mitik Partha, e gjetur në qytetin antik të Bylisit, kushtuar Asklepit, perëndisë së mjekësisë, të cilën mjeshtri e ka nënshkruar me emrin lycotas ( gurskalitësi). Pas tij, në vitet 283-296, është “Shën Kaji”, e në vitet 640-642 “Shën Gjoni”. Papa që la gjurmë në historinë shekullore të Selisë së Shenjtë dhe në historinë e kombit shqiptar, është Klementi XI, Gjon Francesk Albani-Laci, me origjinë nga familja Albani. Djemtë e kësaj familje kanë qenë luftëtarë nën urdhrat e Gjergj Kastriotit Skënderbe dhe emigruan në Itali, pas vdekjes së kryezotit tonë.

Giovani Francesko Albani
Giovani Francesko Albani, më 1699 kishte inkurajuar dy mësues arbëreshë të çelnin në Himarë një shkollë shqipe, ku mësohej me gërma latine. Ai u zgjodh papë në 8 dhjetor të vitit 1700’ dhe u quajt papa Klementi XI, i cili e drejtoi vatikanin për 21 vite me radhë.
Qysh në vitin 1701, themeloi për shqiptarët e Italisë një kolegj në San Dimitria Korone dhe më 1708 siguroi një vënd të përhershëm për një student shqiptar. Më pas dërgoi në Shqipëri, në të gjitha diogjezat priftërinj shqiptar, hapi një shkollë shqip në Kurbin në prill 1711, me përgatitje mjeshtrash që të mësojnë letrat, shkrim e lexim shqip. Deri në fund të shekullit XIX, Papa Klementi XI, pasi u njoh me gjendjen e mjeruar të shqiptarëve nën sundimin perandorak turk,influencoi për frenimin e kovertimit me dhunë të shqiptarëve nga të krishterë në mysliman. Megjithatë për ruajtjen e unitetit të popullit shqiptar është kuptimplote thënia e tij : “ …Mos braktisni vëllezërit tuaj, që u kthyen në myslimanë. Zoti është një….” Gjatë gjithë periudhës kur sundoi në Selinë e Shenjtë, u interesua për zhvillimin e kulturës shqiptare, për gjuhën shqip duke mbështetur botimin e veprës së albanologut Luibnici, ku shfaqeshin pikëpamje mbi origjinën ilire të shqiptarëve.

7 papët që drejtuan Vatikanin, i patën kushtuar vëmendje të madhe popullit të vuajtur shqiptar

Është e rëndësishme të dimë,- i tha Iliri Arbërit, të vërtetat dhe rëndësinë e tyre për çështjen shqiptare. Nga shtypi mësuam që: 39 kryeministrat shqiptarë të perandorisë osmane, kishin drejtuar luftëra gjakatare dhe nuk kishin bërë asgjë për Shqipërinë. Ndërsa 7 papët që drejtuan Vatikanin, i patën kushtuar vëmendje të madhe popullit të vuajtur shqiptar. Është me interes të përmendim edhe papët jo shqiptar, që ndihmuan Skënderbeun në luftën e tij kundër ushtrive osmane, të cilët ishin në krye të Selisë së Shenjtë. Ato janë: papa Eugjen IV (1431-1447), papa Nikolla V (1447-1455), papa Kalisti III (1455-1458 ) dhe së fundmi papa Piu II ( 1458-1464 ), që e konsideronte Gjergj Kastriotin –Skenderbe si komandant të ushtrisë së krishterë Europiane, kundër pushtuesve turq. Në bashkëpunim me selinë e shenjtë, Skënderbeu po tregonte qysh në fillim të fushatës së tij antiosmane, një orientim perëndimor. Disa historianë, me dëshirën keqinformuese nuk thonë që shqiptarët në kohën Skenderbejane ishin të krishterë dhe u konvertuan në myslimanë shumë shekuj pas vdekjes së tij. Duke patur qëllime të mbrapshta, ata abuzojnë duke thënë që: “Skënderbeu ishte kryqtar”. Kjo nuk është e vërtetë ka thënë Fan.S.Noli. Sipas Nolit “….Papët e ndihmuan Skënderbenë me të holla tingëlluese, që arrinin në mijëra dukate ari të thesarit papal…” , si duket për luftën që po bënte kundër pushtuesit osman, duke u bërë mburojë ndaj depërtimit të osmanëve në brendësi të Europës. Iliri nuk foli më, ndërsa i biri Arbëri tha: -Kuptohet baba, çfarë kontributi dhanë për Shqipërinë 39 kryeministrat shqiptarë që i shërbyen sulltanëve dhe orientit dhe çfarë kontributi dhanë për Shqipërinë, për kulturën dhe gjuhën shqipe, 7 papët shqiptar, që i shërbyen oksidentit.
