Shkruan:Eugen SHEHU/
Shirat dhe borërat e Lumës dikur janë qetsuar.Ato ja kan lënë vendin pranverës ku era e lirisë endej nëpër kullotat alpine dhe sytë e lumjanëve.Por stuhitë e luftërave s’janë qetsuar askurrë në Lumë.Veçanërisht në shekullin që lamë pas,Luma ka qënë simbol i qëndresës dhe i guximit të trevave veriore të shtetit amë shqiptar.Nëpër kullat lumjane gjalloi kurdoherë ideja e pavarsisë dhe kufijve etnike shqiptare.Ato vatra shqiptarizmi përcuallën nga generata në gjeneratë jo vetëm shpresën por edhe vendimet e marra aty,në devizën “Liri o Vdekje !”.Në një prej këtyre kullave të mënçura e trimërore të lumës,lindi,jetoi e luftoi deri në fund edhe Alush Aga,krenaria e Lumës.
U lind në vitin 1860,në fshtin Bicaj.Ishte djali i dytë që gëzonte kullën e Nuhri Agës.I pari,Shabani,në vitet e stuhishme 1878-1881,ishte zgjedhur përfaqsues ushtarak i Lidhjes Shqiptare të Prizërenit,për zonën e Lumës,duke u shëndrruar në krah të djathtë të Ymer Prizrenit,Mic Sokolit dhe atdhetarëve të tjerë,të shquar shqiptarë që parapanë rrezikun e coptimit të trojeve arbërore.Shaban Aga,do të priste me plot nderime në Bicaj edhe vetë ideatorin e lidhjes emblematike shqiptare,Abdyl Frashërin dhe Alushi,asaj kohe vetëm 15-16 vjeçar,do të ruante krejt jetën e vet në kujtesë,fjalën e mençur dhe trimërore të Frashëlliut të madh.Me shtypjen e egër që Porta e Lartë,i bëri Lidhjes Shqiptare të Prizrenit,familja e Nuhri Agës në Bicaj do të kallej disa herë përmes flakëve.Por,sërisht bijtë e Nuhri Agës,Shabani dhe Alushi do të ringrinin kullën përmes rënojave ashtu siç rilindëte zogu mitologjik feniksi,prej hirit të vet.Përballja e Alush Agës,20 vjeçar,me forcat osmane do të ishin mësimet e para që ai mori,më pas në ag të shekullit të njëzetë,kur në Lumë nisën të çelen dyert kulla-shkolla të shqiptarizmës,Alushi bëri ç’ishte e mundur të shkruante gjuhën e bukur shqipe,dhe jo vetëm kaq,ai do të mbetej kurdoherë në krahun e atyre burrave shqiptarë të cilët askurrë nuk e ndanë pushkën nga pena.Alush Aga,prashihte në ardhmërinë e kombit të vet,si faktor të rëndësishëm,sidomos paisjen e gjeneratave të reja me dije.
“Më 1903,në shtëpinë e Kamber Kasamit,Alush Aga ishte mes 18 nënshkruesve patriotë,të “Masbatas” së njohur ku i njoftohej Stambollit se Luma nuk njihte asnjë pushtet tjetër pos atij të përfaqsuesve të saj.Mu për këtë arsye u arrestua dhe u burgos në Prizren së bashku me Islam Spahinë,ndërkohë që të tjerët u internuan në Kastamoni.Lëvizjet e mëdha kombëtare,janë zgjeruar,kordinuar e mbështetur me ato krahinore për të mobilizuar masën e gjërë të popullit e për të realizuar programet e tyre.Në këtë kuptim nuk mund të kuptohet historia e Lumës pa pjesmarrjen direkt të Alush Lumës”.( Gazeta “55” – Tiranë , 16 janar 2003 ).
Në fillim të vitit 1908 atëherë kur për arsye që dihen,Turqit e Rinj bënë disa lëshime ndaj shqiptarëve,në bashkëpunim sidomos me Islam Spahinë,Alush Agë Luma,ngritën komitetin sipas modelit të klubit të fshehtë të Manastirit.Duke bashkëpunuar edhe me atdhetarë të tjerë dibranë,këta dy burra u përballën me elementë fanatik të regjimit osman,sidomos në rrafsh të alfabetit të gjuhës shqipe.Fjala e tyre zinte vend jo vetëm në kullat e Bicajve por edhe më tej,në Kolesjan, Ujmisht, Lusën,Golaj e deri në Gjakovë.Ngase dera e Alush Agës quhej “derë e madhe” në Bicaj nuk mungoi të shkonte dikur aty edhe nënprefekti turk,për t’i mbushur mendjen këtij burri se gërmat latine ishin të mallkuara prej kuranit.Alush Aga,pasi e kishte pritur mikun sipas zakonit,i pat thënë ; “Jo hej lum miku.Gjuhën e nanës s’ka kush të drejtë me e mallkue,kto janë fjalë zogjsh që i merr era !”.Ka qenë kjo ndër arsyet që kur binte fjala për Alush Agën,thoshin ; “Fjala e tij,peshon rëndë si guri”.E vërteta është se falë përpjekjeve të burrave të tillë si Alush Agë Luma,qoftë Kongresi i Manastirit (1908) qoftë i Dibrës (1909) arritën përmes mundimesh gjithfarë të çelin udhën e alfabetit të gjuhës shqipe me gërma latine,duke e radhitur popullin tonë në vargun e popujve që donin të bashkoheshin në krah të civilizimit botëror.Në vitet 1910-1911,Alush Agë Luma,në krye të rreth 120 burrave të Bicajve do të ishte në krah të burrave të tillë si Mic Sokoli,Bajram Daklani,Sulejman Vokshi, Islam Spahia etj,sa në Cerraleve aq edhe në Kaçanik,sa në Gjakovë aq edhe në Jerzerc.Në këto beteja që zgjatën dy vjet,pushka e trimit nga luma këndoi kurdoherë në duart e tij,për pavarsinë e trojeve etnike shqiptare,për ëndrrën shekullore jo vetëm të lumjanëve por krejt viseve arbërore që nga Preveza deri në Mitrovicë e Manastir.Në sfond të zhvillimeve ballkanike në vitet 1910-1911, këto beteja të zhvilluara sidomos në trevat veriore shqiptare,paracaktuan fatin e kombit tonë,drejt kuvendit madhorë të Vlorës,më 28 nëndorë 1912.Megjithatë,ndonëse shqiptarët bënë çfar ishte e mundur të fitonin pavarsinë e tyre,konjukturat ballkanike përgjithësisht lëviznin drejt interesave të Fuqive të Mëdha.Këto fuqi e kishin projektuar të ardhmen e Ballkanit në kuadër të zgjidhjeve sa më të favorshme për vete anipse fatet e kombeve të vegjël përplaseshin në fortunat e historisë. Kështu,interesat e Rusisë,sidomos pas perëndimit të perandorisë osmane,ishtin që sllavët të dilnin në Adriatik.I yshtur prej këtyre ideve pansllaviste që më 1844,Garashanini,në “Naçertanien” e tij famkeqe,midis të tjerave pat shkruar tekstualisht ; “Qeveria duhet të baj hapin e parë duke gjetur dhe emëruar një agjent tregëtar në Ulqin,i cili prej andej do t’i tregonte me gisht tregtarit serb se nga duhet të shkojë.Ky agjent duke hyrë në komunikim me tregtarët tanë të vendit,do të studionte në mënyrë të shëndoshë se si tregëtia jonë do të drejtohej atje me përfitim… Nga ky veprim do të pasonte që çmimi i prodhimeve serbe të eksportuara në Jug do të ngrihej në Veri,kurse çmimi i mallrave që sillen nga serbi nga veriu do të ulej nga konkurenca e mallrave të sjella nga Jugu.Thënë shkurt në këtë mënyrë serbi do të shiste më shtrenjtë e do të blinte më lirë.Edhe në pikpamje politike ky mjet do të kishte një rëndësi jo të vogël,sepse agjenti i ri serb do të gjendej midis popullatës serbe në Malin e Zi,ky rast do të përcillte një ndikim të madh të Serbisë në shqiptarët e Veriut.Këta janë pikërisht ata popuj që mbajnë çelsat e dyerve të Bosnjës,Hercegovinës dhe vetë detit Adriatik”.( “Vjetari Godishnjak “ XXIV / 88 – Prishtinë 1988 ).
Parë në dritën e këtij dokumenti del qartë se kush ishin në të vërtetë ideatorët dhe kasapët e Shqipërisë në vitin 1913.Për më tej po nëpërmjet këtij dokumenti,rrëfehet pse Serbia nuk u kënaq me coptimin që iu bë trevave etnike shqiptare,por kërkonte ende të pushtonte territore të tjera.Bicaj,ndonëse si një qendër e nënprefekturës i mbeti shtetit amë shqiptar,do të ishte sidoqoftë vija e parë e kufirit të ri politik.Burrat e saj,veçanërisht në vitet 1913-1914 do të jetonin sërisht përmes zhurmave të betejave,tymit e flakëve,tanimë të sulmuar jo më nga ushtritë osmane por nga shovenistët sllav,çetat e burrave të Bicajve edhe kësaj radhe të udhëhequr prej Alush Agë Lumës,mundi të përballej me dhjetra herë kundër ushtrisë së rregullt serbe,duke i shkaktuar asaj humbje të mëdha,si në njerëz ashtu edhe materiale luftarake.Veçanërisht do të përcillej i pavdekshëm heroizmi i luftëtarëve të Artit Ushtarak Popullorë,me guximin e shqiptarëve, shkruan një prej epopeve më të lavdishme të atyre trevave.
Dihet tanimë se gjatë viteve të luftës së Parë Botërore 1914-1918,Shqipëria u shëndrrua në një shesh të ballafaqimit të interesave të ndryshëme të Fuqive të Mëdha,ashtu edhe të monarkive ballkanike.Veçanërisht e dukshme në trevat veriore të shtetit amë,ishte “përkujdesja” austrohungareze,perandori e cila i frikësohej intervenimit të hapur serb në shqipëri.Duke dashur të kishte gjëndjen nën kontroll të plotë,Austro-Hungaria dërgoi formacione të xhandarmërisë së saj,deri në Lumë,por u duk se këtu qe gabuar.Lumjanët edhe kësaj radhe treguan se nuk mund të jetonin asesi të komanduar prej të huajve ndaj ngritën krye dhe kërkuan të ruanin vetë qetësinë dhe kufijtë e tyre.Alush Agë Luma shkoi edhe më tej,duke urdhëruar formacionet e rregullta austrohungareze të largoheshin një orë e më parë nga nënprefektura e Bicajt.Ka qenë kjo arsyeja që në tetorin e vitit 1916,Alush Agë Lumën së bashku me të birin e tij,Rexhepin e arrestojnë dhe rreth dy vjet burri i Lumës provon jetën e vështirë të burgjeve.Me krijimin e qeverisë shqiptare dalë prej Kongresit të Lushnjës në janar të vitit 1920,Alush Agë Luma do të virej plotësisht në mbështetje të kësaj qeverisjeje kombëtare anipse pat shkuar decenie të tëra lufte e përpjekje.Këto trauma nuk e patën friguar askurrë trimin e Lumës,përkundrazi e patën rritur ate famën e tij si ortek i borës së maleve e bjeshkëve shqiptare.Këtu,burri i Lumës do të niste bashkëpunimin me Ministrin e Brendshëm të asaj kohe Ahmet Zogu,sidomos për ruajtjen e kufive politikë shqiptarë.Por nuk do të mungonte kontributi i Alush Agës,as kundra tentativës pushtuese shoveniste serbo-sllave të Dibrës në vitin 1920.Së bashku me dy djemtë e tij,Gafurin dhe Rexhepin duke qenë kurdoherë në krye të çetës së luftëtarëve të Bicajve,Alush Agë Luma për dy javë rresht,do të merrte pjesë krah forcave të Ushtrisë Kombëtare Shqiptare,ndaj forcave të rregullta të ushtrisë pushtuese jugosllave.Që nga ky moment e deri në çastin e mbramë,midis burrave të Lumës,Alush Aga dhe atij të Matit,Ahmet Zogu do të lidhej miqësia e përjetshme.Është njohur fakti që kryeministri Ahmet Zogu,në vitin 1922-1923 sidomos për prijësit e çetave në kufijtë e Shqipërisë dha disa grada,madje u paguante rrogë këtyre pasi roja kufitare shqiptare nuk ishte në gjendje të mbronte krejt kufijtë e Shqipërisë.Në këtë kuadër Alush Agë Luma mori gradën e kapitenit,me ç’rast do të ishte i pranishëm në çdo luftim që forcat territoriale ndërmerrnin sa kundër serbëve aq edhe kundër malazezëve.Në çdo moment burri i Lumës ka bërë kujdes jo vetëm të vigjëllonte përgjatë kufirit të Kukësit,por sidomos t’u vinte në ndihmë vëllezërve të tij të gjakut,të cilët fati i zi i detyroi të jetonin nën dhunën pushtuese makabre shoveniste serbosllave.Janë me dhjetra rastet kur Alush Aga dilte vetë në kufij,me djemtë e tij dhe priste atdhetarë nga kosova, të cilët ndiqeshin nga egërisrat sllave.I mbante këta me javë e muaj të tërë në shtpeinë e vet dhe pasi sigurohej se kthimi i tyre në Kosovë ishte vdekje e sigurtë,ndërhynte tek miku i tij,kryeministri shqiptar Ahmet Zogu për t’i sistemuar familjarisht këta trima të Kosovës martire.
Në qershorin e vitit 1924,ndërsa Fan Noli kryente puçin ushtarak për marrjen e pushtetit,Alush Agë Luma,parandjeu se qëndrimi i tij në Bicaj mund të ishte shkak për gjakderdhje midis shqiptarësh.Për këtë arsye,së bashku me djemtë e tij dhe dhjetra lumjanë të tjerë,largohen nga Shqipëria së bashku me Ahmet Zogun.Vetëm dy muaj pas marrjes së pushtetit,më 21 gusht 1924,qeveria bollshevike”demokratike” e Fan Nolit e cila pat filluar eleminimin e kundërshtarëve politik sipas modeleve të revollucionit bollshevik të vitit 1917 në Rusi,urdhëron djegjen e shtëpisë së Alush Agë Lumës dhe “internimin e menjëhershëm të pjestarëve të familjes së tij”.(Arkivi Qëndror i shtetit.Fondi “Revulucioni i Qershorit”urdhër data 21 gusht.Ministri Brendshëm)
Atë kullë dy katëshe në Bicaj të cilët e patën djegur dy herë turqit më pas serbët,tani erdhi radha t’i vinin zjarrin “demokratët” e Fan Nolit.
Në lëvizjen e dhjetorit të vitit 1924,ajo që me të drejtë u quajt “Triumf i Legalitetit”,Alush Agë Luma,morri një barrë të rëndë mbi supe.Në bashkëpunim të ngushtë me Hysni Demën dhe Muharrem Bajrakatarin,burri i lumës në krye të qindra atdhetarëve të tjerë u përgadit të sulmonte kufirin politik shqiptar në drejtim të Kukësit,për t’i çelur udhë rikthimit në atdhe të Ahmet Zogut.Megjithatë,luftimet këtu u bënë të rrallë e pothuaj fragmentare,pasi oficerët e Ushtrisë Kombëtare Shqiptare,duke parë lëvizjet e gabuara politike të Fan Nolit,sidomos në rrafsh të problemit shqiptar,shpejtuan të hapin kufijtë duke dashur të jenë nën urdhërat e burrit të Matit.Në shkurt të vitit 1925,Alush Agë Luma emërohet nga shteti shqiptar si nënprefekt i trevës së Lumës,me ç’rast do të përballej me mijëra halle që kalonte Shqipëria e varfër dhe e prapambetur e asaj kohe.Në këtë detyrë,në ditët e para,shumë prej lumjanëve,të cilët patën qenë kundërshtarë të vendosur të Ahmet Zogut,menduan se tani do të dergjeshin burgjeve siç bëri Fan Noli me kundërshtarët e tij.Por ndodhi krejt e kundërta.Pikërisht me këto kundërshtarë,Alush Agë Luma u lidh akoma më shumë dhe me mendimin dhe fjalën e matur,mundi që shumë prej tyre t’i kthente në miq të përjetshëm të Ahmet Zogut.Ndërkaq Alush Agë Luma nuk mund të ndahej lehtë nga ëndra e kahreshme e tij për arësimimin e lumjanëve deri në fshatrat më të largëta.Për këtë,duke patur edhe ndihmën e atdhetarëve të tjerë të Lumës,në verën e vitit 1925,nis puna nga rindërtimi i një kulle, e cila u shndrrua në një shkollë tejet efektive në Bicaj.Në ditët e fundit të shtatorit 1925,në bangat e kësaj shkolle do të uleshin rreth 20 nxënës,ndërsa mësuesit e saj të ardhur deri nga viset e Shqipërisë së Mesme,do të ishin miqtë e parë të kullës së Alush Agës.Lidhur me këtë,në Ministrinë e Arësimit Shqipatr në arkivin e vitit 1925,gjendet edhe dokumenti i mëparshëm;”Kemi nderin t’ju njoftojmë se inspektoria e arësimit të prefekturës së Kosovës,me shkresën e saj nr.96,më 29-10-1925,na njofton se me rastin e të ngrehurit të ndërtesave shkollore të atij qarku,pleqësia e katundit Bicaj e veçanërisht Alush Agë Luma,ka kontribuar për ndërtimin e shkollave.Lutemi prandaj që me anën e prefekturës së Kosovës të dërgoni nga ana e juaj letër lavdërimi e mirënjohjeje për sjelljen e tij të lavdishme”.Askurrë në funksionin e tij si nënprefekt i Lumës,apo kapiten i xhandarmërisë shqiptare,Alush Agë Luma,nuk tregoi forcën e pushtetit apo të armëve.Përkundrazi ishte fjala e tij vepra më mirëbërëse e cila e udhëhiqte në çdo veprim.Kur Mbreti Zog në vitin 1929 bëri një amnisti për kundërshtarët e vet politik,Gjyqi i naltë në Tiranë u përpoq të mbante në burg disa kaçakë të Lumës,të cilët e patën penguar në punën si nënprefekt edhe Alush Agën.Familjarët e këtyre kaçakëve një natë bujtën në kullën e Alushit në Bicaj,duke e pyetur se si do të veprohej me fatin e të afërmve të tyre,Alushi atë natë nuk dha ndonjë përgjigje por të nesërmen mori udhën për në Tiranë,drejt tek Mbreti.Vetëm tri ditë më pas,kaçakët lumjanë lanë qelitë e Tiranës dhe duke shkuar pranë vatrave familjare falenderuan në heshtje Alush Agën,i cili madje gëzonte edhe respekt të madh dhe në rrethinat e Tetovës dhe Gostivarit,ku ai kishte lënë jo vetëm gjurmë luftërash e bashkëpunimi me kaçakët e këtyre viseve shqiptare por kishte edhe një motër të martuar në Tetovë. Madje ky respekt lidhej edhe me atë se,Alush Agë Luma,pat ndihmuar me bukë kur kjo mungonte,u pat çelur shkolla kur ato nuk egzistonin,u pat falur gjakmarrjen kur ato rrëmbenin jetë të pafajshëm,i pat nxjerë nga qelitë e burgut kur qeveria donte t’i mbante akoma brenda.
Në fillim të viteve 30-të të shekullit që lamë pas,vuajtjet e viteve do ta lodhnin së tepërmi burrin e Lumës.Jeta e tij më së shumti prej kaçaku e pat lodhur dhe mosha e thyer bënë që të tërhiqej në vatrën e ngrohtë familjare.Kur Mbreti Zog mori vesh se Alush Agë Luma ndodhej i sëmurë dha urdhër ta dërgonin menjëherë në Tiranë dhe aty u kujdes për trimin.Por mosha bënte të sajën.Më 25 dhjetor 1934,ai mbylli sytë.”Më 26 dhjetor në audiencë,mbreti ngushëlloi nipin dhe dy djemtë e tij për vdekjen e mikut,bashkëpuntorit dhe besnikut të veçantë.Ai u tha;”Mu më ka vdekur Baba Alush!”.( Gazeta “55” – Tiranë më 16 janar 2003 ).
Në varrimin e burrit,në Bicaj e përcillnin për në banesën e fundit me mijëra lumjanë, prizrenas, gjakovarë,dibranë,gostivaras,tetovarë.Alush Aga ndahej nga jeta për t’u futur në tregimet trimërore të veriut shqiptar,ata të cilat Mbi të gjitha vënë Kombin dhe Atdheun.
Bern-Zvicër