Avioni i linjës Stamboll – Romë- Tiranë, u ngrit në fluturim. Në bordin e tij ishin edhe dy shqiptarët e kthyer nga “Historia”, Iliri me të birin Arbërin. Me të mbërritur në aeroportin e Rinasit në Tiranë, at e bir, u nisën për në vendlindje. Kishin vendosur të punonin për dheun e tyre.(Ne Foto:Papa Klementi XI (Gjon Françesk Albani l. 23 korrik 1649, Urbino – v. 19 mars 1721, Roma)

Flamuj të Shqipërisë dhe Vatikanit, si dhe 40 fotografi të cilat paraqesin historinë e trishtë të klerikëvë që u dënuan dhe u persekutuan padrejtësisht nga sistemi dikatorial, për shkak të besimit të tyre fetar, janë vendosur sot përgjatë bulevardit “Dëshmorët e Kombit” në kryeqytet.
Fotografitë e klerikëve të kohës, një numër i madh priftërinjsh apo edhe besimtarësh të thjeshtë, shoqëruar edhe nga citatet apo fjalët e tyre të fundit përpara se ata të ndërshkoheshin padrejtësisht nga regjimi komunist, dëshmojnë qartë lidhjen e tyre me besimin e kishën, për të cilën ata dhanë jetën.
“Dom Anton Muzaj”, “Dom Jak Bushati, “Mark Çuni”, “At Luigj Paliq(Palaj), Imzot Frano Gjini, janë disa prej emrave të martirëve të Kishës, që u vendosën në Bulevard nga Ministria e Kulturës.
Meshtarët katolikë, edhe pse të torturuar në format më ç’njerzore , si të varrosur për së gjalli, të zhytur në fuçi me ujë duke ju ngulur thonjtë në fyt, duke ju shqyer gurmazin, apo mjaft formash të tjera makabre, japin qartë mesazhin e qëndresës se si ata nuk u përkulën e as nuk u thyen në asnjë moment nga besimi i tyre në Zot.(Sipas ATSH)

Dijetari, Hoxhë Daut Boriçi kryesoi fjalimet në ceremoninë e hedhjes së themeleve të Kishës së Madhe 1858 në Shkodër. Inxhinier Bujar Golemi e shpëtoi Katedralen nga rrënimi komunist 1967/
Nga Nga Pertefe Leka/
Fjala “e madhe” në Shkodër është mjaft e përdorur jo vetëm për kuptimin e parë të saj por edhe për disa emërtime, si objekte, rrugë,lagje.. (Arra Madhe, lagje ku ishte Selia e Atë Fishtës,Rusi Madh,lagje tregtare,Kafja Madhe në qender te qytetit,Malesia e Madhe etj.)për të evidentuar dicka jo vetëm me përmasa fizike por edhe shpirtërore .
Si duket cilësori “e Madhe” është një reflektim i përmasave të shpirtit, zemërgjerësisë, tolerancës së vetë shkodranit, në vazhdimësi të një trashëgimie te vyer, në kryeqëndrën e kulturës shqiptare..Këte mirëkuptim të ngjizur tek fjala e” Madhe “e kanë treguar shkodranët edhe në ndërtimin e Kishës së Madhe apo të kulteve të tjera duke qenë në krah të njeri tjetrit . Po cila është ecuria e këtij ndërtimi solid,150 vjeçar..
Ishte 7 prilli i vitit 1858,dita e ceremonisë zyrtare për ngulitjen e piketave të një konstruksioni me përmasa(75.5m gjatësi,40m gjerësi,23.3m lartësi) ku zbatohej projekti i një inxhinieri austriak.
Në këte ceremoni morën pjesë shumë personalitete të klerit katolik,shumë nga populli i thjeshtë ,ku në mes tyre kishte edhe myslimanë.
Vlen për t’u permendur se Ai që mbajti fjalën e rastit në këte eveniment ishte një mysliman,Daut Borici.Një intelektual i shquar i Rilindjes sonë Kombëtare ,me një kontribut të lartë në zhvillimin e arsimit kombëtar ,në fushën e gjuhësisë dhe në jetën politike(Kryetar i Lidhjes së Prizrenit për Shkodrën,i internuar nga qeveria turke për këte aktivitet).Në atë kohë, Daut Borici, ishte Drejtor i Arsimit dhe fjalën e mbajti në emër të parisë së qytetit..
Ky ishte modeli më i bukur për Shkodrën ,ku një mysliman ,bile edhe Hoxhë ,kryeson fjalimet e rastit,në hedhjen e themeleve te kishës katolike.
Tani për nga madhësia ,kjo nuk ishte thjeshtë një Kishë ,por një Katedrale,e cila bëri jehonë që në themelimin e saj.
Vetë Sulltani dërgoi 700 lira turke, Papa Piu IX dërgoi 1000 skuda , Franc Jozefi( që atë ditë martohej) dhuroi 150 Nap .flori. Përveç parave që u mblodhën nga populli bujar i qytetit dhe i rretheve,deri në Malësinë e Madhe Eshtë e veçantë, që ambasadori rus hodhi në themele xhamadanin e stolisur me ar në shenj bujarie.
Në të vërtetë ndërtimi zgjati shumë vite, por kush nuk ndihmonte atje me të gjitha mjetet që dispononin.Dashuria për të pasur shtëpinë e zotit i bashkoi shkodranët, qytet-fshat-malësi me një vullnetarizëm të paparë.Në fund, ky konstruksion u bë i dallueshëm edhe në Ballkan.
Në këte katedrale , punoi pa u lodhur nga viti1909,skulptori,piktori,fotografi,arkitekti,inxhinieri Shkodranë me origjinë Came, Kolë Idromeno(1860-1939) Ai ishte nxënës i devotshëm i Pjeter Marubit i cili e këshilloi të edukohej në shkollën më të mirë të Venecias, prej së cilës erdhi në Shkodër si dhuratë për kulturën tonë.
Pikturat e Kolë Idromenos ia shtuan vlerat këtij ndërtimi madhështor.
Në sfond gjëndej piktura murale “Qyteti i Shkodrës me Rozafen në krye, si mbrojtëse e qytetërimit shekullor.”
Po ashtu piktura Zoja e Shkodrës e ndjekur me dy engjëj të cilët, artisti i madh, i kishte paraqitur me kostume kombëtare qytetare shkodrane.
Për fat të keq kjo godine madhështore, goditjen e pare të qëllimuar, e mori në kohën e rrethimit të Shkodrës me 1913.Në atë ndërtesë ishin strehuar më shumë se një mijë vetë. Gjatë kohës së bombardimit, zjarri arriti deri te kumbonarja dhe u dëmtua më shumë se gjysma e ndërtimit.
E gjithë kjo luftë e ashpër vinte nga një armik i jashtëm që kishte qellim, pushtimin e qytetit të lakmuar prej tyre.
Pas riabilitimit te Kishës,asgjë nuk e cënoi mirëkuptimin fetar në Shkodër, përkundrazi u bë edhe më i forte. Një gjest bujar dhe fisnik vjen nga i Madhi Atë Fishta i cili fill pas daljes nga rrethimi i Shkodrës, kur u kremtua Festa Kombëtare,me 28 Nëntor 1913, lidhi përjetësisht kandilat e dritave nga Kisha Franceskane me Xhaminë e Fushës Celë,në shenjë solidariteti ndërfetar dhe kombëtar..
Pas shume vitesh, një goditje tjetër, po i ofrohej.Viti famëkeq i 1967, erdhi si një termet rrafshues.
Idetë e komunistëve duheshin zbatuar. Përbindëshi i diktaturës, pasi zhduku njerëzit e dijes e të kulturës duhet të mos linte as gjurmën më të vogël edhe në arkitekturë,edhe kur ajo kishte vlera historike,morale e shpirtërore.
Shteti monist kishte aktivizuar inxhinierët e qytetit për të tjetërsuar godinat e kulteve.
Per Kishën e Madhe ishte caktuar inxh.Bujar Golemi (i emëruar në atë kohë si inxh. Ndërtimi dhe jo Inxh shkatërrimi)
Inxhinieri, në atë kohë ishte në moshë të re, me një reputacion të mirë në shoqëri dhe në rrethet intelektuale. Ishte djali i mësuesit të nderuar shkodranë, Qamil Golemi.
Krahas punës si inxhinier, Bujari, merresh me basketboll dhe ishte një ndër trajnerët e dalluar të ekipit “Vllaznia”.