Nga Agim Xh. Dëshnica/
JETA E NOLIT- PARA E GJATE LUFTES SE PARE BOTERORE/
Nëse Autobiografia lexohet pa hyrje e parathënie, Noli merr pamjen e një mali të lartë, të cilin „profesorët“ janë orvatur më kot ta vendosin në krahun për të cilin nuk pat ëndërruar kurrë.
Fan S. Noli u lind më 6 janar 1882 në një familje shqiptare, në qytezën Ibrik Tepe, pranë Edrenesë, në Turqi. Mësimet e para i mori në vendlindje, në shkollën gjashtëvjeçare për katër vjet. Mësimet e mesme i kreu në gjimnazin grek të Edrenesë. Ndërkohë bashkëpunon me shoqëri të ndryshme artistike. Më 1900 për pak kohë punon në Stamboll. Me shpresë për t’u regjistruar në universitet, niset për në Athinë. Gjen punë vetëmsi sekretar pranë një mësuesi grek. Me rekomandimin e tij, pranohet në një kompani artistike. Askush nuk e beson shpifjen, se Noli i ri qenka “arratisur natën për borxhe”, siç nxihet në letrën e sajuar. Në shoqërinë e aktorëve u shqua për mirësjellje dhe për talent në artin dramatik. Punon me ta rreth tre vjet. Viziton shumë vende të Perandorisë Turke, Ballkanin, Turqinë dhe Afrikën, të cilat i lanë mbresa të pashlyeshme. Në këto vite kërkon të lidhet me lëvizjen patriotike shqiptare, me Nikolla Naçon në Bukuresht dhe Faik Konicën në Belgjikë. Me kompanin ndahet në Egjypt.
Më 1902 nis veprimtaria e tij atdhetare, e lidhur ngushtë me krijimtarinë artistike. Boton në gazetën Drita, të Shahin Kolonjës. Siç del nga letrat dërguar jo një fantazme, por atdhetarëve shqiptarë në Egjypt, u njoh e bashkëpunon me Jani Vruhon, Thanas Tashkon, Spiro Dinen dhe nuk “u arratis për të shpëtuar nga një martesë.“ Me ndihmën e tyre financiare, përkthen e boton në greqisht veprën e njohur të Sami Frashërit, “Shqipëria, ç’është, ç’ka qenë, e ç’do të bëhetë.” Sipas këshillave dhe ndihmës së tyre bujare, në moshën 24 vjeç, më 10 maj 1906 mbërrin në Nju Jork. Po atë ditë niset për në Bafallo, ku ndodhej shoqëria “Mall’i Mëmëdheut“, themeluar nga Petro Nini Luarasi. Pas tre muajsh, me ftesë të Sotir Pecit, vjen në Boston dhe bashkëpunon në gazetën Kombi. Më 8 janar 1907, themelon shoqërinë patriotike Besa-Besën dhe më 15 shkurt 1909, gazetën Dielli. Kjo gazetë historike i shërbeu çështjes së madhe, lirisë dhe pavarësisë së Atdheut. Aty lexuesit shqiptarë njohën penën e artë të Fan S Nolit.
Theofan Stilian Noli njihet si themeluesi dhe drejtues i Kishës Ortodokse Shqiptare të pavarur në Amerikë.Eshtë koha, kur më 1908 dorëzohet prift në Kishën e Shën Kollit, në Nju Jork.Meshën e parë e jep në gjuhën shqipe, në Boston.Ndërkohë studion për katër vjet në Universitetin Harvard dhe më 1912 diplomohet me sukses për letërsi. Të kësaj kohe janë krijimet në revistën Albania, në gazetat Dielli, Drita etj.
Në vitet 1910 e 1911, përpara shoqërisë Besa-Besën, mban fjalime të zjarrta në përkrahje të kryengritësve shqiptare në Kosovë, duke ngritur lart luftën e trimërinë e tyre, me Isa Boletinin e Idris Seferin në krye, në betejat e Cernalevës e në Grykën e Kaçanikut.
Më 1911, i ngarkuar me mision fetar e atdhetar, viziton kolonitë shqiptare në Bukuresht, Sofje e gjetkë, i pritur me dashuri nga shumë bashkatdhetarë.Në praninë e tyre meshon me gjuhën e bukur shqipe. Pas një largimi të gjatë, në Sofje pati një takim të mallëngjyer me prindët e të afërmit e vet, mandej një ndarje tepër të hidhur.
Në kohën kur Perandoria Turke po humbiste Ballkanin, me nismën e Nolit e Konicës, shoqëritë shqiptare Besa–Besën, Arësimi, Malli i Mëmëdheut, Hylli i Afërditës etj. u bashkuan në Federatën Panshqiptare Vatra, me seli në Boston, më 28 prill 1912. Sekretar i Komisionit Qendror u zgjodh Fan Noli, kurse Faik Konica me Kristo Floqin u caktuan organizatorë të degëve. Noli zgjidhet kryetar i Vatrës më 17 korrik 1915 dhe më 1 korrik të vitit 1917. Krahas Diellit botohet në anglisht, Revista Adriatike.
Federata Panshqiptare Vatra në ato vite, mori pamjen e një qeverie në mërgim. Drejtuesit e saj u mirëpritën nga institucionet zyrtare, si përfaqësues të Shqipërisë. Me ligjëratat e tyre të shkëlqyera, mbrojtën çështjen shqiptare. Fan Noli shpesh largohej i ngarkuar me detyra të rëndësishme. Në vjeshtën e vitit 1912, kur Atdheu ndodhej para rrezikut të copëtimit, i dërguar nga Vatra ndodhet në Londër.Nga kryeqyteti britanik, përshëndet Ismail Qemalin për shpalljen e pavarësisë.
Më 1913 Federata Vatra, me udhëhqës si Noli dhe Konica, me anën e gazetës Dielli, mitingjeve të fuqishme, momerandumeve dhe telegrameve, të shumta, protestoi me vendosmëri, kundër vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, të cilat përgjysmonin teritoret e Shqipërisë.
Në mars të atij viti Noli së bashku me veprimtarë të tjerë, merr pjesë e flet në Kongresin e Triestes, të organizuar nga Faik Konica, për çështjen e tërësisë tokësore të shqiptarëve. Në korrik viziton për herë të parë tokën amtare. Më 1914 ndodhet përsëri në Shqipëri, në shërbesat e Kishës Ortodokse Shqiptare.
Gjatë Luftës së Parë Botërore 1914-1918, Shqipëria u kthye sërish në një arenë të rrezikëshme për të ardhmen. Në emër të Vatrës, vatranët me Nolin në krye, vepruan gjallërisht me një politikë të zgjuar, kundër qëllimeve grabitqare të shteteve ndërluftuese.
Në momerandumin e dates 28 nëntor 1918, dërguar Preidentit Uillson, ku firmatari kyesor është Fan Noli, pasi parashtrohet historia e Shqipërisë jugore, kalohet në çështjen e Kosovës. Ndër të tjera shkruhet:“Arsyet etnografike nuk janë të vetmet ato, të cilat kërkojnë korigjimin e kufijve në emër të Shqipërisë.. Humbja përfundimtare e krahinave pjellore të Kosovës dhe Çamërisë, apo Epirit të Jugut, do të gjymtojë jetën ekonomike të shtetit shqiptar. Qytetet e Pejës, Prizrenit, Gjakovës , Strugës e Dibrës që iu dhanë Sërbisë e Malit të Zi janë tregje të krahinave që iu hoqën Shqipërisë në mënyrë krejtësisht absurde dhe të padrejtë nga Konferenca e Londrës.”
Lidhjet e fuqishme me veprimtarët në Atdhe, ndihmat dhe nxitja e luftës së tyre për çlirimin e mbrojtjen e tij, u kurorëzuan me Kongresin e Lushnjës dhe formimin e Qeverisë së Sulejman Delvinës.
Më 1920, në emër të Qeverisë Shqiptare, Noli merr pjesë në bisedimet e Lidhjes së Kombeve, në Gjenevë. Në debatet për çështjen e kufijve, si një diplomat i madh, hedh poshtë argumentet e delegatëve fqinjë, me ligëratat e njohura në histori. Falë zotësisë së tij, Shqipëria u pranua në Lidhjen e Kombeve. Më 1921 kthehet në Atdhe. E shohim Peshkop në Korçë, Metropolit në Durrës. Si i dërguar i Vatrës merr pjesë në jetën politike dhe zgjidhet deputet. Gjatë seancave parlamentare Noli ngrihet e flet për çështje të pazgjidhura kombëtare, për probleme të ndryshme ekonomike e shoqërore.Ligjerata e njohur e Nolit në nderim të presidentit amerikan Udrou Uillson, shpreh respektin e thellë të popullit shqiptar ndaj SHBA, si e vetmja shpëtimtare e Shqipërisë.
Vrasja e Avni Rustemit, më 20 prill 1924, shkaktoi papritur zëmërimin e anëtarëve të Shoqërisë Bashkimi dhe deputetëve të opozitës. Kjo ngjarje në histori njihet me disa emra. Analistët e historisë e quajnë, disa “Kryengritje, disa “Revoltë”, disa “Grusht Shteti” dhe “i ashtuquajtur Revolucion”, por zakonisht në tekstet e historiografisë së majtë, emërtohejme bujë „Revolucioni Demokratik i Qershorit“. Kjo lëvizje intelektualësh, e përkrahur nga qytetet dhe zonat fshatare, u zhvillua pothuaj paqësore, herë si marshim me armë në sup, herë si procesion fetar me qirij ndër duar, ku fryma gandiste e Peshkopit Theofan, ishte e pranishme kudo. Në gjendjen e krijuar, Noli gjykoi drejt, ku mori përsipër me short drejtimin e Qeverisë e re,
Më 10 e 12 qershor 1924, në emër të Vatrës Konica përshëndeste:“Lutemi bëni të njohur ushtërinë kombëtare simpatitë tona prej zemre për veprimin patriotik të saj…Vatra uron ushtërinë kombëtare dhe udhëheqësit civilë e ushtariakë të revolucijes shpëtimtare për suksesin e shkëlqyer.”
Sipas Qerim Panaritit, “Me bekimet e Konitzës dhe të Vatrës Noli më 17 qershor 1924 formoi Kabinetin si pason: Noli, Kryeministër; Sulejman Delvina, Ministër i Punëve të Jashtme, Kolonel Kasëm Qafëzezi, Ministër i Luftës; Luigj Gurakuqi, Ministër i Financave; Qazim Koculi, Ministër i Punëve Publike; Stavro Vinjau, Ministër i Drejtësisë.”
Programi i Qeverisë me tipare amerikane, në fakt ishte një hap përpara në zhvillimin demokratik të viteve 20, por siç dihet për mungesë kohë nuk mundi të zbatohej tërësisht.. Më 24 dhjetor 1924, kur Qeveria Demokratike ra, pas kërcëmit me armë Noli u detyrua të largohej nga Atdheu, duke shmangur luftën vëllavrasëse.
Panariti sqaron se “Viti 1924 i dha funt karierës politike të Nolit dhe filloi kariera letrare. Në shumë bisedime me Nolin gjatë tridhjetë vjetëve të funtme, shpesh herë bisedonim për vendin e tij në historin’ e Shqipërisë, i cili thoshë: nëqoftëse emër-i im do të mbahet mënt në të ardhmen, munt të rronjë, vetëm në fushën e letrave.”I vendosur në Gjermani, krijon poezi të fuqishme dhe shqipëron kryevepra nga letërsia botërore. .Një pjesë e tyre u botua në gazetat Republika, Imigranti, Liria Kombëtare etj. Në mbarim të vitit 1932, vendoset përgjithmonë në SHBA. Republika, Imigranti, etj. u mbyllën, kurse Vatra dhe Dielli vijuan më tej, veprojnë gjallërisht edhe sot.
Sipas Faik Konicës, qysh në vitin 1921, Fan Noli e Ahmet Zogu u njohën e bashkëpunuan në një parti.Pas qendrimeve të kundërta për zgjidhjen e çështjeve kombëtare që shtronte koha, më 1933 u miqësuan sërish dhe patën marrëdhënie të qendrueshme. Kjo u duk në kursin e ri të shtetit shqiptar, nga viti 1933 deri më 1939. Në gazetën Republika të datës 12 mars 1931, Noli boton shkrimin „Atentati kundër Ahmetit.“ Pasi parashtron disa nga idetë e veta demokratike, mban një qendrim të vendosur kundër përdorimit të dhunës: „Atentati i vajtur mbarë munt t’i bënte dëmca më të math Shqipërisë dhe një shërbim të paçmuar Musolinit dhe fashizmës italiane.“
Gjestet bujare të Ahmet Zogut flasin qartë. I pari më 1933, financimi për shërimin e Fan Noli. I dyti më 1938, për diplomimin në Konsevatorin e Nju Englandit në Boston.