Njihej si djalë punëtor, organizator i ekuilibruar, por si natyrë siç e thoshin shoqëria e tij ishte fjalë pak e punë shumë. Ishte martuar me Lili Zajmin,mësuese matematike, motra e një të arratisuri politik në Amerikë. Kjo e bënte që të ishte i tërhequr nga tavolinat e kafeneve,paçka se Ai vetë e kishte rikonstruktuar dhe modernizuar “ Kafen e Madhe” në qendër të qytetit sipas investimit të kohës.
Aktiviteti i tij shtrihej punë- sport- familje,vlen per t’u theksuar se edhe në familje luante një rol kryesor në harmonizimin e marrëdhënieve vëllazërore.
Ngarkesa që mori përsipër nga urdhëri qeveritar duhej plotësuar .Përpara inxhinierit .dilnin dilema të mëdha:Të shkatërronte vlerat e konstruksionit në formë e në përmbajtje e të flinte rehat, sic bëri inxhinieri .tjeter që e prishi deri në themel Xhaminë e Parrucës, ndërtim i vitit 1939 ,apo të mendonte ta tjetërsonte në një objekt tjetër shumë të përdorur.
Të realizonte këte të dytën,duhet ta justifikonte deri në detaje çdo modifikim që do të bënte, sepse ndryshe, asaj politike, nuk i gjëndej karari,,ishte politikë”hyp se të vrava, zbrit se të vrava” Pra duhej bërë një plan dhe duhej gjetur një gjuhë që të mos vriste keq në qeveri, po edhe në popull,duke ditur se çfarë lidhje kishin njerëzit me këte tempull.
Inxh.Bujari,pas shumë projekteve dhe netëve pa gjumë , e bëri vetë punën e Orakullit.Nuk donte që të përsëritej syndromi i Kalasë së Shkodrës”Puno ditën dhe rrëno natën”por ta zëvendësonte me “Mendo natën dhe puno ditën”, pra vendosi ta ruante ndërtesen pa e prekur fare dhe ta tjetërsonte në një qendër sportive.
Mendonte se do te bëhej i besuar, pasi vetë ishte sportist(sa për dijeni, ai ishte sportisti dhe trajneri i Vllaznisë që i solli Shqipërise fitoren e pare, jashtë shtetit,në edicionin e Kupës së Europës në basketboll për meshkuj ,kur luajti me skuadren Turke “Gallata Saraj”, në Stamboll.)
E dyta ,ai nuk i përkiste fesë katolike, që qeveritarët antife, të mendonin të kundërten.
E treta,qyteti i Shkodrës nuk kishte një qendër sportive të lojrave me dorë të mbuluar,kështu kjo përshtatje do të plotësonte një boshllëk për të cilën ,kishin nevojë
qytetarët.
Në fillim u ndesh me kundërshtime,por ishte i gatshëm për cdo përgjigje sepse e kishte mirëmenduar planin që do të zbatonte.
Tavanin me dërrasa e ruajti ,ate e kishte punuar me aqë mjeshtëri inxhinieri Kolë Idromeno.Gjithashtu ruajti Altarin dhe Kupolen së bashku me dy kollonat dhe kornizat duke i justifikuar se i duheshin për të vendosur ndriçimin e sallës ku nuk do të dukeshin instalimet, ndërsa kollonat me gurë të latuar i veshi me dërrasa për t’i maskuar.
Po kështu veproi edhe me pikturat murale,ato me motive fetare i leu me gëlqere , që një ditë me një gërvishtje të lehtë mund të dalloheshin si me parë.Pikturat e kalasë e të qytetite , nuk i preku fare, ato e ruajtën deri tani dorën e ndritur të piktorit K.Idromeno.
Qelen ,vendin ,ku rrinin priftërinjtë e la të paprekur duke e justifikuar se nevojitej si hotel për sportistet .
Deri në 80-85% të punimeve kishte ruajtur edhe kompanjelin ,duke e justifikuar te zyrtarët që të përdorej si Belvedere nga ku mund të shijoheshin nga lartësia, pamjet e qytetit.
Këte nuk mundi ta realizonte sepse kur erdhi një ekip nga Tirana për të parë punimet, i thanë se nga jashte Kisha nuk ka ndryshuar fare, ,prandaj kompanjeli duhet të hiqej.