JETA E NOLIT
GJATE DHE PAS LUFTES SE DYTE BOTERORE

Jo vëtëm më 1932, por as në vitet që do të vinin, Noli nuk e ndërpreu kurrë veprimtarinë në shërbim të Kombit të vet. Më 1937, me rastin e festimeve të 25 Vjetorit të Pavarsisë Kombëtare, në botimet zyrtare të Qeverisë së Mbretit Zog, shkruhej: „me alfabetin e Manastirit merrte një herë e mirë fund çështja e shkrimt të gjuhës shqipe, historia e të cilit ka një rëndësi të posaçme për historinë e kulturës e të letratyrës s’onë, pse me të janë lidhur emnat më të bukur e më të mallëngjyerë të shkrimtarëve t’onë të kaluar. Çdo alfabet pati një sërë shkrimtarësh, po mbi të gjithë vetëm katër shkëlqejnë si yje të pa shoqë: Naimi, Fishta, Konica e Noli.” Në Albumet e përkryera me fotografi pa retush, krahas figurave të shquara të kombit, shkëlqente dhe portreti i hijshëm i Fan S Nolit.
Po atë vit Faik Konica do të thoshte: ”At Noli do të mbetet në historinë e Shqipërisë si burri që arriu i pari me hir të vullnetit dhe hollësisë së tij, të kllasi gjuhën shqip në meshë. Dita që meshoi për të parën herë, është ogur i bardhë n’udhë të përparimit t’onë. Dhe as e harrojmë, as mund të lëmë të tjerët të harrojnë.”
Kur Atdheu u rrezikua përsëri më 1939, Fan Noli, Ahmet Zogu, Faik Konica, Mit’hat Frashëri etj. janë në krye të detyrës. Në gusht të vitit 1942, Konica i dërgon mbretit Zog një letër mjaft me rëndësi për temën që trajtohet. Letrën e gjetëm në anglisht në librin “Faik Konitza- Selected Correspondence.”, botuar në vitin 2000, me hyrje nga Robert Elsie. Ndër të tjera, shkruhet: „Opinioni i popullit shqiptar tashtiështë në favorin Tuaj Madhëri. Dhe ky kryesisht për shkak të gojëtarisë dhe influencës së Imzot Nolit. Unë mendoj se Imzot Noli, do të ishte njeriu ideal për kryeministër, por për fat të keq fakti që tani ai është qytetar i Shteteve të Bashkura një zgjidhje e tillë paraqet vështirësi…“Më 27 maj 1943, Noli i shkruan ministrit të oborrit, Sotir Martinit: “Jam gati të jap gjithçka për Frontin e BashkuarShqiptar.”Në letrën për Anton Logorecin, gazetar i BBC më 1943, shkruan: “Njohja e mbretit Zog, është po aq e domosdoshme si prove e pa ekivoke.”Njëkohësisht interesohet të njihet me grupimet nacionalistë që luftonin kundër fashizmit.Miraton marrëveshjen e Mukjes. Përshëndet rininë trime e cila pat dalë malit kundër pushtuesve fashistë, për një Shqipëri të lirë dhe demokratike. Situatën e luftës në Shqipëri e njihte pak a shumë mirë. Në raste të veçanta shprehej optimist, për sigurinë e tërësisë tokësore, me ndihmën e SHBA.Historiani Beqir Meta shkruan:“Nuk është aspak ekzagjerim, po të nxjerrim përfundimin se gjatë Luftës së Dytë Botërore “Vatra” qe e vetmja organizatë shqiptare, i vetmi grupim shqiptar që u orientua drejt politikisht”. Merita u takon, sigurisht, Fan Nolit, Faik Konicës dhe miqëve amerikanë.
Pas luftës, Noli u ftua të kthehej në Shqipëri për të bashkëpunuar me “Guvernën Demokratke”.Përgjigjet vetëm me një përshëndetje diplomatike.Mosardhja në Atdhe fliste qartë, se ai nuk mund të miratonte një qeveri, e cila drejtohej nga një parti, sado e fshehur në maskën e Frontit Demokratik apo Republikës.Megjithatë punoi energjikisht për njohjen dhe pranimin e Shqipërisë në Kombet e Bashkuara, vetëm për popullin dhe vendin e tij. Me autoritetin e një personaliteti të njohur në SHBA, këtij misioni patriotik, ashtu si dikur, ia doli mbanë.
Më 1945, në moshën 63 vjeçare, në Universitetin e Bostonit, mbron dizertacionin, Gjegj Kastrioti Skënderbe, dhe nderohet me titullin doktor në filozofi. Si kryetar nderi, merr pjesë rregullisht në mbledhjet e Vatrës.Ndërkohë, me aftësinë e një peshkopi të nderuar, drejton Kishën Ortodokse Shqiptare.
Nga letrat e Nolit dërguar diktatorit E. Hoxha, merret vesh se viti 1946 shënon fundin e marrrëdhënieve të Vatrës me „Guvernën Komuniste të Tiranës“. Shkaqet qenë të shumta që nga mosvarveshjet për çështje kombëtare, politike dhe për ndërhyrjet në punët e brendëshme të Vatrës nga njërëz të dërguar nga diktatori. Në këtë kohë bisedon me përfaqësuesit e Shqipërisë dhe për çështjen e varrimit të Faik Konicës në Atdhe. Ata u përgjigjen: „Shumë mirë munt ta varrosim Konicën në Shqipëri, por më parë duhet ta sjellim para gjyqit të popullit“. Noli tha: „Po dëgjojmë dita ditës se jeni duke gjykuar kundërshtarët tuaj të gjallë! Por kurrë nuk na kishte shkuar mendja se jeni aq trima sa të hithni në gjyq dhe të vdekurit!“
Më 1947 boton dy vepra në anglisht, “Historia e Gjergj Kastriotit Skënderbe” e “Bethoveni dhe Revolucioni Francez”, më 1948, “Albumin” me shkrime letrare, më 1950, „Historia e Skenderbeut“ në shqip, një version i ri dhe më i plotë shkencor Fan Noli ishte i lidhur shpirtërisht me popullin e vet, i cili vuante nën sundimin e një diktature të paparë në histori. Sipas shkrimtarit Petro Marko, në librin “Retë dhe Gurët,, me rastin 28 Nëntorit më 1952, do të fliste në Zërin e Amerikës me këto fjalë: „O ti që je në fuqi me hanxhar në dorë për të prerë kokat e patriotëve, thuam ç’po bën… Shqipëria pret një Shën Kostandin për të shpëtuar ngakjo kasapanë.”
Në takimin e 50-vjetorit të Diellit më 1958, me një zë djaloshar tha: :“Kishim në program një Shqipëri indipendente, e bëmë; të mirë a të keqe, e bëmë. Kishim në program një Kishë Autoqefale, e bëmë; të mirë a të keqe, e bëmë.U a lëmë si barrë të tjerëve ta mirësojnë, po ne e bëmë.”Kjo ligjëratë e bukur e inçizuar dhe në një disk, fillon me përshendetjen drejtuar Baba Rexhepit dhe Imam Vehbiut. Në ligjërimet e botuara nga Profesor Jorgaqi, në shënimet e veta këto dy emra kuptimplotë, nuk shpjegohen as më 2002. Por fotografia në gazetën Dielli me deçiturën “Besnikët e Nolit”, tregon në heshtje se si Noli buzëqesh në mes të Baba Rexhepit, Imam Vehbiut dhe demokratëve Anton Athanasit e Kristo Thanasit.
Petro Marko përmend dhe një ndodhi të vitit 1960.Mehmet.Shehu vjen në Nju Jork për të marrë pjesë në një mbledhje të hapur në OKB.Pas dërgimit të tri letrave, për një takim me Nolin, nuk mundi të merrte asnjë përgjigje. Duke kërkuar në arkiva, përgjigjen e gjetëm në gazetën Dielli, 28 shtator 1960: „Letër e hapur Mehmet Shehut.“ Nga mbarimi i kësaj letre të gjatë noliane, lexohet: “Nga sa mund të kuptojmë neve së largu, sistemi juaj, sistem fashist, nuk vepron në bazë të kanunit, shvillohet në bazë të kobures dhe të burgut…“
E kësaj kohe është deklarata tjetër.: „Shteti shqiptar nuk mund të mbahet më këmbë dyke vrarë, persekutuar dhe dyke burgosur kundërshtarët që s’bashkohen me politikë me mejtimet tuaja.”
Më 1961, Fan S Noli, krijon kryeveprën “Sulltani dhe Kabineti”. Më 1963 merr pjesë në një seancë të rëndësishme, në Parlamentin e Masaçusetsit në Boston, kurse më 1964 në Shtëpinë e Bardhë, në Uashington. Nga fundi i vitit 1964, i sëmurë rëndë, shkruan poezinë e fundme “Vdekja e Sulltanit.”
Ditët e fundit të jetës, i kalon në shtëpinë e bukur, të dhuruar nga Vatra qysh më 1953, në Fort Lauderdale, Florida.Më 13 mars 1965, pasi u ndie më mirë, doli të shetiste nëpër bregun e oqeanit. Befas pranë valëve të zhurmëshme, shpirti i tij fluturoi si një shtërg paqësor i lirisë, duke lënë për brezat e ardhëshme mesazhin:
Se pas dimrit vjen një verë
Që do kthehemi një herë
Pranë vatrës, pranë punës,
Anës Vjosës, anës Bunës.
Në gazetën Dielli të datës 24 mars, shkruhej: „Ati ynë kaloi ngakjo jetë, si dita që i zen vendin natës.”

NOLI DHE POEZITE E FUNDIT

Lexuesit të njohur tashmë me Fan S Nolin e vërtetë, për marrëdhëniet e tij me Ahmet Zogun dhe me Qeverinë komuniste të Tiranës, e kuptojnë lehtësisht Albumin-1948, me poezi në dukje të “majta”, “antifetare”, “leniniste” dhe “antizogiste”. Në kohën e diktaturës komuniste ato merrnin një kuptim krejt të ri, ndër to, edhe “Sulltani dhe Kabineti“-1961, ku personazhet kryesorë të udhëheqjes komuniste, mbulohen me ofiqe zyrtarësh osmanë dhe tituj fetarë, të pajisur me Bibëll e Kuran. Si diell i ndritur, aty shfaqet gjenialiteti i Nolit të Madh. Edhe krijimi i tij i fundit “Vdekja e Sulltanit”- 1964, i komentuar keq nga profesorët, nuk ka të bëjë aspak me mbretin Zog, është një poezi intime e Nolit!Ashtu si veprat e Shekspirit, edhe veprat e Nolit, jetojnë në kohë përjetësisht.
Për poezine Kabineti dhe Sulltani, pa dashur të paraprij me sqarime të kota , e lëmë lexuesin të nxjerr përfundimet nga vetë poezia e Nolit më 1961, nga shkrimi plotë i Qerim Panarit dhe jo i cunguar nga “nolistët”, në Albumin II, Boston 1966.
Kërkoni origjinalin Albumi- 2 dhe lexoni.

FAN S NOLI

SULLTANI DHE KABINET
(Fragment- botuar për herë të parë në gazetën Dielli- 1961 )

Shokë, sot kam panair
Shokë, bëmëni sehir;
Sillni kupat e gostisë,
Sillni shishet e rakisë.

Kupë e parë, jam aga,
Kup’ e dytë, jam Pasha,
Kup’ e tretë, shpall ferman,
Ngjesh një pall’ e jam Sulltan.

Jam Ali Qopeku i Parë,
Qen si unë s’keni parë;
Pra kur leh duartrokitni,
Zbrasni topat brohoritni!

Jam imami e jam dovleti,
Padishahu e Muhameti,
Jam Xhenemi e Xheneti ,
Kijameti e selameti.

Jam xhamia e jam namazi
Jam zinxhiri e jam kafazi,
Jam budrumi e jam zullumi
Kush ngre kokën e merr lumi,

Kush do ligj’ e republikë
Me statut e me logjikë,
E ka pisk e ngordh si hor
Në konop si tradhëtor.

Ju a nisa historinë,
Dhe ju solla prokopinë;
Lë pas meje dinasti
Për vazhdim e për lavdi.

Nukë pata parëardhës,
ju lë një bir pasardhës
Gjurmën time të pasonj
Dhe vatanin ta sundojë.

Shkruaj ti o Bash –Qatip
Shkruaj mprehtë’ e me tertip,
Lidhi llomotit’ e mia,
Shkrepi nesër te xhamia.

Ty Abdull- Jezid Sersem,
Ty të bëra Sadrezem;
Merr nga burgu çdo rezil,
Çdo kusar dhe çdo katil.

Ty Abdull- Xhahil Nefer
Ty të bëra Serasqer;
Bjeru armiqve, shuaji,
Thyeji e bluaji.

Ty Halim që s’di këndim
Je vezir për arsim.
Mbylli shkollat se na nxinë,
Me kallamn’ e tradhëtisë.

Leri hapur medresetë
Seminaret e teqetë
Po me gjuhët arabishte,
Hebraishte dhe turqishte.

Këtë urdhër çpalle vrap;
Libër ti laik, mos hap;
Me Ungjillin e Kuaranin
Merret Prifti me Imamin.

Ty Haxhi Domuz evlat
Ty të bënj Vezir Xhelat
Lidh litar dhe mbreh sëpatë
Var e ther po pa shamatë.

Vraji , preji kundërshtarët
Si të funtmët dhe të parët
Se ma prishën qetësinë
Ma çkallmuan mbretëtinë.
————