E pati te vështirë ta bënte këte sepse edhe për kompanjelin kishte punuar 5 vjet arkitekti Kolë Idromeno,për ta ngritur në lartësi me shkallë spirale të menduara mjeshtërisht prej tij.
Si përfundim përshtatja e Kishës në Pallat Sporti u prit mirë si nga paria e qytetit ashtu edhe nga Tirana.Pallati filloi të funksionojë duke e rritur më shumë popullaritetin në frekuentim .Edhe pse ajo u transformua në një objekt tjetër, emrin “ Kisha e Madhe” nuk e humbi kurrë.
Gratë katolike, të cilat kishin mundur të merrnin e të ruanin pjesë të hedhura gjatë punimeve, nuk mungonin t’i bënin ritet fetare, duke pasë përballë faltoren e tyre dhe e uronin inxh.Golemin “Uratën tonë more djalë që na e le në këmbë derën e zotit .
Viti 1990 erdhi si ogur i mirë për të gjithë shqiptarët ,lajmëroi lirinë shpirtërore.
Të gjithë besimtarët pa dallim feje ,me një solidaritet vëllazëror u nisën drejtë rindertimit të kishave dhe xhamijave ,fillimisht ato që ishin në këmbë.
Myslimanë dhe katolikë e patën më të lehtë të sillnin në gjendjen e mëparshme Kishën e Madhe dhe Xhaminë e Plumbit.Kështu Kisha e Madhe u riabilitua shumë shpejt, sepse inxh.Golemi ua kishte lënë gati cdo gjë.
Mendimi i inxhinierit mori vlera reale sa edhe vlerat e Katedrales.Po të kishin punuar edhe të tjerët si punoi dhe mendoi inxhinieri .ne fjalë, shumë konstruksione do të ishin ruajtur.
Kisha e Madhe u bë shpejt simbol i paqës i solidaritetit, i dashurisë njerëzore .
Ishte 7 Marsi i viit 1991, kur u hap Katedralja nga Father Aleks Baliqi, dhe Mesha e parë u celebrue nga Don Zef Simoni në prezencë të Nënë Terezës dhe të mijëra besimtarëve.
Por nuk vonoi 25 Prilli i vitit 1993 kur Xhon Pali I Dytë vizitoi Shqipërinë ,vizita e parë e një Pape në vendin tonë.Hirësia e tij e bekoi tokën shqiptare të nëpërkëmbur prej rregjimit komunist.Ishte një pritje e rrallë me një solemnitet hyjnor.
Eshtë po kjo Kishë që priti të mbijetuarin e terrorit komunist, Kardinalin e parë shqiptar, Mikel Koliqi, i cili u varros po aty me 28 Janar 1997 per t’u perjetësuar në kohëra,vepra e tij.
Katedralja priti edhe shumë personalitete nga Vatikani,të cilët nuk kaluan pa e përshëndetur Inxhinier Bujarin,Inxhinieri u gjend i befasuar përballë tyre, ai nuk e kishte menduar se dikush,ndonëse nga larg, kishte akumuluar aqë shumë respekt për te, për t’ia shprehur një ditë,konsideraten e tyre të lartë për inxhinierin. Ata u shprehen me admirim :” ju e ruajtet autenticitetin e Kishës që ne nuk mund ta ribënim kurrë në formën e parë,atë konstruksion 150 vjeçar, sado që të mundoheshim.
Takimi me përfaqësuesit e Vatikanit i ngjalli shumë emocione inxhinierit.por falenderimet dhe mirënjohja që ata i shprehen Atij për veprën e mirëmenduar, i ofroi miqësi.
Mos të harrojmë se kemi të bëjmë me një personalitet që në zjarrin e luftës së klasave tregoi maturi dhe kurajo për të qenë më afër popullit të tij ,duke u bërë simbol i shpirtit të gjërë e tolerant të shqiptarit.
Qytetarët e Shkodrës e vlerësuan dhe e respektuan në tërësi kontributin e Inxh Bujar Golemit, duke e zgjedhur Deputet të Partisë Demokratike, në legjislaturen e parë të Parlamentit të Ri Shqiptar.Sa per dijeni,ata që e votuan me shumë,ishin te zonës elektorale ku predominonte elementi katolik,duke mënjanuar rivalin e tij socialist që i përkiste fesë katolike.