Nga Shkruan:Eugen SHEHU/
Rrjedhat e shekujve kanë shkuar në trevat shqiptare të Camërisë,përmes luftërave të hershme dhe të vona.Fati i Kombit tonë,rrethuar kurdoherë prej lakmive të fqinjëve,ka paracaktuar pos
të tjerave se jeta e shqiptarëvet do të shkonte vetëm përmes betejave.Bashkëkombasit tanë, midis rrobërisë dhe ngadhnjimit të lirisë,ata mundën të ngarendnin krenarisht nëpër kohë.Viset e bukura të Camërisë,ata lumenj të qeta dhe male të larta,përkundën kurdoherë djepe fëmijësh që më pas u bënë Kapedanët e furtunave,një ndër ta Osman Taka,me trimërinë emblematike të tijën,ka ardhur deri në ditët e jetëve tona,duke mbartur shembullin e shkëlqyer të atdhedashurisë.
Lindi në vitin e largët të 1848-ës në Konispol,në një prej familjeve më të dëgjuara të asaj treve.I jati i Osmanit, e kish kaluar më të shumtën e jetës së tij nëpër luftëra kundër rregjimit absollutist të Stambollit dhe i dënuar syrgjym disa herë, më në fund shkoi pranë vatrës së tij. Me trimëritë e të jatit,me fjalën e pjekur të tij,u rrit Osmani i vogël,i cili pati një merak të madh,që në vitet e hershme të fëmijërisë së tij.Ai donte të shkonte në shkollë i veshur me kostum karakteristik të krahinës së Camërisë,me ate kostum simbol që pat luftuar i jati nëpër vite.Dhe dëshira iu plotësua.Ndërsa ndiqte mësimet në Medresenë e Konispolit,Osman Taka do të binte në sy jo vetëm për trupin si lastar të tij,por sidomos për kostumin popullor të Camërisë.
Pas mbarimit të mësimeve të para në Medresenë e Konispolit,Osman Taka, shkoi në Janinë për të ndjekur aty studimet në Idadijen e Lartë të qytetit.Janina,ai qytet shqiptar buzë liqenit,gjallonte asaj kohe nga banorët çamë,të cilët ndonëse në shumicën e tyre ishin myslimanë,ruanin marrëdhënie të rregullta e gati vëllezërore me shqiptarët e tjerë të besimit të krishterë.Osman Taka,ishte një prej djemëve,i cili në çdo moment gjendej sa në shoqërinë e myslimanëve aq edhe të vëllezërve të besimit të krishterë. Studimet do t’i kryente shkëlqyeshëm por nuk do të merrte rrugën e Stambollit.Emri i babait të vet ishte lakuar nëpër zyrat e Portës së Lartë si rrebel ,ndaj çdo lloji shkolle nuk do të mund të ngjiste në shkallët e karierës birin e Konispolit.
Në vitin 1867,Osman Taka le Janinën dhe kthehet sërish në Konispol. Familja e madhe e Takajve,me mijëra rrënjë ullinj, toka e kullota të mëdha,donte sigurisht edhe kontributin e Osmanit.Ai shkon atje,duke mos harruar në asnjë ditë që të veshë kostumin karakteristik,ashtu sikundër pat bërë edhe në Janinë. Në moshë 19 vjeçare,trupdrejtë me një palë mustaqe dhe kobure në brez,ai do të binte në sy të autoriteteve turke në Konispol.Nisur edhe nga shkollimi që pat kryer,Osman Takën e thërrasin në xhandarmëri duke i propozuar edhe pagesë të lartë dhe ofiqe.Por biri i Konispolit u thotë se nuk i ka qejf ofiqet,e sa për para ai kishte aq sa të mabnte me bukë gjithë postën e xhandarmërisë së Konispolit.
Dy vjet më vonë, në shtëpinë e madhe të Takajve,troket një ditë dera dhe një fshatar i varfër i Konispolit kërkon ndihmën e Osmanit.Disa hajdutë që ai i njihte mirë,i kishin vjedhur të vetmet kokë bagëti që kishte për të mbajtur frymën gjallë.Fshatari i varfër nuk shkonte në xhandarmëri ngase e dinte që punonjësit turq ishin të mpleksur me hajdutët dhe halli nuk mund të zgjidhej. Osman Taka,me të dëgjuar rrëfimin e bashkëfshatarit të vet,rrëmbeu pushkën duke i hipur kalit niset menjëherë në vendin ku rrinin hajdutët,dy ditë më vonë,këta të fundit i çuan bagëtitë në shtëpinë e konispolatit të varfër pa thënë asnjë fjalë.Kaq është dashur që Osman Taka të marrë emër të mirë nga Konispoli deri në Janinë.“Natyrë krenare e tejet guximtare,shumë i dhënë pas armëve,këngës dhe valles,shpejt u përpi nga ndjenjat e lirisë dhe të atdhedashurisë.Këto cilësi e afruan me masën e popullit duke u bërë njesh me të. Pa kaluar shumë,ai i bë kryembrojtësi i të pambrojturve,i nevojtarëve duke iu kundërvënë sheshit keqbërësve dhe shtypësve.Kryekaçaku Osman Taka u bë tmerr i sundimtarëve“.(Gazeta „Patrioti“ – Tiranë, qershor 1993 ).
Dihet tanimë prej të gjithëve,se në fillim të viteve 70,të shekullit 19-të,atdhetarët shqiptarë nisën të ideojnë besëlidhjen e madhe të shqiptarëve,për të luftuar për autonominë e vilajeteve të tyre,sipas shembullit të vendeve të tjera ballkanike siç ishin Bullgaria dhe Greqia.Këta atdhetarë ngarendnin nga gjitha viset shqiptare,duke dashur të zgjojnë vetëdijen kombëtare të shqiptarëvet dhe duke marrë mbi vete jo vetëm përgjegjësitë e mëdha historike,por edhe rreziqe të mëdha që vinin prej absollutizmit të Portës së Lartë.Natyrisht,këta burra që po u dilnin zot fateve të Shqipërisë,mbroheshin edhe prej trimave si Osman Taka me shokë.Po ashtu në fillim të viteve e 70-ta të shekullit të 19-të,gjithashtu u vunë re lëvizje të mëdha dhe të organizuara të shtetit grek për t’u zgjeruar në kufijtë e Vilajetit të Camërisë.Grekët tashmë kishin haruar se në luftën e dytë kundër Portës së Lartë,për të fituar pavarsinë u ndihmuan në mënyrë të ndryshme nga kapedanët shqiptarë sidomos ata të Camërisë,por meqë kaluan nga rreziku i ushtrisë Osmane,ata nisën të organizoheshin ushtarakisht me synimet e tyre për të pushtuar krejt vilajetin e çamërisë,megjithatë dhe asaj kohe pati burra që nuk mund të durronin t’u shkelej atdheu i të parëvet të tyre,ndër ta në vitet 1872-1876,padyshim emri i Ahmet Nej Dinos,do të përcillej me rrespekt të jashtëzakonshëm,ku mes tjerash disa të dhëna burimore na bëjnë me dije,se në luftërat e zhvilluara prej çetave të udhëhequra nga Ahmet Bej Dino,një krah i djathtë i tij ka qenë Osman Taka.
Veçanërisht i pashoqë trimëria e Osman Takës,ka qenë në betejën e Lekurësit.Kryqëzatat e Athinës,duke dashur të nënshtrojë me zjarr dhe hekur banorët e çamërisë,filluan të ndërmarin një varg luftimesh në Artë,Prevezë,për të ardhur në vendin e quajtur Lekurës,përparimi i kryqzatave greke dhe vënia e kësaj treve nën sundimin e Athinës përbënte një rrezik tejet të madh për kohën. Kjo,sepse në rast të marrjes së Camërisë prej grekërve,atëherë do të vërsuleshin drejt trojeve të tjera shqiptare edhe bullgarët,serbët e malazezët,të cilët ç’prej veçmë kishin të hartuara planet e tyre djallëzore për coptimin e trojeve arbërore me ndihmën e carit Rus.
Pikërisht për këtë u organizua edhe beteja e Lekurasit ku mijëra trima të çamërisë ( disa të armatosura me pushkë të vjetra dhe disa vetëm me ndonjë kobure,apo shpatë) u zunë prita trupave të Athinës.Për nga mënyra e organizimit, beteja e Lekurësit i habiti dhe vetë oficerët madhorë të pushtuesve grekë.Formacionet e tyre u gjendën papritur përballë furtunës së pushkëve çame ku midis prijësave shihnin njeriun me fustanellë e të cilit hapej si një re e bardhë nëpër shkëmbinj.Osman Taka,hipur në kalë ngarendë duke shtënë e duke marrë jetën e dhjetra grekërve që iknin të lebetitur,së bashku edhe me Ahmet Bej Dinon,Adem Kuçukun,Madan Sharretin etj,Osman Taka do të hynte pos kësaj beteje në këngët trimërore të popullit të çamërisë.
Edhe në vitet 1875-1877,Osman Taka do të mbetej figurë më emblematike e qëndresës shqiptare në Konispol e rrethina.Trimi i çartur me vetëm një grusht burrash të Camërisë,ai do të shëndrrohej në tmerr për formacionet prej qindra vetësh të grabitçarëve grekë.Aq shumë e dëgjuar ishte trimëria e tij,sa shpesh ndodhte që kur kriminelët grekë donin të bënin ndonjë zullum ndër viset shqiptare,më parë do të donin të dinin se sa orë larg është shtëpia e Osman Takës!.Po në këto vite trimi i Konispolit do të përmendej jo vetëm për pushkën që godiste në shenjë por edhe për talentin e tij të madh si valltarë.Veshur kurdoherë me kostumin e gjyshërve të tij tradicional çamë,me atë fustanellë që ja merrte era,Osman Taka e shëndronte vallen e marrë prej tij,në një furtunë të vërtetë.Ka patur një ngjashmëri tejet interesante mes valles dhe hedhjes në luftë të tij,një dinamizëm të rrallë dalë prej shpirtit.Është kjo arsyeja që konispolatët,voshtinasit e deri shqiptarët e Janinës e thërrisnin mikun e tyre nëpër gosti të ndryshme,që i motivonte për beteja të mëtejme.
Ndërkaq në sfond të lëvizjes autonomiste shqiptare,po shfaqej besëlidhja e madhe,ai akt madhorë që do t’u tregonte fqinjëve tanë dhe krejt Europës,se shqiptarët nuk mund të lejonin të coptoheshin,pa luftuar më parë deri në pikën e fundit të gjakut.Të mbledhur në Stamboll,atdhetarët shqiptarë nisën të organizojnë dhe ideojnë këtë beslidhje,me ç’rast Abdyl Frashëri u dërgua në Vilajetin e Camërisë.Shkuarja e Abdyl Bej Frashërit në Janinë,Prevezë,Paramithi etj,ai pritej me nderime e respekt të madh.Paria e çamërisë,organizoi disa kuvende në këto treva ku qindra burra dëgjuan mendimin e kthjellët të burrit të Fraashërit.Osman Taka,me trimat e tij,ka qenë i pranishëm në shumë nga këto Kuvende popullore,duke u kujdesur për mbarrëvajtjen e tyre,këtu duhet theksuar se gjitha tentativat e grekërve me dinakëritë e tyre për të prishur kuvendet dështonin pasiqë ndëgjonin se në to mirrte pjesë dhe Osman Taka.
Abdyl Bej Frashëri gjeti në mes të burrave të çamërisë,jo vetëm dëshirën për autonomi të vilajeteve shqiptare,por edhe mundësi e shpresa për të realizuar këtë beslidhje me çfardo çmimi,duke patur pikërisht zërin dhe shpirtin trimëror të tyre,në këto momente Abdyl Beu i dërgon një peticion Sulltanit duke i bërë të qartë atij rrezikun grek i cili do të ndikonte së thelli në ardhmërinë e kombit të vet.Pos të tjerve në këtë peticion thuhej ;“Që të fute në dorë Prevezën dhe Nartën,qeveria e Greqisë i drejtohet përsëri Evropës.Dorëzimi i tanishëm i Prevezës dhe i Nartës,dihet qartë se do të rrite oreksin e Greqisë dhe do t’i shërbeje si shkas për të pushtuar tere toskërinë.Kjo kërkesë e padrejtë e Greqisë rezulton nga epshet e pangopura të Greqisë për shkatërimin e Shqipërisë“.(Lidhja e Prizërenit në dokumentet osmane.Prishtinë 1978,faqe 59).
Osman Taka merr pjesë në Kuvendin e Filatit dhe Paramithisë,në të cilat flitet për rrugët e bashkimit të krejt shqiptarëve përpara rreziqeve të egzistencës së tyre.Fjala e trimit dëgjohet me vëmendje pasiqë të gjithë e kishin të qartë se midis fjalës dhe veprës së birit të Konispolit,nuk kishte kurrfar hapsire, ato ishin bashkuar e bërë njësh.Më tej,Osman Takën e shohim në Konispol e rrethina duke u marrë vetë me organizimin e kësaj beslidhjeje.Si kurdoherë ai do të tentonte të përfshinte në këtë organizim,shqiptarë myslimanë dhe të krishterë,duke u nisur sipas idesë së madhe se fatet e atdheut janë në krye të çdo besimi fetar.E vërteta është se nën ndikimin e tij,jo vetëm krahina e Konispolit por edhe Delvina,Korfuzi etj,patën një zgjim të ndjenjave të thella kombëtare.
Kështu për të ardhur në vitet e lavdishme të krijimit dhe vazhdimësisë së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit e cila është pranuar tanimë se lindi së pari në Toskëri e veçanërisht në shtëpinë burrave të çamërisë.Midis Prevezës dhe Prizrenit,vërtet mund të jenë kilometrat ë tëra toke,por ideja e madhe e bashkimit të trojeve shqiptare të udhëhequr nga një shtet i vetëm shqiptar,i bashkoi së tepërmi Prevezën e Mitrovicën,Kumanovën e Ulcinjin,Vlorën e Shkupin.Dihet tanimë se nën udhëheqjen e Iljaz Pashë Dibrës,në Prizren,burrat e katër vilajeteve shqiptare,shpallën autonominë e trojeve arbërore duke u prerë rrugën pazareve të ndyra që po bëheshin në kurriz të këtyre trojeve.Pos të tjerave në këtë Kuvend madhorë do të potencoheshin këto vendime ;
„Për të siguruar ardhmërinë e krahinave në pjesën e Rumelisë të Perandorisë Osmane,që është strehimi ynë,sidomos për t’i larguar rreziqet që po kanosen drejtpërsëdrejti viseve shqiptare,lidhur me këtë çështje,është marrë vendimi,që përbëhet prej pesë pikave që vijojnë ;
1- Të gjitha krahinat shqiptare të bashkohen në një vilajet,me një seli të një qyteti,i cili do të jetë i afërt dhe i përshtatshëm për të gjitha viset e tij.
2- Të gjithë nënpunësit që shërbejnë në krahinat shqiptare të Arnautllukut duhet të dijnë edhe gjuhën shqipe.
3- Të zbatohen të gjtha vendimet që hyjnë në fuqi lidhur me përmirësimin dhe interesin e shtetit dhe të kombit,të cilat mirren nga Kuvendi i Këshillit Qendrorë,i cili do të mbahet në qendrën e vilajetit duke vazhduar punën e vetë katërmujore në vit.“
(Lidhja e Prizërenit në Dokumentet Osmane.Prishtinë 1978,faqe 467 ).
Për të vënë në jetë këto vendime të marra në Prizren,u organizuan kuvende bese në disa treva të vilajeteve shqiptare,madje deri në Prevezën e largët të Camërisë.Në këtë Kuvend,Osman Taka merr pjesë si përfaques i popullit të Camërisë (janar 1879) madje zgjidhet në kryesinë e degës Jugore të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit.Dhe ç’prej atij momenti e deri në fund të jetës së vet Osman Taka do të luftonte për të vënë në jetë çdo vendim të besëlidhjes emblematike të Prizrenit.Pikërissht në ditët e parat ë shtypjes me zjarr të LSHP, porta e Lartë nisi nisi edhe një fushatë të egër ndaj prijësve shqiptarë,të cilët patën mbështetur idenë e autonomisë shqiptare dhe vendosjes së pushtetit shqiptar në vilajetet arbërore.Ngase Osman Taka kishte fituar një emër të madh në krejt Caamërinë,Stambolli nuk mund të merrte vendime të drejtpërdrejta mbi këtë trim të Konispolit.Ndaj u përpoq ta eleminonte ate në mënyrë tjetër.Kështu,në mars të vitit 1881,kinse akuzohej për një vrasje,Osman Taka arrestohet në qytetin e Janinës dhe dërgohet në burgun famkeq të këtij qyteti.
Kështu do të shpallosej edhe një herë trimëria dhe madhështia e birit të çamërisë i cili vuajti dy vjet torturat e mëdha të burgut por asesi nuk u përkul.Pas dy viteve gjyqi ushtarak i Portës së Laartë,ndonëse në mungesë të plotë të provave,vendosi të egzekutojë Osman Takën duke e varur në litar. E vërteta është se në ditën e caktuar për vrasjen e trimit,në qytetin shqiptar të Janinës mblidhen mijëra njërës,me ç’rast valiu mbetet i habitur.Ai vendos të marrë pjesë edhe vetë në këtë egzekutim duke parë se si shqiptarët ate ditë mbushnin rrugët e qytetit.
Kur Osman taka u çua i lidhur në sheshin në mes të Janinës,ishte vetë Valiu i cili u dha urdhër xhandarëve ta pyesnin trimin për dëshirën e tij të fundit.Biri i Camërisë i veshur me kostumin kombëtar që i ndrinte,me ate krenarinë që e shoqëronte edhe në ato çaste simbolike,u tha xhandarëve se dëshira e fundme e tij ishte të merrte në valle.Menjëherë pas kësaj,nga turma e popullit duaalën miqtë e tij me instrumenta dhe duke marrë lejen e autoriteteve të burgut,nisën një valle të improvizuar,duke e lënë trimin e çamërisë të shpërthejë me fantazinë dhe dinamizmin karakteristik,duke parë se nuk i dridhej syri,përkundrazi tejet krenar,Valiu i Janinës i emocionuar,aty për aty iu drejtua xhandarëve osman „Ështe i pafajshëm,hiqjani litarin dhe lereni të lirë !“.
Pas kësaj fjale sheshi i Janinës gjemoi deri vonë në këngë e valle çame.Osman Takës i çuan atje kalin e vet ( të cilin ndonëse i burgosur e mbante në një han,pranë burgut) dhe ashtu duke kalëruar ai u përshëndet me mijërat e shqiptarëve që patën shkuar ta shihnin trimin për të fundit herë.Më pas,ç’prej Janinë e deri në Konispol,Osman Taka do të përcillej prej dhjetra trimave shqiptarë,të cilët e ndjenin rrezikun e bashkëkombasit të tyre anipse Valiu i qytetit dha urdhër ti falej jeta.Edhe në vendlindjen e tij në Konispol,Osmani do të pritej në mënyrë madhështore dhe siç i kishte hije.Shumë,madje mendusn se duke iu falur jeta prej Valiut të Janinës,trimi do të shihte paskëtej vetëm punën e vet.Por nuk ndodhi ashtu.Osman Taka u vu sërish në krye të punëve për të çuar deri në fund vendimet e famshme të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit,ato vendime për të cilat u sakrifikuan miqtë e tij Abdyl Bej Frashëri,Sulejman Vokshi,Iljaz Pashë Dibra dhe krejt një plejadë burrash të famshëm të viseve shqiptare. Pikërisht këtë nuk do tia falte Porta e Lartë.Siç ka ndodhur rëndom në historinë e kombit tonë,turqit paguajnë disa konispolatë,të cilët kinse për marrje gjaku,vunë në jetë planin e turpshëm. „Prita u ngrit në një vend shumë të rrezikshëm.Me tu shkrehur breshëria e parë,Osman Taka si përherë madhështorë,i veshur me rroba kombëtare,pa u tronditur aspak,hoqi pushkën nga krahu dhe zuri të godiste,prtëzënësit e fsheur qosheve e nëpër dritare të kullave.Pas një gjysëm ore luftimesh,Osman Taka ra i vdekur.Fustani i tij si shkumë sapuni shquhej deri larg… Vrasja në rrethana të tilla ia shtoi më shumë lavdinë“.(Gazeta „Patrioti“ – Tiranë, qershor 1993 ).
Me vrasjen e Osman Takës,në vitin e largët 1884,Porta e Lartë vazhdonte reprezaljetaq sa kundër Lidhjes së Prizërenit ashtu dhe udhëheqësve kryesorë të saj.Por vrasja e birit të Camërisë,bëri që krejt kjo krahinë,të ngrihej me armë në dorë e të luftonte trimërisht me këngën e Osman Takës në gojë,duke rrëfyer dashurinë dhe rrespektin për birin e vet.Ajo valle grish edhe sot për Camërinë.
Bern-Zvicër
(Për herë të parë e botoj këtë artikull për këtë figurë të madhe kombëtare me rastin e javës çame,qoftë i përjetshëm kujtimi ndaj tij).

Nga Xhevahir Gradica/
Historia e dhimbshme e familjes së tregtarit të njohur Qamil Qyteza – Rrëfen 70-vjeçarja Fatrije, bashkëshortja e Skënder Qytezës, i cili e kaloi jetën burgjeve të diktaturës/
DURRES- Në “Katër Rrugët” e Shijakut, diku rreth 100 m në të djathtë të segmentit Durrës-Shijak, pas një bërryli të vogël rruge, jeton një grua, e cila ka aq vuajtje sa dhe mosha e saj 70-vjeçare. Quhet Fatrije Qyteza, vajza e patriotit të vrarë në burgjet komuniste, Ali Maliqi nga Dibra, e martuar me të birin e tregtarit korçar Qamil Qyteza. Ndërsa duart i dridhen sa nga vuajtjet, sa nga mosha apo emocionet e shkaktuara nga detyrimi për të risjellë në kujtesë ato vite vuajtje, sytë i flasin shumë. Edhe zërin e ka të fortë, ndërsa dëshmon se është vajzë e një oxhaku të fisëm dhe grua e një dere të dëgjuar korçare. Deri para viteve ‘90-‘92 burrat e djemtë e shtëpisë u degdisën në burgje e kampe, kurse në vitet e paskomunizimit shumë prej tyre morën mërgimin duke mos i dhënë asnjëherë kësaj gruaje të drejtën të gëzohet deri në kufijtë e një nëne.

Historitë e dy familjeve…
Tragjedia familjare e Qamil Qytezës me vëllezër dhe Ali Maliqit nisin shumë herët. Tregtari i madh korçar Qamili u shpëtoi plumbave të skuadrës së pushkatimit, por jo plumbit pas kokës të prokurorit. Shtatë vëllezërit Qyteza: Bektashi, Sadiku, Qamili, Nevruzi, Hazbiu, Haliti dhe Faiku në fillim të shekullit XX ikën nga fshati dhe një pjesë morën rrugën e Turqisë e të tjerë përfunduan në Amerikë. Ata u lindën në Qytezë, në Kolonjë, por fshati ishte aq i varfër sa pula hante gurë. Në Nju Jork e në Çikago nisën të punojnë fillimisht si çirakë, por pak vite më pas blenë lokalin e tyre të punës si dhe gjashtë dyqane të tjera. Djemtë e Zenel Qytezës u lidhën ngushtësisht me shoqërinë atdhetare e patriotike “Vatra” duke u ushqyer në këtë mënyrë nga ideale nacionaliste. Në Shqipëri lanë prindërit për të cilët i paguan një greku 5 000 dollarë asokohe me kusht që t’i bashkonte me djemtë. Tregtari grek u shpenzoi paratë, ndërsa prindërit jetuan të ndarë nga djemtë. Në kohën që në Amerikë nisi të shfaqej në mënyrë të hapur moda dhe vajzat dilnin në rrugë e shkonin në punë me funde shumë të shkurtra, djemtë vendosën të kthehen në Shqipëri. Qamili u ka treguar të bijve se shkaku kryesor ishte vendimi i djemve që të martoheshin me shqiptare. Shitën dyqanet dhe në vitet 1920 me paratë e grumbulluara blejnë në fshatin Rovë, afro 7 km larg Korçës 800 ha tokë buke, arë e pyje. Në Amerikë kishin parë plantacione dhe këtë bënë në Rovë, mbollën sipërfaqe të mëdha me mollë e dardha dhe nisën tregtinë. Plot 14 400 franga ari apo 86 kg florinj u ka kushtuar kjo tokë për të cilën edhe sot pasardhësit e vëllezërve Qyteza ruajnë tapitë e hershme. Më pas blejnë një shtëpi në Korçë, dyqane, magazina dhe nisin të merren me tregti lënde drusore dhe mallra të ndryshëm. Ata furnizonin italianët me lëndë drusore në vitet 1935-‘37 duke krijuar edhe miqësi, ndërsa si familje manifestonin mendime nacionaliste të mbartura nga lëvizja atdhetare e shoqërisë “Vatra”. Për të mos u mjaftuar me kaq ata blinin 2000-3000 krerë qengja me çerek leku dhe 23 muaj më pas ua shisnin ortodoksëve me 3-çerek leku duke nxjerrë fitime të mëdha. Qamili ka qenë tregtari i parë që kishte kamion për transport malli në Korçë si dhe autoveturë “Lance” italiane, ndërsa si klient i bankës “Di Napoli” kishte marrëdhënie tregtare me kompaninë amerikane “2 PON”. Në Korçë vëllezërit njiheshin si tregtarë të ndershëm dhe kjo u krijoi lidhje edhe me figura të njohura si Mit’hat Frashëri apo Safet Budka. Deri në Marrëveshjen e Mukjes Qytezët ishin të patrazuar nga komunistët, ndërkohë që Qamili mbante arkën e Ballit Kombëtar. Deri asokohe, ballistë e komunistë shkonin bashkë fshat më fshat. Pas kësaj ngjarjeje Skënder Qyteza u ka treguar të bijve se ngjarjet u rrokullisën. Edhe pse asnjë nga vëllezërit Qyteza nuk ka shkrehur asnjë herë pushkën dhe asnjëri prej tyre nuk ka vënë në sup armën, djemtë e Zenel Qytezës u cilësuar armiq, tradhtarë e bashkëpunëtorë me armikun. Para se të kapitullonte Italia, Qamilit dhe të birit të tij Skënderit iu ofruar mundësia për të ikur në Itali. Në rrëfimet e familjarëve mësohet se gjithçka erdhi në formën e një shpërblimi për tregtarët Qyteza, të cilët i falën detyrimet një tregtari italian ngase ai nuk kishte me se të shlyente detyrimin për mallin. Sapo u çlirua Korça, tregtarit i morën të gjitha çelësat e dyqaneve, kurse Qamili me të birin e tij Skënderin u arrestuan. Me vendim të Gjykatës Ushtarake numër 1 të datës 31.5.1945 Qamil Qyteza dënohet me vdekje, kurse i biri Skënder Qyteza vetëm 25 vjeç dënohet me 101 vjet burg. Vendimi për pushkatimin e Qamilit vjen pas presioneve që ka bërë Enver Hoxha, i cili nuk ishte pajtuar me dënimin e Qamilit me 101 vjet duke u shprehur se tregtari korçar kishte shumë influencë dhe duhej ekzekutuar. Hoxha njihte mirë këtë familje pasi në Liceun e Korçës kishte njohur Skënderin e Halitin. Pushkatimi nuk vonoi. Tek parku “Rinia” në Korçë u hap një gropë e madhe dhe aty u groposën 13 tregtarët e dënuar me vdekje. Në mesin e tyre edhe Qamil Qyteza, Xhevat Starova, Liço Panariti etj. Të gjithë tregtarë e nacionalistë. Ata u dënuan në akuzën se ishin kriminelë e armiq, por asnjëri nuk kishte shtënë qoftë një herë me armë. Kolonjari Qyteza ra në gropë i pavrarë nga skuadra e pushkatimit, por prokurori që ndiqte zbatimin e vendimit dha goditjen e vdekjes duke e mbuluar edhe atë në gjak. Para se të vdiste Qamili i kishte thënë të birit në qeli se ata që bënin gjykime politike dhe ata që urdhëronin këto gjykime do të përfundonin të shpërndarë një ditë si tespitë e këputur. Por kjo ditë do të ishte shumë e largët, më shumë se 45-vjeçare. Skënderi vuajti fillimisht dënimin në vitet 1945-1954 në Burrel. Më pas në Kuç të Vlorës, Savër, Gradisht, Elbasan, Sarandë. Në vitet e burgut njihet me atdhetarin Ali Maliqi nga Dibra i dënuar me 23 vjet. Miqësia e tyre u forcua me shprehjen e vullnetit nga Ali Maliqi për t’i dhënë vajzën Skënderit. Dibrani, sipas rrëfimit të së bijës, Fatrijes, u vra nga sigurimi i shtetit shqiptar në kampin e punës në Elbasan vetëm 3 muaj para se Ali Maliqi të përfundonte vuajtjen e dënimit në vitin 1967. Skënderi ishte shpallur nga shteti si person me rrezikshmëri të lartë shoqërore. Kavalieri i viteve ‘35-‘40 që paguante në lokale ahengu me flori kafet dhe muzikën e pëlqyer korçare e kolonjare, ishte bërë për regjimin person shumë i rrezikshëm.
Të dënuarit Qyteza
Hazbi Qyteza, intelektuali i arsimuar jashtë vendit, u dënua nga regjimi me 10 vjet burg. Hazbiu u detyrua të punonte në tharjen e kënetës në Maliq, Terbuf etj. Njëherësh u dënua edhe Halit Qyteza me 18 vjet burg nën akuzën e bashkëpunimit me amerikanët. Haliti kishte pasaportë si nënshtetas amerikan, por ai nuk pati asnjë mundësi të komunikonte pas viteve ‘44 me Amerikën. Edhe Medi Qyteza, i biri i Bektashit, dënohet me 7 vjet burg. Të gjithë të tjerët vuajnë dhjetëra vite në kampe përqendrimi. Por atdhetarët e fisit Qyteza, të njohur si elita patriotike dhe tregtare në Korçë, patën edhe dashamirë e bashkëvuajtës nga derë nacionalistësh. Kështu ata njohën në burgje dhe vajtën së bashku vitet e diktaturës me Sami Dangëllia, Hodo Sokoli, Ceno Qaushi, Xhevdet Kashtica, Sami Bitincka, Zihni Dërvishi, Arif Golja etj. Shtatë vëllezërit dhe nipërit Qyteza numërojnë me dhjetëra e dhjetëra vite burg e qindra të tjera vite internimi. Në kohën e afrimit të perëndimit të diktaturës komuniste pasardhësit e tyre u vendosën dikush në Durrës e Tiranë, të tjerë në Shijak, Lushnjë e Elbasan, ndërsa shumë Qytezë ikën në Amerikë. Pasuria e tyre e sekuestruar kap shifra në miliona lekë, ndërsa në 20 vjet demokraci ata nuk kanë përfituar thuajse asgjë. Ata mbeten ndër familjet që e vuajtën gjithë jetën diktaturën duke sakrifikuar për shkak të ndjenjave nacionaliste edhe jetën.
Dëmshpërblimi sot, vetëm 50 mijë lekë
Si u sekuestrua në ’46-n pasuria e madhe e familjes Qyteza
Me vendim numër 39, të datës 29 janar 1946, disa muaj pasi Qamil Qyteza ishte pushkatuar, pasuria e tyre përvetësohet nga shteti. Në një procesverbal të vitit të mësipërm, cilësohet lista e gjatë e sendeve dhe mallit të sekuestruar. Është e pamundur të rreshtohen të gjitha ngase lista është thuajse pambarim. Regjimi i konfiskoi 800 ha në fshatin Rove, 407 m2 tokë truall në Korçë, 245 m2 shtëpi në Korçë, 4670 e 39 për qind franga ari, 38 dele, 20 mijë tulla, 10 mijë kg. gëlqere karro e makinë barëlidhëse, automjet e kamion. Në të njëjtin procesverbal janë regjistruar të sekuestruar radio “Filips”, kolltukë, orë tryeze, mindere, shilte, qilim muri, krevat, jastëkë, jorgan, gardërobë, sunduqe, tenxhere bakri, tepsi bakri, gjyma bakri, tenxhere alumini, lugë alumini, broke uji, dollap ushqimi etj. Pas viteve ‘90 familja e vëllezërve Qyteza është cilësuar si familje e persekutuar rëndë nga regjimi komunist. Por në këto 20 vjet ata kanë marrë si dëmshpërblim 50 mijë lekë për Skënderin e dënuar me 101 vjet burg, asnjë qindarkë për të pushktuarin e të dënuarit e tjerë, asgjë për vitet e internimeve. Ndërkohë që bashkë me shumën e mësipërme kanë përfituar edhe letër me vlerën 32 milionë, e cila sot këmbehet me 07 për qind. Familjarët kanë vendosur të mbajnë në sirtar letrën me vlerë, ndërsa ata kanë vite që enden dyerve të gjykatës për të kërkuar kthimin e pronave si dhe dëmshpërblim për sendet dhe mallin e sekuestruar.
Kampi i internimit në Tepelenë kujton Fatrija
Nga torturat dhe vuajtjet vdisnin në ditë 20 fëmijë e pleq
Kampi i internimit në Tepelenë qe bërë tmerr për të gjitha familjet e persekutuara. Të rrethuar në tela, në një terren shumë të vështirë dhe në mjerim të plotë mbaheshin më shumë se 1200 vetë. Burrat e djemtë vuanin dënimet në burgje, kurse prindërit e moshuar, fëmijët, gratë dhe të porsalindurit mbikëqyreshin në këtë kamp të egër. Fatrijes i ka mbetur para syve një emision televiziv teksa një gazetare tregonte se si në kampet naziste kishte një stivë të tërë me këpucë të të persekutuarve. “Në Tepelenë asnjë nuk kishte as nallane dhe të gjithë ecnim në këmbë, të leckosur, të uritur dhe të përçmuar deri në palcë”,-tregon Fatrija. E martuar me “armikun e popullit” Skënder Qyteza, djalë i tregtarit dhe patriotit të madh të Korçës Qamil Qyteza, Fatrija dëshmon se vuajtjet e të gjithë të internuarve atje ishin të padurueshme. Gratë ecin zbathur në ditë me ngricë, akull, borë, shkëmbinj dhe nxirrnin dru në malet e Salarisë për furrën e kampit. Nuk i shqitet nga mendja një herë teksa nëna e saj Ilmie ndihmonte një grua të sëmurë duke ia marrë disa dru nga barra. Ushtari që i shoqëronte e ndali karvanin e grave dhe ngarkoi nënën e Fatrijes sa për dy dënga, ndërsa ajo në pamundësi për të mbajtur drutë ra përdhe. Mbi të ranë drutë, por asnjë grua nuk u lejua ta ndihmonte deri sa gruaja u gjakos dhe iu zu fryma. Kjo grua që sot ka mbushur të 76 vitet thotë se e gjithë Mirdita u internua në Tepelenë pas vrasjes së Bardhok Bibës duke ushtruar terror në popull. Kjo nënë është dëshmitare e rasteve pa mbarim teksa në të njëjtin varr futeshin 2 e 3 fëmijë që vdisnin nga uria. Por pas disa muajsh gropa hapej përsëri e mbi ta hidheshin fëmijët e tjerë edhe ata të vdekur nga sëmundjet e uria. “Ne të rriturit hanim bungur (grurë i shtypur) të përzier me gjethe qepe e të mbushur në krimba. Por këtë ushqim nuk e hanin dot bebet e fëmijët”,-tregon për vitet që ka hequr Fatrija në Tepelenë. Në këtë kamp gratë nuk kishin as qumësht gjiri e as ushqim për bebet dhe shifrat e vdekjes rriteshin nga viti në vit. “Me sytë tanë kemi parë se sa shumë vdisnin në Tepelenë, në këtë kamp të tmerrshëm. Nuk i kam numëruar, por them me siguri se në kamp vdisnin afro 20 vetë në ditë, më së shumti të moshuar, fëmijë e bebe”,-kujton Fatrija. Të gjitha familjet që ishin futur në këtë kamp ishin të dënuar të ndërgjegjes dhe për këtë arsye çdo lëvizje dhe grumbullim i tyre përgjohej. Nënë Fatrija e kaloi të gjithë jetën e rrethuar në tela, në varfëri e skamje. Por jo e vetme. Për të dhe familjen e saj burgu e ferri nisin në moshën 12-vjeçare duke i marrë rininë, ndërsa u shpëton torturave e vuajtjeve në moshë të plakur, me ardhjen e demokracisë, në vitin 1992.
Burgosja e dytë e Skënder Qytezës
“Pas torturave nuk e njoha bashkëshortin tim”
Në vitin 1959 Fatrije Agolli, vajza e Ali Maliqit, martohet me Skënder Qytezën. Ajo ishte asokohe 26 vjeçe dhe gjendej në kampin e internimit në Savër të Lushnjës. Në të njëjtin kamp internimi gjendej edhe burri i saj i ardhshëm, Skënderi. Fatrija ishte nga Dibra, kurse Skënderi nga Korça. Martesa është bërë me shkuesi me pëlqimin e babait të saj, i cili e kishte njohur Skënder Qytezën në burg. Të dy familjet njiheshin në zonat e tyre si familje atdhetare, patriotike, nacionaliste dhe kundër regjimit komunist. Kjo qe ana e fortë e bashkimit, ndërsa Fatrija tregon se dibranët e korçarët kanë edhe anë të tjera të përbashkëta. Për shembull: janë mikpritës, gatuajnë shumë mirë, gratë dhe shtëpitë janë pastërtore, kishin kulturë etj. Në ditën e dasmës Fatrija nuk kishte të atin, por dasmorët ishin të shumtë. Edhe ata të dënuar e të dëbuar nga viset e tyre. “Në ditën e martesës morën pjesë burra e gra të fisit Mërlika, A. Kupit, Mirakajt, Dostët, Kokonët, Kaloshët etj. “Të gjithë fiset më në zë të Shqipërisë ishin të dënuar e të internuar, të gjithë ata erdhën në dasmën tonë”,-kujton Fatrija. Nusja e re e shtëpisë së familjes Qyteza nuk kishte pajë. E gjithë pasuria e çiftit ishin një dhomë e vogël me kallama e dritare plastmasi, një krevat dërrase, një dyshek dhe një jorgan. Në thuajse të njëjtën kasolle ku u martuan, erdhën në jetë në Gradisht të Lushnjës dy djemtë e Skënderit, Arbeni e Arjani. Por gëzimi në këtë familje nuk do të vinte kurrë. Vuajtjet do i ndiqnin deri në shembje të diktaturës komuniste. Skënderin e arrestojnë në vitin 1979, në moshën 59-vjeçare, për të dytën herë. Dënimin e parë e merr në vitin 1944 së bashku me të atin e tij, Qamil Qytezën tregtarin e madh korçar që do të pushkatohet. Skënderit iu kërkua të fliste kundër ish-zëvendësministrit të Kulturës Matho Balës, i cili ishte akuzuar për moral, për një lidhje të padenjë me një këngëtare (S.Z). Ai nuk pranoi të fliste për ato që i kërkuan në hetuesi. Qëndrimi i tij nuk ishte i gjatë në qeli pasi e nxorën para gjyqit tre muaj pasi e kishin përpirë në birucë. Mosnënshtrimi i kushtoi rëndë. Në sallën e gjyqit ishin edhe gruaja e tij, Fatrija, djemtë dhe familjarë të tjerë. “Unë po shikoja nga dera duke pritur të shihja Skënderin. Në fillim u fut një njeri me duar të lidhura, por unë nuk e njoha. Pas pak dëgjova që më thërriti në emër dhe pasi drejtova sytë nga vinte zëri pashë Skënderin. E kishin torturuar aq shumë sa unë nuk e njoha. Në qeli katër herë mjekët kishin mundur ta rikthenin në jetë pas torturave”,-kujton ato vite gruaja e Skënderit. Fatrija tregon se trupi i Skënderit qe tretur, fytyra i qe zbehur dhe eshtrat që e mbanin në këmbë të krijonin bindjen se ai nuk mund të jetonte më shumë se 2ose 3 javë. Trupi gjykues e dënoi për agjitacion e propagandë kundër regjimit popullor, pasi nuk pranoi të pohonte atë që kërkuan hetuesit. Gjatë seancës gjyqësore është rrëzuar disa herë në karrige dhe është ngritur nga policët që i qëndronin aty pranë. I dënuari dërgohet në Ballsh, vendin ku si pasojë e helmeve të fabrikës kanë vdekur më shumë se 400 të burgosur. Nga Ballshi transferohet për në Zejmen të Lezhës, ndërsa në vitin 1986 deri në vitin 1988 vuan dënimin në Përparim të Sarandës, i sëmurë rëndë.