Edhe pse kanë kaluar vite ,dikush duhet të kujtohet për ta paraqitur këte vlerë njerëzore sepse është shembull i mirë për brezat,sidomos sot që krijohen konflikte që nuk janë të pranueshme për Shkodrën, si model i tolerancës, e as për mbarë Shqipërinë.Sot me shumë se kurrë duhet të ushqehemi me dashuri , respekt dhe mirënjohje për njeri tjetrin, pa dallime në diferencat politike,fetare e njerëzore për ta konsoliduar me zotësinë tonë të ardhmen.
Mirënjohje dhe admirim për të gjithë ata që kontribojnë me vlera positive për vëllazërimin dhe progresin e shoqërisë shqiptare.

Nga Rafael Floqi/
Në fillim të shekullit të 19-të me rritjen e levizjes sonë kombëtare dhe me nxitjen edhe të arbëreshëve të Italisë, por dhe të tendencave të Italisë për t’u interesuar për Shqipërinë pati një varg botimesh ne italisht për Shqipërinë, shumica e tyre nga arbëreshë si Zef Skiroi, Krispi por dhe shumë studiues italiane, ndër të tjera bie në sy edhe historiani, italian Arturo Galanti, autor i dy librave për Shqipërinë, njeri prej tyre “L’Albania;notizie geografiche, ethnografiche e storiche”, (Shqipëria,njoftime gjeografike etnografike dhe gjeografike) botuar më 1901. Autori ka një vlerësim të madh për kombin shqiptar dhe për të citon fjalët e historianit romak “Cornelio Tacito, kur thotë për fisin gjermanik Longobardeve, se si ata për shqiptarët ia vlen thënia “se është një shenjë lavdie numri i tyre i pakët”. Nga ky libër historik, mjaft interesant i botuar më 1901 shkëputa kapitullin mbi besimet fetare, në kuadër të vizitës të Papës, ku tregohet në gjerësi përhapja e fesë katolike gjatë Perandorisë Osmane në Shqipëri.
Fetë në Shqipëri.
– Popullsia e Shqipërisë u përket tri besimeve të ndryshme fetare: Myslimane, të krishterë katolikë dhe të krishterë ortodokse. Në Shqipëri, feja katolike është më e vjetra ndër të tria. Ortodoksia do të përhapej në kohën e sundimit bizantin e ndjekur nga skizma e Lindjes (e shek. XI) dhe të infiltrimeve serbe, bullgare, greke dhe vllahe në kombin shqiptar. Myslimanizmi filloi të përhapet në veçanti në mesin e zotëve shqiptarë të tokave(të bejlerëve) dhe pjesëtarëve të familjeve të tyre nga koha e pushtimit turk me (shek. XV), si mjeti i vetëm për t’i shpëtuar arrogancës dhe grabitjes të pushtuesit. Kontribuoi për përhapjen e islamizmit në Shqipëri, midis fundit të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë, sundimi i Ali Pashë Tepelenës. Në Shqipërinë e sipërme, në mes të fiseve gege në malet në të majtë të Drinit dhe në disa pjesë të bregdetit nga Ulqini deri në Vlorë feja katolike është një tërësi, e ndjekur nga muhamedane, dhe e fundit në një distancë më të madhe ajo ortodokse; midis fiseve të fushës dhe në mesin e atyre që jetojnë përgjatë Drinit të Bardhë dhe të Zi dhe në të djathtë të Drinit, mbizotëron besimi muhamedan, është i dukshëm dhe ai katolik, por gjithashtu ka edhe disa mijëra ortodoksë.
Në Shqipërinë e Jugut mbizotëron në mënyrë absolute besimi mysliman i ndjekur nga ai ortodoks në raport 3-2. Katolikët vendas nuk ka në Shqipërinë e poshtme. Katolicizmi aty përfaqësohen nga të huajt, kështu në vilajetit të Janinës nuk ka më shumë se 400 katolikë.
Shifrat e më poshtme janë sipas disa statistikave, po në të vërtetë ndonjë gjë, e sigurt dhe të saktë për numrat e tyre nuk dihet. Në Shqipëri numri katolikëve është i vogël dhe nuk i kalon më shumë se 110.000 vetë, ndërsa ka 1,100,000 myslimanë; dhe në këtë drejtim duhet theksuar, se Mirditorët janë krejtësisht katolikë; po ashtu katolikë janë shumicë e fiseve të Hotit, Kelmendit, Shkrelit, Kastratit, Pultit, Shalës, Shoshit dhe e disa qendrave të tjera të vogla; numri i katolikëve dhe myslimanëve në Dukagjin dhe Postribë është disi më i balancuar ( megjithatë ka një përparësi të vogël të katolikëve) në fiset e Grudës, Rjollit, Koplikut dhe Bregu të Matit (ka një mbizotërim të lehtë të myslimanëve); dhe në të fundit ka më shumë katolikë në krahinën e Zadrimës dhe në qytetin e vogël të Lezhës dhe territorin përreth. Në të gjithë pjesën tjetër të Shqipërisë numri i katolikëve në Shqipëri dhe shumë më i vogël.