Tentativa e dështuar për t’u arratisur
“Kadri Hazbiu na shante e na qëllonte me shqelma”
Djemtë dhe vajza e Ali Maliqit kishin vendosur të arratiseshin pasi jetesa në fshatin Kërçisht, fshat pranë Maqellarës së Peshkopisë ishte bërë e padurueshme. Babai i djemve, Aliu, vuante dënimin me 23 vjet burg i cilësuar nga regjimi si armik i popullit. Ashtu si dhe vet i dënuari edhe familjarë e të afërm të tij e kishin shprehur mes tyre se Aliu nuk do të dilte i gjallë nga burgu. Në fshat si dhe në rastet kur fëmijët e Ali Maliqit binin në shehër për të blerë sende e ushqime jo vetëm që njerëzia nuk u fliste, por edhe i shikonin me cinizëm dhe lëshonin prapa krahëve një lum me akuza. Edhe ata pak persona që donin të përshëndeteshin e kishin të pamundur pasi djemtë, vëllezërit, nipërit dhe të afërm të familjes së Aliut përgjoheshin nga sytë e agjentëve të sigurimit. Jeta në fshat për ta ishte bërë tepër e vështirë. Askush nuk hynte e nuk dilte në kullën e Ali Maliqit. Varfëria kishte mbërthyer shtëpinë dhe për t’i shpëtuar vdekjes ata menduan të iknin të gjithë. Ishte vjeshta e vitit 1956. Avniu, Agimi e Jashari së bashku me motrën e tyre Fatrijen dhe vajzën e xhaxhait, u nisën drejt malit një nga një për t’u takuar në vendin e caktuar. Ecën më shumë gjunjazi dhe barkas sesa në këmbë që të mos shikoheshin nga fshatarët dhe ushtarët e kufirit. Nga Kërçishti dolën në Rekë të Dibrës. Rruga që shumë e mundimshme për Fatrijen, ndërsa Jashari ishte vetëm 13 vjeç dhe lodhja e tyre i vuri disa herë në rrezik djemtë e Ali Maliqit. “Më ther o vëlla që të mos bie e gjallë në dorë të rojeve dhe ikni se nuk kam më fuqi të eci”,-u është drejtuar Fatrija vëllait, Avniut, kujtime, të cilat Fatrija thotë se i ka të gjalla edhe sot pas 53 vitesh. Në të gdhirë të ditës, pasi kaluan në vende të thepisura, të uritur e të etur deri në vdekje familja e arratisur ndeshi në dy priftërinj. Ata i dërguan në fshatin Idrizovë të Shkupit, ku ndenjën dy javë në një repart ushtarak. Në kohën që menduan se vuajtjet e torturat e tyre përfunduan, vëllezërit, Fatrija dhe kushërira e saj u morën nga ushtarët serb dhe iu dorëzuan policisë dhe ushtrisë shqiptare në Bllatë. Pa asnjë ndalesë, të hipur në një mjet të ushtrisë, të lidhur në këmbë e në duar Avniu, Agimi, Jashari, Fatrija dhe vajza tjetër përfunduan në degën e brendshme në Peshkopi. “Na futen në një dhomë. Sapo hyra pashë një njeri që qëndronte në këmbë. E njoha. Ishte Kadri Hazbiu. Qe veshur me uniformë dhe në supe e në gjoks mbante disa grada. Fytyra e tij qe egërsuar. Kishte ardhur t’u fuste frikën dibranëve duke na bërë shembull torturash e burgosjesh ne, fëmijët e Ali Maliqit”,-tregon Fatrija. Ajo tregon se Kadriu kishte fjalor të rëndë, fyes e denigrues dhe se nuk ka kursyer duke qëlluar e kërcënuar jo vetëm të rriturit por edhe Jasharin 13 vjeç. Në degën e brendshme të Peshkopisë ata janë torturuar, kurse vet Kadri Hazbiu i ka qëlluar me shqelm edhe dy vajzat së bashku me fëmijën 13 vjeç. Avni Agolli u dënua me 15 vjet burg. Vëllai tjetër i Fatrijes, Agim Agolli vuajti 10 vjet burg, ndërsa si familje ata u internuan.

Faqe nga arsimi shqip, në Çamëri/
Nga: Prof. Murat Gecaj/
“Këtu në Prevezë tashti…zunë të mësojnë shqipen. Pa na duhen abetare të mëdha dhe të vogla se, sa herë që i flasim ndonjë shqiptari për nevojën e shqipes, na kërkon abetare. E, kur s’ kemi t’i apim, helmohemi”.
Ashtu si kudo në vendin tonë edhe në krahinën e Çamërisë u bënë përpjekje të shumta për përhapjen e mësimit shqip dhe për çeljen e shkollave në gjuhën amtare. Kështu, në vitet e fundit të shekullit të 19-të, atdhetari Rexhep Demi e bashkërendoi punën me Sabri Prevezën (1862-1929), me synimin kryesor përhapjen e shkrimit të gjuhës shqipe në të gjithë Çamërinë. U dendësua edhe puna për shpërndarjen e librave dhe të gazetave shqipe, si në Çamëri dhe në Shqipërinë e Jugut. Vetëm në Prevezë, Sabriu ua kishte mësuar shkrimin e leximin shqip disa bashkatdhetarëve. Më 1899, ai i shkruante shoqërisë “Dituria” të Bukureshtit, me të cilën mbante lidhje të vazhdueshme:
“Duhet të zgjojmë ata mëmdhetarë, që gjenden në gjumë e të mos i trembemi Fizanit dhe Bosforit, se posa u trembëm këtyre…s’ fitojmë gjëkafshë. Andaj duhet të kemi guxim e shpejtim në shërbesë të mëmëdhesë, sa që të fitojmë qëllimin. Këtu në Prevezë, tashti…zunë të mësojnë shqipen, pa na duhen abetare të mëdha dhe të vogla. Se, sa herë që i flasim ndonjë shqiptari për nevojën e shqipes, na kërkon abetare. E, kur s’ kemi t’i apim, helmohemi”.
Sabri Preveza, si shumë atdhetarë të tjerë të penës e të pushkës, u përfshi nga vala e kryengritjeve të mëdha antiosmane të viteve 1910-1912, që çuan në shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, më 28 Nëntor 1912. (Më 1925, i ndjekur nga shovinistët grekë, ai u vendos në Sarandë, ku dhe vdiq).
Po tërë kjo veprimtari atdhetare e arsimore tërhoqi vëmendjen e qarqeve shoviniste dhe prandaj iu kundërvunë përhapësve të shqipes. Ashtu si në krahinat e tjera të Shqipërisë, ata u vërsulën me ashpërsi edhe ndaj atdhetarëve në Çamëri. Më në fund, në vitin 1900 e arrestuan Rexhp Demin, në Filat dhe e dërguan në Janinë, qendra e vilajetit. I kontrolluan shtëpinë, sidomos për të gjetur libra shqipe, gjë që për shovinistët përbënte “faj” të rëndë. Librat e gazetat shqipe, që iu gjetën, ia morën të gjitha. Për “krimin”, që kishte bërë, ky atdhetar u mbajt dy vjet në burgjet e mykura të Janinës. Por edhe aty ai nuk u tërhoq nga puna e tij e frytshme për mësimin e shqipes. Në bashkëpunim me nxënësin e tij, Qamil Çami, themeluan një shoqëri të fshehtë, në të cilën bënin pjesë me dhjetëra nxënës. Ajo mori emrin simbolik “Vëllazëria”.
Ndër synimet kryesore të anëtarëve të kësaj Shoqërie, ishte mësimi i gjuhës amtare shqipe. Kështu, pas përgatitjeve të duhura, u arrit që më 7 shtator 1908, në Filat, të çeleshin dyert e një shkolle fillore në gjuhën shqipe. Në një telegram, të dërguar nga Musa Demi, thuhej: “Me gaz të madh u japim një sihari,q se sot çelmë këtu, me shumë lavdëri, një shkollë shqip dhe bëmë disa fjalë mëmëdhetarisht”.(Gaz. “Lirija”, Selanik, 14.09.1908, faqe 2). Afërsisht, po në atë kohë u hap një shkollë tjetër shqipe në Luros të Çamërisë. Mësuesit e parë të shkollës së Filatit ishin: Qamil Izet Çami, drejtor e mësues dhe Hamit Demi, mësues. Shpejt ata morëm masa dhe për kurse mbrëmjeje, ku të rriturit mësonin shkrim e këndim shqip. Reaksioni i armiqëve ishte i madh, ndërsa vendosmëria e mësuesve dhe e prindërve ishin për ta vazhduar me çdo çmim punën e nisur. Për këtë gjë, mësues Qamili shkroi edhe disa vargje, në të cilat shprehej me entusiazëm: “E hapën e u gëzuan (shqiptarët, shkollën),/ grekët e djallit u helmuan,/ çami, bir’ i astritit/ i dha dërrmën moraitit”. Vështirësitë për libra e mjete mësimore ishin të shumta. Por vetë mësuesi Izet Çami punoi për përkthimin e materialeve të duhura nga gjuha frënge. (Ibrahim D. Hoxha, gaz. “Çamëria”, 18.04.1991, faqe 6)
Veprimtarinë e tij, në shërbim të arsimit kombëtar, Qamil Çami e vijoi më tej, duke bërë të mundur ngritjen e një shkolle të mesme shqipe, po me qendër në Filat. Ndër të tjera, aty do të përgatiteshin mësuesit e rinj për të hapur shkolla shqipe, kryesisht në Jug të Shqipërisë. Gjatë kësaj periudhe, ai bashkëpunoi me shtypin e kohës, sidomos me gazetën “Zgjimi i Shqipërisë”, që dilte në Janinë dhe shkroi vjersha me temë atdhetare. Tërë kjo veprimtari i egërsoi shovinistët, të cilët e vlerësuan “njeri të rrezikshëm”, e pushuan nga puna dhe e internuan në një fshat, afër Edrenesë. Megjithatë, nuk iu bind urdhërit, por rroku armët, doli në mal dhe u bashkua me çetat kryengritëse. Pas shpalljes së Pavarësisë, u vu me të gjitha dijet e aftësitë e tij në shërbim të arsimit kombëtar. Mori pjesë aktive në Revolucionin e Qershorit 1924 dhe e caktuan drejtor shkolle në Konispol. Më pas, e transferuan mësues në fshatra të Beratit dhe, më 1930, në konviktin “Çamëria”-Sarandë. Por, pas tre vjetësh, kur Qamili kishte dhënë aq shumë për Atdheun e arsimin në gjuhën shqipe, vdiq në Tiranë, në moshën 48-vjeçare.
Në vazhdim të punës së bërë, në pranverën e vitit 1910 funksiononin disa shkolla shqipe, përveç asaj të Filatit e Mallakastrës së Çamërisë. Të tilla ishin shkollat në: Konispol, Ninat, Koskë, Janjar, Konicë e Mazarek. Në shkollën Mesare të Leskovikut ishte mësues Haki Glina, intelektual “mjaft i njohur midis atdhetarëve”. Detyrën e mësuesit shëtitës për fëmijët çamë e kryen disa intelektualë atdhetare, ndër të cilët u dallua Hamza Tatzati e të tjerë.
E njohur është dhe ndihmesa, që dha atdhetari Dervish Hima, në verën e vitit 1911. Ai grumbulloi “të holla për të themeluar shkollë shqipe në Filat të Çamërisë”, për të cilën shkruante se: “Kjo shkollë do të jetë shumë e dobishme për ne dhe unë po përdor gjithë vullnetin tim dhe gjithë energjinë time për të arritur suksesin e saj”. Përpjekje u bënë dhe për hapjen e shkollës së Janjarit. Për shkollat shqipe në Filat u caktua si përgjegjës Qamil Efendiu, por në punën e tij i dolën shumë pengesa nga autoritetet qeveritare.
Në Prevezë u kërkua me ngulm që mësimi i shqipes të futej, përveç idadijes, edhe në shkollat fillore turke. Të papërtuar në përhapjen vullnetarisht të mësimit të gjuhës amtare te fëmijët e të rriturit u treguan intelektualët atdhetarë Qamil Çami, Musa Demi e të tjerë. Atdhetarët shqiptarë shtruan detyrë përgatitjen e mësuesve të shqipes në shkollat pedagogjike, që u menduan të hapen në Margariti e Janinë. (Dr. Apostol Pango, Sarandë, 28.02.1999).
Pra, gjatë viteve 1908-1912, ashtu si në krahinat e tjera, mësimi i shqipes në Çamëri mori përhapje edhe jashtë dyerve të shkollave shqipe. Sali Filati (Çeka) shkruante kështu: “Çamëria sot mori një lëvizje përparimi. Ky çip i vjetër i Shqipërisë ngreh gjerdhet nga kopështrat e diturisë dhe sheh bilbilët, lulet, fatbardhësinë e qytetërimit”.(Gaz. “Korça”, nr. 9, 20.05.1910).
Në vitet e mëvonshme, mësimi në gjuhën amtare shqipe në krahinën e Çamërisë u përball me rrethanat e vështira historike, që u krijuan si pasojë e shpërguljeve masive të atyre banorëve, larg trojeve të tyre të stërlashta shqiptare. Megjithatë, kudo që i çuan valët e jetës, në zemrat e tyre mbeti kurdoherë e gjallë dhe pashuar dashuria për shkronjat dhe fjalën e ëmbël shqipe.