Pothuajse të gjitha Toskët që nuk janë ortodoksë janë myslimanë dhe popullojnë sidomos Karaburun, (Akeraunet) dhe në kazatë e Beratit, Tepelenës, Gjirokastrës e të Delvinës. Toskët ortodoksë janë rreth 150.000 vetë.
Muhamedanët e qyteteve të Shqipërisë janë përgjithësisht më besimtarë fanatikë. Por megjithatë, shqiptarët muslimanë dhe të krishterë jetojnë së bashku në harmoni, madje edhe në të njëjtën shtëpi dhe kanë miqësi dhe martesa mes tyre, e njëjta gjë në mes të katolikëve dhe myslimanëve të fiseve malësore. Besimtarët muhamedanë të Shqipërinë poshtme nuk janë fanatikë dhe ndodh të dëgjojmë që betohen si për (Shën Marinë) dhe për Profetin. Ndërsa hebrenj ka një pakicë në Shqipërinë e poshtme të vendosur qysh nga koha kur Filipi II i ndoqi izraelitët nga Spanja. Jashtë Shqipërisë gjeografike shqiptarët janë më shumë myslimanë, si: në Bosnje, Serbi, dhe në Serbinë e Vjetër, në Prishtinë, në Shkup, Manastir dhe pjesë të tjera të Turqisë. Për katolikët shqiptarë të Italisë dhe Greqisë aplikohen shifrat e përmendura tashmë për popullsinë shqiptare në këto dy shtete. Shqiptarët e Italisë i përkasin një tjetër forme besimi në pjesën më të madhe ata janë të ritit grek-unit.

Por cila ishte ndarja e hierarkia fetare katolike në Shqipërinë e fundit të shek të XVIII-të? Arqipeshkëvitë, ipeshkvitë dhe dioqezat?

- Shqipëria tri dioqeza arqipeshkvore dhe tri ipeshkvi katolike. Arqipeshkvi janë: Shkupi me 8 famulli, me qendër në Prizren,Shkodra me 20 famulli, Durrësi me qendër në Blinisht me 78 famulli, ndërsa ipeshkvi janë: Zadrima ose Sapa me 20 famulli me qendër në Nënshat, Lezha me qendër në Kallmet me 10 famulli, dhe Pulti me 9 famulli, ka dhe një Abaci në Orosh, me një abat të mitruar të cilin Mirditorët e njohin edhe si udhëheqësin e tyre shpirtëror. Abacia e Oroshit ka 10 famulli. Po ashtu ka një arkipeshkvi me 10 famulli, edhe në Tivar që sot ndodhet në Malin e Zi.

Peshkopët ortodoksë/
- Peshkopët ortodoksë e kanë qendrën në Ohër, Durrës, Gjirokastër, Berat, Janinë, Paramithi, Konicë dhe Prevezë.
Xhamitë. – Çdo qendër me popullate myslimane ka edhe xhamitë e veta, dhe në xhami u transformuan nga turqit shumë kisha të krishtera. Në Prizren ka rreth njëzet e katër të tilla. E shumë kishave të tjera të krishtera që sot nuk ekzistojnë janë rrënoja në Shqipërinë e veriut dhe të Jugut.
Manastiret. – Disa manastire pak a shumë të vjetra ka pasur edhe në disa qytete shqiptare, ndër të tjera, manastiri i famshëm i Shën Françeskut në Lezhë, e cili sipas traditës thuhet se u themelua personalisht nga Shën Francesku i Asizit. Qyteti i Manastirit nga na tjetër ia detyron emrin e tij Manastirit të Bukovës, i cili ndodhet një orë larg qytetit. Ka rrënoja të një Abacie të famshme benedektine, të Shën Gjonit, e cila qëndronte në Shkodër, në dioqezën e Drishtit, në mes të lumit Kiri dhe liqenit, siç del nga regjistrat papnore dhe dokumentet e Venedikut të shekujve të katërmbëdhjetë dhe pesëmbëdhjetë.