Nga GËZIM LLOJDIA/
1.Kosova është një vend ku potenciali arkeologjik është i pambarimtë. Dhjetra lokalitete arkeologjike nga rreth 400 gjithsej të evidentuara në territorin e Kosovës deri më tani dhe të regjistruara në Listën e Trashëgimisë Kulturore për Mbrojtje të Përkohshme të Republikës së Kosovës janëtë fokusuara në një guid të Kosovës e cila tregon edhe seriozitetin e punës duke bërë jo vetëm identifikimin, por edhe përcaktimin e vendodhjes si dhe të dhëna të tjera shkencore për zbulimet e territoreve arkeologjike, që ka brendia nëntoka e mbitoka e saj dhe krejt toka e Kosovës.
2.Edi Shukriu duke folur në një intervistë për pasurit arkeologjike, që mbanë nëntoka e Kosovës, ajo shprehet se: Një varg i lokaliteteve dhe i objekteve arkeologjike e meritojnë të përmenden me këtë rast, sepse Kosova ka thesar të vlefshëm arkeologjik dhe mjaft atraktiv, madje edhe për syrin e një vizitori. Sot dimë për shumë qendra dhe zona arkeologjike, peizazhe arkeologjike dhe monumente të luajtshme, për disa prej të cilave duhen jo shumë investime për t’i bërë atraktive për vizitorë. I tillë është kompleksi trashëgimor i Artanës/Novo Bërdës, Ulpianës, Vendenisit te Gllamniku, Municipiumit DD te Soçanica, Gradina e Llapushnikut, e Vlashnjës e shumë të tjera, përfshirë dhe komplekset e trashëgimisë ortodokse, që sot, mjerisht, mbahen të izoluara dhe që, pos që janë trashëgimi arkitektonike mesjetare, përmbajnë edhe trashëgimi arkeologjike. Nga objektet e luajtshme arkeologjik,e që kanë vlera shumëdimensionale shkencore e kulturore do të veçoja Monumentin epigrafik të Hyjneshës dardane nga Smira me labyrinthin rrethor unik, pikturimin shkëmbor parahistorik të Vlashnjës me drerin dhe shumësinë e spiraleve, hyjneshat neolitike që nga ato të Tjerrtores së Prishtinës, Bardhoshit, Varoshit, Mitrovicës e të tjera, si dhe Monumentin mortor nga Dardana/Kamenica, si monument guror unik dhe i rrallë, që i takon kohës së ekzistimit të shtetit dardan dhe që përmban tradita etnologjike para pushtimeve romake.
3.
Dr. Jusuf Osmani shkruan:”Gjurmët e para të banimit në Kosovë datojnë nga neoliti i hershëm (6000 vjetë para e.r.). Këto gjurmë janë verifikuar dhe dokumentuar me gjetje nga hulumtimet sistematike arkeologjike. Rezultatet e fituara dëshmojnë për një civilizim të lartë të periudhës së neolitit.
Koha e neolitit sipas studiuesve të kësaj kohe: përfaqëson etapën e fundit dhe njëkohësisht më të zhvilluarën të epokës së gurit. Ai përfshin një kohë që fillon nga mijëvjeçari i shtatë dhe mbaron nga fundi i mijëvjeçarit të katërt p.e.sonë. Arkeologjikisht neoliti ndahet në tri periudha të mëdha: e hershme, e mesme dhe e vonë.
4.
Popullimi i territorit të sotëm të Kosovës u rrit shumë në periudhën neolitike
Trualli i banuar sot nga shqiptarët, ku bën pjesë edhe territori i sotëm i Kosovës, shkruan guida turistike , filloi të popullohej shumë herët, që në epokën e paleolitit (gurit të vjetër), mbi 100 000 vjet më parë. Janë të njohura një numër i madh vendbanimesh të tilla në territorin e sotëm të Kosovës, siç janë shpellat e Radacit dhe Karamakazit, si dhe shpella të tjera më të vogla.
Popullimi i territorit të sotëm të Kosovës u rrit shumë në periudhën neolitike. Njerëzit filluan të braktisin shpellat dhe të përqendroheshin në vende të hapura. Banorët neolitike pëlqenin më shumë të ndërtonin kasollet e tyre në fusha dhe në tarraca lumore qëndrueshme, me ekonomi kryesisht bujësore.
5.
Piktura shkëmbore e Vlashnjes, Duke analizuar gjetjet dhe vendet arkeologjike të kësaj periudhe të rëndësishme thuhet se Territori i Vlashnjes gjendet në sipërfaqen e sheshtë të një tarrace shkëmbore (335 metra lartësi mbidetare) në krahun e djathtë të rrugës Prizren-Zhur, rreth 6 km në perëndim të Prizrenit. Në po këtë material theksohet se edhe vazhdimësia e jetës gjatë disa periudhave kohore si neolit i hershëm (kultura e Starçevës), neolit i vonë dhe i mesëm (kultura e Vinçës), eneolit (periudha e bakrit), periudha e bronzit, epoka e hekurit, periudha helenistike si dhe periudhat e antikitetit të vonë dhe të mesjetës së hershme. Materiali arkeologjik i zbuluar në këtë lokalitet hulumtuar në disa sezone që pas viteve dy mijë të mileniumit tonë, nxori në pah fragmente të shumta të enëve nga argjila e pjekur, vegla pune nga guri, stralli dhe kocka, si dhe zbutu Vlashnje. Fragmente të ndryshme të qeramikës me pikturim me vija gjeometrike janë dëshmuar këtu. Po ashtu edhe thika stralli, këto të epokës së neolitit, gjegjësisht të Kulturës së Starçevës, mileniumi i gjashtë, p.e.s.Figurina të ndryshme antropomorfe janë zbuluara gjatë gërmimeve të dekadës së parë të mijëvjeçarit të dytë (2002-2010), nga të cilat spikatet një figurinë antropomorfe, një ekzemplarë tipik për Kulturën e Starçevës. Periudha e Neolitit të Hershëm. Mileniumi i gjashtë p.e.s.
Prof Dr Muzafer Korkuti :Piktura shkëmbore e Vlashnjes, Në kuadrin e projektit të përbashkët midis Institutit Arkeologjik Tiranë e Institutit Arkeologjik Prishtinë, gjatë tri viteve të fundit po bëhen gërmime me karakter shpëtimi në vendbanimin prehistorik të Vlashnjës, që ndodhet 6 km në perëndim të Prizrenit (Kosovë). Drejtuesit e projektit, A.Bunguri e Sh.Gashi, më krijuan mundësinë për të parë pikturën dhe më vunë në dispozicion dokumentacionin e nevojshëm grafik e fotografik për pikturën shkëmboretë Vlashnjës.Piktura e Vlashnjës ndodhet 1,5 km në perëndim të vendbanimit, pranë vendit ku lumi i Prizrenit bashkohet me Drinin e Bardhë. Në një lartësi rreth 30 metra nga niveli i lumit, mbaron pyllime shkurre e lartësohen tri masive shkëmbore, të cilat me kontrastin që krijojnë me ambientin kanë një bukuri të veçantë. Pikërisht në strehën që formon njëri nga masivet shkëmbore, mendja dhe dora e njeriut neolitik ka ngulitur në faqen e shkëmbit pjesë të botës mistiko-religjioze të jetës së tyre. Piktura është realizuar në tri plane, dy plane vertikale dhe një plan horizontal (në tavan). Faqja e shkëmbit është në formë brezash-pllakash, gjë që ka kushtëzuar edhe realizimin e pikturës në tri pjesë në një sipërfaqe prej 16 m². Në tavanin e strehës janë vizatuar 8 spirale të bëra me vija të trasha me bojë të kuqe okër. Katër spiralet e para janë vendosur në grup në një distancë 20-40 cm larg nga njëra tjetra. Spiralet që janë ruajtur të plota e kanë diametrin maksimal 34 cm. Në të djathtë të grupit të parë, me largësi 70 cm është vizatuar një spirale dyshe, me diametrin e madh 80 cm dhe të voglin 37 cm. Në planin e parë (vertikal), në një sipërfaqe prej2,10m x 0,50m, janë vizatuar një kaproll dhe dy spirale. Kaprolli është dhënë në profil, në gjendje qetësie me bojë uniforme që mbulon gjithë trupin. Figura ka përmasat 30 x 28 cm. Në planin e tretë, pjesa më e poshtme e faqes së shkëmbit, në një sipërfaqe prej 2m², është vizatuar
me një spirale dyshe që nga përmasat është më e madhja, me diametër
maksimal 78cm dhe diametër minimal 38cm.Trashësia e vijave të spirales
është 2,5-3cm.Piktura e Vlashnjës ka në qendër simbolin e spirales të bërë në tërë sipërfaqen e përshtatshme për pikturim, e të përsëritur në 12 raste. Spiralet janë teke dhe në dy raste janë spirale të tipit gjyslykore.. Në pikturën e Vlashnjës kemi të realizuar edhe figurën e një dreri, kulti i të cilit
është i pranishëm edhe në pikturën e Trenit (Korçë) dhe në pikturën e
Zhlijebit (Bosnjë).Piktura e Vlashnjës është vepër e banorëve prehistorikë të këtij vendbanimi
6.
Disa lokalitete nolitike.Për Guvën e Mrrizit me simbolin e pikturuar të spirales thuhet se: paraqet një vepër të botës artistike shpirtërore të banorëve prehistorikë të këtij lokaliteti (vend kulti). Guva shkëmbore e këtij pikturimi ndodhet rreth 1,5 km në perëndim të vendbanimit të Vlashnjes në fshatin fqinj Kobaj.Nga shumë gjetje të periudhave të ndryshme historike zbuluar në Vlashnje, spikat një monedhë argjendi e emetuar në vitin 55 p.e.s. Monedha ka një peshë prej 3.72 gramë dhe ishte vënë në qarkullim për nder të edilit të Kretës, Gnaeus Plancius.
Lokaliteti neolitik i Runikut.Lokaliteti neolitik i Runikut ndodhet në komunën e Skenderajt, në fshatin Runik, e pozicionuar në pllajën e Drenicës, rreth 25 km në jugperëndim të Mitrovicës dhe rreth 10 km në veriperëndim të Skenderajtdhe gjendet në aksin rrugor që lidh Skenderajn me Istogun. Këtuështë dëshmuar një nga vendbanimet më të hershme neolitike të Kosovës,që i takon Kulturës së Starçevës, përkatësisht mileniumit të gjashtë p.e.s. dhe pasqyron një qytetërim të zhvilluar të kohës së gurit të ri..Ky lokalitet arkeologjik është hulumtuar gjatë viteve 1966-68,dhe sërish në vitin 1984. Hulumtime këto me karakter sondazhi të shtrira në rreth 35 parcela private të lagjes Dardania, me ç’rast u zbuluan mbetje dhe fragmente të shumta qeramike të periudhës neolitike (6500-3500 p.e.s.) gjegjësisht u dëshmuan kultura e Starçevës dhe ajo e Vinçës
Lokaliteti neolitik i identifikuar i Varoshit.Lokaliteti neolitik i identifikuar i Varoshit ndodhet në komunën e Ferizajt, gjegjësisht vetëm 2 km në jug, juglindje të këtij qyteti, në fshatin me po të njëjtin emër.Lokaliteti neolitik i Zhitkocit ndodhet në komunën e Zveçanit, gjegjësisht rreth 3 km në veri të qytezës së Zveçanit, në një rrafshinë afërstacionit të trenit të Zhitkocit. Këtu gjatë disa sondazheve të zhvilluara arkeologjike të vitit 1958, fare pranë brigjeve të lumit Ibër, janë dëshmuargjurmët e një vendbanimi tipik neolitik të të dy kulturave, si asaj më të hershme të Starçevës dhe më të vonshme të Vinçës.Fshati Vallaç gjendet në veri të Zhitkocit- Karagaçit dhe fare pranë grykërrjedhjes së lumit Ibër, e pozicionuar mbi një ngritje të njohur si Kërshi i Vallaçit. Është hulumtuar pjesërisht në vitet 1955 dhe1957. Në shtresën kulturore të trashë 1.8 metër janë zbuluar gjurmë të vendbanimit me kasolle banimi të thurura dhe të mbrojtura me hendeqe përreth.Nga materiali i shumëllojtë arkeologjik zbuluar këtu, veçohen një sasi e konsiderueshme e figurinave antropomorfe dhe zoomorfe, tëpunuara dhe te formësuar me aftësi dhe imagjinatë të bujshme, këtokarakteristike për periudhën e vonë të Kulturës së Vinçës, e njohur si Vinça C.
Reshtani është një vendbanim neolitik i pozicionuar në prapatokën e Suharekës.
Lokaliteti neolitik i Barilevës gjendet në fshatin me po të njëjtin emër, e pozicionuar në arealin e njohur si Arat Kovaçe, tokë punuese e cilësisë së lartë.Bardhoshi gjendet në veri, në dalje të Prishtinës, në krahun e majtë të rrugës për Podujevë. Lokaliteti neolitik (Koha e Vinçës) i Bardhoshit është identifikuar rastësisht në vitin 2002, me rastin e hapjes së themeleve për ndërtimin e një shtëpie banimi dhe anekseve shoqëruese.Lokaliteti neolitik i njohur me emrin Tjerrtorja është zbuluar rastësisht, me rastin e ndërtimit të fabrikës së përpunimit dhe të produkteve tekstile Tjerrtorja,gjatë viteve ’50, andaj dhe është emërtuar me këtë emërtim, pra në bazë të vendgjetjes.Ky lokalitet gjendet brenda arealit të qytetit të Prishtinës, në lagjen Kalabria (Emshir). Gjurmët e vendbanimit neolitik të evidentuar këtu, materiali i pasur dhe i shumëllojtë neolitik si dhe duke u bazuar nga disa nga gjetjet e figurinave,statujave dhe kokave antropomorfe të terrakotave (të punuara nga argjila e pjekur), të zbuluar në këtë areal të Prishtinës, e që i takojnë periudhës së neolitit të vonë gjegjësisht kultura e Vinçës, prezantojnë dy tipare të mrekullueshme: atë të artit dhe simbolizmit parahistorik.
Lokaliteti arkeologjik i njohur me emrin Fafos gjendet në periferi të Mitrovicës, në arealin e fabrikës së dikurshme të fosfateve.
Lokaliteti i identifikuar neolitik i Surkishit gjendet e pozicionuar vetëm pak kilometra në jug-jugperëndim të qytezës së Podujevës(Besianës), në fshatin me po të njëjtin emër, në parcelën e njohur me toponimin Gumurishtë.I gjithë ky potencial arkeologjik gjendet në tokën e Kosovës duke sjell dëshmi nga kohët e largëta dhe të humbura të njerëzimit është një dëshmi konkrete për ekzistencën e banorëve autoktonë por edhe për shkallën e kulturës. Piktura e Vlashnjës shquhet për një vazhdimësi të gjatë banimi, që fillon nga neoliti i hershëm deri në periudhën e vonë antike dhe atë te hershme mesjetare cituan burimet nga autorët e gërmimit në prill të 2007 në vendbanimin prehistorik të Vlashnjes.
Matëriali bazuar në të dhëna të Dr.Prof M.Korkuti si dhe autorëve nga Kosova si : Edi Shukriu, Dr. Jusuf Osmani dhe Guidë arkeologjike e Kosovës.