Shkollat e besimit – Aty ku ka popullata të krishtera, ka shkollat misionare të drejtuara nga shoqata fetare katolike dhe greke. Priftërinjtë katolikë, priftërinjtë grekë dhe myftinjtë myslimanë janë shumë shpesh mësues të fëmijëve shqiptarë kleri është kryesisht vendas. Mësimet e myezinit janë të kufizuar në Kuran. Për më tepër, prindërit thjesht nuk kujdesen për të shkolluar fëmijët e tyre dhe përqindja e shqiptarëve që mund të lexojnë dhe shkruajnë mbetet shumë e ulët, veçanërisht në mesin e gegëve.
Shkodra ka pasur shkolla që janë favorizuar në mesin e popullsisë katolike vetëm nga françeskanët. Sot shtohet se krahas françeskanëve ka dhe jezuitë dhe murgesha stigmatine të ardhura nga Zagrebi (Kroaci). Austria ka marrë përsipër mbrojtjen e fesë katolike në Shqipëri dhe ofron në një masë të madhe dhe me lehtësi për nevojat e veta. Gjithashtu ajo subvencionon tri shkolla, dy për djem të administruar nga jezuitët dhe françeskanët dhe një për femra të drejtuar nga murgeshat, si dhe si një kopsht. Ajo mbron dhe subvencionon edhe seminarin e Shkodrës, të drejtuar nga Jezuitët. Ata kanë themeluar dy shkolla, një për djem dhe një femërore në Durrës,si dhe një shkollë djemsh në Tiranë, një për femra në Pejë dhe një për meshkuj në Gjakovë. Shkolla të tjera austriake ekzistojnë në Shirokë në liqenin Shkodrës, një Troshan (Zadrimë) dhe një në Hot. Një shkollë vajzash që do t’u besohet Motrave të Bamirësisë të Zagrebit, është duke u ndërtuar në Kallmet, qendra e banimit e Ipeshkvit të Lezhës. Austriakët kanë themeluar dhe mbajnë një spital në Shkodër ku shërbejë Motrat e Bamirësisë të Zagrebit dhe një mjek-kirurg me pagesë të ulët që shërben për katolikët e varfër. Nuk ka mungesa bursash të dhëna nga Qeveria Austriake për të rinjtë shqiptarë, të cilët mund të shkojnë në shkollat e mesme dhe universitetet. Austria nga ana tjetër mbron misionin francez të Vincentians në Manastir.
Grekët nga ana e tyre, kanë hapur shkolla në Elbasan, në Artë, por më veçanërisht në Epir, dhe këto varen nga shkollat e tyre dhe nga ana e kleri dhe peshkopët ortodoksë, dhe subvencionohen nga Silogu i Athinës (Shoqërisë për përhapjen e gjuhës greke) . Ajo çka një rëndësi të posaçme është Gjimnazi grek i Janinës(Zosimea). Ka edhe shkolla turke, por Turqia shpenzon për ato disa mijë lira turke.
Parhapja e shkollave italiane. – Italia, e cila ka tradita të vjetra të kulturës dhe përhapjes së gjuhës së saj në Shqipëri dhe për të ruajtur marrëdhëniet e vjetra të tregtisë dhe afërsisë të mirë në mes të dy brigjet e kundërta të Adriatikut, ka vetëm një shkollë teknike dhe një tregtare, dy shkolla fillore (një mashkullore dhe një femërore dhe një kopsht më fëmijë në Shkodër. Gjuha italiane është e mirënjohur, sidomos në Shqipëri e Epërme,ku italishtja flitet më shumë. Fjalët italiane kane depërtuar dialektin e Shkodrës gjatë kohës së sundimit të Venedikut: nga ana tjetër shumë banorë të maleve shqiptare injorojnë emrin dhe madje edhe ekzistencën e vetë Italisë.
Shkolla kombëtare/
– Me zgjimin e ndjenjës kombëtare pak nga pak shqiptarët po binden për nevojën e shkollave kombëtare. Tani për tani, kanë një shkollë kombëtare në Korçë dhe një në Prizren. Ata vetëm dëshirojnë të hapen më shumë shkolla të tjera të ngjashme shpejt në të gjithë Shqipërinë. Por është e vërtetë, për më tepër, se qeveria osmane kurrë nuk kishte dhënë leje deri tani që mësimi në shkolla të jepej në gjuhën shqipe.