(Me rastin e 100-vjetorit të Luftës së Parë Botërore)/
Nga Prof. dr. Halim PURELLKU/
Pushtimi nga ushtria bullgare (21 tetor-8 dhjetor 1915): Më 14 tetor 1915 Bullgaria i shpalli luftë Serbisë. Ushtria bullgare, pasi kaloj kufirin shtetëror, më 21 tetor pushtoji Kumanovën dhe më 22 tetor 1915 pushtoji Shkupin.(1). Pas pushtimit të Shkupit, trupat bullgare, kryesisht nga radhët e Armatës së Parë bullgare, vazhduan marshin drejt trevës së Pollogut dhe më tej në jug. Ndërkaq, përpara mësymjes (ofensivës) së trupave bullgare, trupat serbe mbrapseshin dhe tërhiqeshin në drejtim të Dibrës dhe të Strugës, me synim të arrinin në bregdetin shqiptar të Adriatikut.(2)
Që me fillimin e luftës bullgaro-serbe, Petar Bojeviq, komandant i trupave serbe në “Viset e reja” (të pushtuara gjatë luftërave ballkanike), kishte dhënë urdhër që për çdo “rast të dyshimtë” autoritetet serbe të marrin peng njerëzit me ndikim nga radhët e popullsisë vendase, kurse në rast të shpërthimit të trazirave kundër-serbe autoritetet të vepronin në mënyrë energjike dhe të ashpër si ndaj pengjeve ashtu dhe ndaj rebelëve(4). Ndërkaq, që kurë Serbia hyri në luftë me Austro-Hungarinë (në vitin 1914) tri herë radhazi bëri mobilizimin e rekrutëve dhe të rezervistëve ushtarak (rekrutimi i parë, i dytë, i tretë) në territorin shtetëror të saj. Mobilizimi u shtri edhe ndër popullatën shqiptare në Trevat Lindore shqiptare. Të mobilizuarit u dërguan edhe në frontin e luftës me ushtrinë bullgare. Por, shqiptarët e mobilizuar trajtoheshin nga ana e autoriteteve serbe si element jo i sigurt, prandaj dhe atyre nuk iu jepeshin armë, si që ishte rasti kur 270 “rekrutë mysliman” pa armë u dërguan në mbrojtje të Tetovës nga pushtimi i ushtrisë bullgare.
Gjithashtu, asokohe ushtria serbe furnizohej me ushqime e të mira tjera materiale nga popullsia vendase, nëpërmjet rekuizimit ose me anë të mënyrës kantonale (5). Ashtu që, gjatë tërheqjes së ushtrisë serbe (tetor-nëntor 1915) në drejtim të Dibrës dhe Strugës, autoritetet ushtarako-policore e civile serbe dhe më shumë e shtuan dhunën dhe terrorin si dhe plaçkitjet mbi popullatën shqiptare në Trevat Lindore (6). Tani më, kurë më shqiptarët nuk kishin ç’far të i jepnin ushtrisë serbe gjatë fushatave të rekuizimit dhe, përballë shtimit të terrorit serb, u hodhën në kryengritje të armatosur. Kryengritja shqiptare u shtri në zonat e Karshijakës të rrethimit të Shkupit, të Dervenit të rrethit të Tetovës dhe në zonën e Pollogut. Një nga prijësit kryesor të kryengritjes në Pollog ishte Imer Halili, nga fshati Negotin(7). Kryengritësit shqiptar sulmonin forcat ushtarake e policore serbe në tërheqje kudo që ishte e mundur. Më 24 tetor 1915, pati një përplasje të armatosur midis trupave ushtarake serbe dhe fshatarëve të fshatit Paligrad të Karshijakës së Shkupit. Pas rreth dy orë luftimesh, trupat serbe, me disa ushtarë të plagosur dhe të çarmatosur, u detyruan të kthehen prapa në drejtim të Kaçanikut (8).
Ndërkaq, kryengritësit shqiptar nga fshatrat për rreth Tetovës, pasi që paraprakisht kishin ndërprerë linjat e komunikacionit midis Tetovës e Kaçanikut dhe Tetovës e Prizrenit, ata më 26 tetor 1915 kërcënonin marrjen e Tetovës. Përpjekje të armatosura të ushtrisë serbe me kryengritës shqiptarë pati edhe në fshatin Grupçin, në zonën e Dervenit të Tetovës (9). Fuqitë kryengritëse shqiptare më 28 tetor 1915 ia dolën të i thyejnë trupat serbe te fshati Grupçin, dhe i shtynë ata deri pranë urës së Vardarit, në fshatin Kalishtë (10). Mirëpo, pasi që trupave serbe u erdhën në ndihmë forca shtesë ushtarake nga drejtimi i fshatit Miletinë (“Miletiq”), më 29 tetor, ata me një kundërmësymje i rikthyen pozicionet e humbura një ditë më parë te Grupçini. Megjithatë, kryengritja shqiptare vazhdonte edhe nga fundi i tetorit të vitit 1915 dhe, u shtri thellë në prapavijat e vijës së frontit të luftës të ushtrisë serbe.
Ndërkaq, luftimet e ashpra për qytetin e Tetovës midis trupave serbe nga njëra anë dhe trupave bullgare dhe fuqive kryengritëse shqiptare nga ana tjetër vazhduan nga 31 tetori e deri më 8 nëntor të vitit 1915, kur Tetova ra në duart e dy çetave ushtarake bullgare dhe fuqive kryengritëse shqiptare (11). Ndërkaq, gjatë tri ditëve të ardhshme (9, 10 dhe 11 nëntor 1915), vazhduan luftimet përgjatë vijës së frontit: rreth fshatrave Kalishtë-Senakos-Gjurgjevisht-Llomnicë të Tetovës, por dhe në fshatrat Leshkë (Leshak) dhe në Vrapçisht ndërmjet Tetovës dhe Gostivarit (12). Përpara mësymjes së ushtrisë bullgare, trupat serbe vazhdonin të tërhiqeshin në drejtim të Gostivarit dhe, më 14 nëntor 1915, u larguan nga treva e Tetovës dhe u rigrupuan përgjatë vijës së frontit: fshati Çajle-fsh. Debresh të Gostivarit. Mirëpo, më 15 tetor ata u sulmuan nga trupat bullgare, por dhe nga fuqitë kryengritëse shqiptare dhe, gjatë natës 15/16 nëntor nga këtu trupat serbe u tërhoqën dhe zunë pozicione të reja rreth fshatit Gjonovicë, në jug të Gostivarit, për të siguruar drejtimin Gostivar-Kërçovë (13).
Luftimet për Kërçovën vazhduan nga 25 nëntori dhe përfunduan me pushtimin bullgar të Kërçovës, më 27 nëntor 1915 (14). Kurse, nga Manastiri në drejtim të territorit të Shtetit shqiptarë ushtria serbe qe larguar më 1 dhjetor të vitit 1915. Po atë dit, nga Manastiri për në Selanik u larguan edhe nëpunësit civil serb (15). Ndërkohë, më 5 dhjetor trupat bullgare pushtuan Galiçnikun (qendër rrethi i krahinës së Rekës së Dibrës) (16) dhe më 6 dhjetor pushtuan Dibrën, si dhe më 8 dhjetor pushtuan Ohrin e Strugën (17).
Përpara mësymjes së ushtrisë bullgare, ushtria serbe gjatë evakuimit të Trevave Lindore shqiptare dhe mbrapsjes në drejtim të bregdetit shqiptar, merrte me vete gjithçka që ishte e mundur nga pronat e luajtshme, kurse atë që nuk ishte e mundur të bartej e digjte, sipas parimit të “tokës së djegur”, me çka po thellohej dhe më shumë varfëria ndër popullatën, dhe për rrjedhojë një pjesë e popullsisë ballafaqohej me urine (18). Gjithashtu, nën pretekstin e shtypjes së kryengritjes shqiptare dhe për sigurimin e prapavijave të saja, ushtria serbe ndërmori ekspedita ndëshkimore ndaj shqiptarëve, që rezultuan me terror, likuidime e masakra masive mbi popullatën civile dhe me grabitje e djegie të pronave të luajtshme e të pa luajtshme në trevën e Pollogut e më gjerë. Thuajse se të gjitha fshatrat e Pollogut në krahun perëndimor të rrugës Tetovë-Gostivar, ishin rrënuar gjatë shtetrrethimit të trupave serbe (19). Sipas burimeve bullgare, asokohe në rrethin e Gostivarit më rëndë e pësoj fshati Dobërdoll, ku u dogjën 50 shtëpi dhe u vranë 10 veta, kurse në fshatin Vrapçisht u dogjën një shtëpi e dy dyqane, në fshatin Çegran u vranë 20 veta, në Çajle u vranë 7 veta, fshati Kalishtë me rreth 100 shtëpi u dogj plotësisht dhe shumica e fshatarëve u likuiduan. Ndërkaq, në rrethin e Tetovë më shumë e pësuan fshati Pirok ku u vranë 8 veta, në Negotinë u dogjën 30 shtëpi dhe u vranë 12 veta, midis Grupçinit dhe Zhelinës u likuiduan rreth 100 fshatarë, në Gradec u dogjën 50 shtëpi dhe u vranë 150 veta, si dhe rreth 200 veta u vranë rrugës nga burgu i Shkupit për në Kaçanik dhe Ferizaj.(20)
Gjendja e përgjithshme nën pushtimin bullgar: Krahas pushtimit ushtarak, po organizohej dhe pushteti okupues bullgar. Në aspektin administrativo-territorial Trevat Lindore shqiptare qenë përfshirë në kuadër tëtë ashtuquajturit “Inspektorati ushtarak i Krahinës (Provincës) së Maqedonisë” ose („Krahina Ushtarako-Inspektuese e Maqedonisë“), në krye me „Shtabin e Inspekcionit krahinor“, me seli në Shkup. Ashtu që i tërë pushteti ushtarako-policor dhe ai civil, në “Provincën e Maqedonisë” ishte i përqendruar në duart e “inspektorit kryesor”, përkatësisht “naçallnikut”, me seli në Shkup. Ndërkaq, në aspektin administrativo-territorial civil, “Provinca e Maqedonisë” ishte e ndarë në nëntë (9) qarqe, nga të cilët edhe qarku i Shkupit, i Tetovës, i Ohrit, i Manastirit etj., në kudër të të cilëve ishin përfshirë dhe Trevat Lindore. Pushteti bullgar me këtë ndarje administrative vetëm e ripërtëriu ndarjen administrative serbe. Kurse, në aspektin administrativo-territorial ushtarak kjo provincë qe ndarë në tetë (8) rajone të brigadave, me në krye shtabet ushtarake.
Qarqet ishin të ndarë/organizuar në rrethe dhe këto të fundit në komuna. Në krye të administratës së çdo rrethi qëndronte „administrata e rrethit“ („ okolijsko upravlenie“), në krye me nënprefektin e rrethit („okolijski naçalnik“), ndërkaq për çdo rreth e komunë vepronte dhe nga një komision (komitet) i përbërë nga tre anëtarë, njëri nga ata ishte kryetar-kryeshef („okoliski naçallnik“), shumica nga të cilët ishin sjellë nga Bullgaria, kurse në çdo fshat ishte emëruar nga një plak katundi (“kmet”). Pranë të gjitha selive administratave komunale ishin formuar edhe postëkomandat policore(21). Do theksuar se fillimisht pushteti/administrata civile e policore/xhandarmerisë vendore në qarqe, rrethe dhe komuna kryesisht qe organizuar nga kuadro të Organizatës së Brendshme Revolucionare Maqedono-Odrinase (Edrenase) apo OBRMO (VMORO) (22).
Që nga pushtimi e në vazhdim, ushtria bullgare furnizohej nëpërmjet të rekuizimit. Ndaj dhe autoritetet bullgare ndërmerrnin fushata të rekuizimit të të mirave materiale, por dhe fushata të çarmatimit dhe të rekrutimit për nevojat ushtarake. Objekt i rekuizimit ishte pasuria e gjithmbarshme e popullsisë; kafshët e trasha dhe ato të imta, si dhe prodhimet bujqësore dhe blegtorale. Ushtria bullgare bënte rekuizimin e vlerave materiale pa asnjë shpërblim në të gjitha vendbanimet; fshatra e qytete. Në këtë kuadër, në të gjitha rrethet e pushtuara qenë formuar “komisione” për rekuizimin e çdo gjëje që po prodhohej.„Komisionet e rekuizicionit“ që nga viti 1916 bënin rekuizimin edhe të atyre pak prodhimeve që i siguronte popullata për nevojat e ushtrisë bullgare. Fillimisht autoritetet bullgare rekuizonin të dhjetën e drithit dhe pastaj dhe sasinë e mbetur. Gjithashtu, popullatës iu mor dhe bari e kashta (vërrini), por dhe leshi i dhenve dhe dhentë, kuajt dhe qetë. Ndërkaq, edhe transportimi i tërë mallrave të rekuizuara (drithëra, vërri etj) nga fshatrat në qytet, bëhej me mjete transporti të rekuizuara nga fshatarët, me çka dhe më shumë goditej ekonomia familjare. Me fushatat e rekuizimeve thellohej dhe më shumë varfërinë e përgjithshme ndër popullatën.(23).
Në këto kushte, autoritetet bullgare që në vitin 1916 me masa administrative represive ndaluan dhe tregtinë e lirë të artikujve ushqimor midis „Krahinës së Maqedonisë„ dhe të „Bullgarisë së Vjetër“ (24), si dhe kishin ndaluar edhe eksportin e drithërave nga një rreth në një tjetër apo dhe nga një komunë në tjetrën. Për të penguar siç thuhej „kontrabandën“ e drithërave ishin angazhuar „roje nate“ nëpër rrugë.(25). Gjithashtu, kryeshefi i „Krahinës Ushtarako-Inspektuese të Maqedonisë” në maj të viti 1916 ndaloi „përkohësisht“ edhe shitblerjen e pronës së paluajtshme.(26).
Të gjitha këto masa, rezultonin që në treg të kishte ofertë të vogël dhe kërkesë të madhe të drithit, që shkaktonte rritjen e çmimeve. Kështu p.sh. në vitin 1916 në Kërçovë 1 okë drithë kushtonte 10 deri më 13 grosh, 1 okë miell kushtonte 16 grosh, 1 okë kripë kushtonte 30-35 grosh, 1 okë sapun kushtonte 80-100 grosh, kurse gazë sheqer dhe kafe absolutisht nuk gjendeshin në treg. Në kushte të këtilla, pjesa më e madhe popullatës së këtij rrethi, edhe në vitin 1916, jetonte në varfëri të skajshme (absolute), përkatësisht shumë familje ballafaqoheshin me uri të vazhdueshme. Prandaj dhe një numër i madh nga radhët e popullatës (burra e gra) të shtrënguar nga uria që ndjehej në familjet e tyre ishin të detyruar që të udhëtonin këmbë 50-100 km. jashtë Kërçovës, për të blerë së paku një strajcë drithë apo miell, shumica nga të cilët atë barrë nga atje në shtëpi e sjellin në krah. Gjithsesi një gjendje e këtillë e çmimeve të larta dhe të mungesës së artikujve ushqimor në treg, asokohe mbizotëronte edhe ndër popullatën e zonave tjera në Trevat Lindore shqiptare, kurse gjendja ende më e rëndë ishte në viset pasive malore të quajtura dhe kurbetqare, ku nga të lashtat e veta mezi që siguronin bukën vetëm për tre muaj. Por, dhe në viset fushore rendimentet e kulturave bujqësore ishin të ulëta.(27).
Për rrjedhojë të këtyre rrethanave, ndër popullatën e Trevave Lindore shqiptare mbizotëronte uri e përgjithshme dhe varfëri.(28). Kështu p.sh. në fillim të vitit 1916 edhe nënprefekti bullgar i rrethit të Kërçovës e pranonte se ndër popullatën e këtij rrethi mbizotëronte uria e shoqëruar dhe me raste vdekje, por sipas tij kjo ishte si pasojë e bonitetit të ulët të tokës punuese e jo të politikave diskriminuese bullgare. Megjithatë, në fillim të shkurtit të vitit 1916 nënprefekti i këtij rrethi kërkonte nënprefektit të Gostivarit, që të lejon eksportimin e drithit nga rrethi i tij në rrethin e Kërçovës, për të shpëtuara njerëzit nga vdekja prej urisë.(29). Ndërkaq, në vitin 1917, në Gostivar kishte 336 familje me rreth 2000 veta, të cilët rrezikoheshin të vdisnin nga uria. Situatë e ngjashme ishte edhe në rrethet e Galiçnikut, Dibrës, Kërçovës etj. Në mungesë të bukës, në shumë vise popullsia përdorte si ushqim vetëm hithrat dhe rrënjët e bimëve. Shumë veta ishin të detyruar të punonin në hekurudhën Gostivar- Strugë, vetëm për një bukë në ditë si kundërvlerë.(30)
Gjithashtu, që në ditët e para e deri në fund të pushtimit, bullgarët po ndërmerrnin operacione periodike të çarmatimit të popullatës edhe në Trevat Lindore shqiptare, me qëllim që të pamundësonte qëndresën e popullit kundër pushtuesve. Ekspedita të çarmatimit organizoheshin dhe ekzekutoheshin nga ushtria dhe policia bullgare, të cilat (ekspedita) shoqëroheshin edhe me represalieje të këtyre të fundit mbi popullatën, që rezultonin edhe me vrasje masive dhe me internime në llogore të Bullgarisë.(31)
Situatën e këtillë ekonomike e sociale e rëndonin dhe më shumë edhe fushatat e rekrutimit ushtarak, sepse me rekrutimin e burrave në ushtrinë bullgare dhe turke dëmtoheshin ekonomitë familjare. Në kundërshtim me dispozitat e Konventës së Hagës, autoritetet ushtarake bullgare, në maj të vitit 1916 urdhëruan organet administrative të pushtetit vendor (lokal); qarqe, rrethe e komuna, të përpilonin listat e popullatës së gjinisë mashkullore të moshës 18-80 vjet. Të dhënat nga këto operacione demografike do të iu shërbenin komisionit përkatës të rekrutimit për mobilizimin e popullsisë së aftë në ushtri.(32) Rekrutimi i parë i dhunshëm në ushtrinë bullgare, u organizua nga 2 e deri më 15 shtator të vitit 1916, në të cilin qenë përfshirë të rinjtë e moshës 18-30 vjeçare madje edhe deri në moshën 45 vjeçare. Rekrutimi zhvillohej si ndër popullatën e konfesionit të krishterë ashtu edhe te ajo myslimane, por hasi në qëndresën e popullatës. Popullata nuk po i përgjigjej ftesës për mobilizim, autoritetet bullgare arritën të rekrutojnë vetëm rreth 1/3 e kontingjentit të planifikuar të rekrutëve. Ndërkaq, shqiptarët, pos atyre të trevave të Gostivarit dhe të Tetovës, fare nuk iu përgjigjën ftesës për rekrutim, kurse autoritetet bullgare u kundërpërgjigjën me dëbimin e familjeve të regrutëve.
Gjithashtu, dhe në janar të vitit 1917 qe urdhëruar një regjistrim i ri i popullsisë, me qëllim rekrutimi.
Një pjesë të rekrutëve autoritetet bullgare i shpërndanin nëpër divizione ku duhej të kryenin stërvitje tremujore, kurse një pjesë nga ata i angazhonin në fronte të punës; për ndërtimin e vijës hekurudhore “decovil” Kërçovë-Ohër etj. Pas një stërvitje të shkurtër rekrutët dërgoheshin në frontin e luftës. Ndërkaq, rekrutët „turq“, me kuptimin myslimanë (shqiptarë e turq), të grupmoshës 18-22 vjeç, rekrutoheshin në ushtrinë bullgare, kurse ata të grupmoshës 22-45 vjeç, sipas një marrëveshje turko-bullgare, dërgoheshin në Stamboll.(33)
Krahas rekuizimit dhe mobilizimit, autoritet bullgare obliguan popullsinë për punë të detyruar (angari ose kulluk), në ndërtimin, rindërtimin dhe mirëmbajtjen e objekteve të ndryshme publike. Një nga veprat më të rëndësishme që u ndërtua asokohe me punë të detyrueshme (angari) ishte hekurudha “d’covil” (60 cm. e gjerë): Shkup-Gostivar-Kërçovë-Strugë, ndërtimi i së cilës filloji më vitin 1917. Në punë të detyrueshme në ndërtimin e kësaj hekurudhe, përfshiheshin jo vetëm burra por dhe gra e fëmijë mbi dhjetë vjeç, për çka me urdhër të prefektëve të qarqeve organet përkatëse hartonin listat. Në këtë kuadër, çdo komunë ngarkohej të dërgon mesatarisht 20-30 veta në punë të detyrueshme e cila zgjaste 45 ditë.(34). “Ata të cilët nuk duanë të shkojnë vullnetarisht, do të detyrohen”, urdhëronte prefekti i qarkut të Tetovës. Kushtet në të cilat punonin këta “vullnetarë” ishin më tepër se mizore, ata dhe rriheshin si nga rojet policore ashtu dhe nga mbikëqyrësit.
Kështu, rekuizimi, puna e detyruar (angari) si dhe politika tatimore e pushtuesit bullgar, që ruajti edhe disa forma tatimesh nga koha osmane; angaria e dhjeta etj., e rëndonin gjendjen materiale e shoqërore të popullit.(35). Krahas kësaj gjendje, popullata e Trevave Lindore shqiptare ballafaqohej edhe me fushata të terrorit sistematik të ndërmarra nga pushteti bullgar mbi to. Ushtria bullgare vrau shumë njerëz duke mos kursyer as gratë dhe fëmijët, bënte grabitje dhe dhunime të shumta. Sipas vojvodës Vasilije Trbiq,deri në janar të vitit 1916, në rrethet e Përlepes, Velezit dhe të Kërçovës ishin vranë „mbi 2000 veta, shumica gra dhe fëmijë„. Veç tjerash, nga ana e ushtrisë bullgare cenohej dhe integriteti moral i grave. Në shumë fshatra ushtarët bullgarë, me dijen dhe lejen e oficerëve të tyre, bënin ç`nderimin e grave, në radhë të parë të grave shqiptare, dhe atë prej moshës 10 vjeçare e tutje.(36)
Ndaj dhe përpara terrorit bullgar në vitet e pushtimit (1915-1918) shumë shqiptarë të Trevave Lindore, ndër ato edhe të rrethit të Kërçovës, u detyruan të arratisen nga shtëpitë e tyre, për rrjedhojë gjysma e tyre vdiqën nëpër male dhe rrugëve nga i ftohti dhe uria.(37). Dhuna, terrori, grabitjet dhe shtypja sociale e detyroi popullsinë shqiptare të këtij krahu të vijoj me të gjitha mjetet luftën edhe kundër pushtuesit të ri bullgar.
Qëndresa kundër pushtuesit bullgar: Krahas qëndresës pasive, u duk dhe qëndresa e armatosur e formës guerile (partizane) e grupeve të armatosura/çetave, si çetat e Elez Isufit, Kalosh Kërçvës (Kalosh Danit/Zajazit) etj.(38). Kështu, një grup shqiptarësh të Kërçovës të udhëhequr nga Kalosh Kërçova, formuan një çetë të armatosur dhe u arratis në male, duke vazhduar luftën e armatosur kundër njësive policore e ushtarake bullgare. Veprimet e kësaj çete kryesisht shtriheshin në hapësirat e rretheve të Kërçovës, të Galiçnikut (Rekës) dhe të Gostivarit, ku dhe kjo çetë zhvillonte një luftë të vendosur kundër njësive bullgare të ndjekjes.(39). Gjithashtu, edhe në trevën e Dibrës vepronin disa çeta të armatosura. Sa që, në vitet 1917-1918 qëndresa kundër pushtuesve bullgar në trevën e Dibrës u ngritë në një kryengritje të armatosur popullore, e cila po zgjerohej. Ajo u zhvillua nga nëntori i vitit 1917 e deri në shtator të vitit 1918. Shkasi ishte mobilizimi i shqiptarëve në ushtrinë bullgare. Qëllimi i kësaj kryengritje ishte, si që thuhej: “Përzënia e menjëhershme e pushtetit bullgar dhe autonomia e krahinës së Dibrës”.(40).

Nga Harilla Koçi/.-Pas dorëheqjes, pasojë e asaj ngjarjeje që njihet në histori me emrin “Komploti i Beqir Grebenesë”, Ismail Qemal Vlora, ideatori, strategu i Pavarësisë Kombëtare dhe Kryeministri i parë i Shqipërisë së Pavarur, u largua nga vendi. Por, largimi i tij, nuk ishte përfundimtar. Njihet pak nga historia, aktiviteti i tij deri në momentin kur ndërroi jetë në vitin 1919, në Perugia(Itali), ndërkohë që është shkruar shumë më pak për rikthimin e tij në Shqipëri, në një moment delikat që po kalonte vendi.
- Pas dorëheqjes, Ismail Qemali kthehet sërish në Shqipëri -
Historiani Bardhosh Gaçe, hedh dritë mbi një pjesë të aktivitetit të Ismail Qemalit, pas largimit të tij nga Shqipëria në 24 janar të vitit 1914, që pasoi aktin e dorëheqjes me pëlqimin e Fuqive të Mëdha dhe që u shoqërua me ardhjen në vendin tonë, të Princ Vidit. “Fillimisht ai u vendos në Nisë(Francë) ku qëndroi vetëm pak muaj”, sqaron Gaçe. Në qershor të atij viti, Ismail Qemali, i shqetësuar për problemet e mëdha me të cilat po përballej vendi dhe me situatën dramatike që po përjetonin rreth 100 mijë muhaxhirë, që ishin zhvendosur në zonën e Vlorës nga rajonet e kërcënuara nga shovinistët grekë, u kthye në Shqipëri në krye të një delegacioni të përbërë prej 15 vetësh. Në qershor të vitit 1914 ai u takua me Princ Vidin në Durrës, ku i parashtroi gjendjen e rëndë të vendit, pushtimin e Shqipërisë së Jugut nga shovinistët grekë dhe ndihmën që duhej t’u jepej muhaxhirëve që ishin vendosur në ullishtat e Vlorës. Të njëjtën gjë kërkoi Ismail Qemali edhe nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit(KNK) që kishte marrë kontrollin e pushtetit në Shqipëri pas largimit të qeverisë së Pavarësisë.
-Ismail Qemali, kryetar i Komitetit për Shpëtimin Kombëtar, në vitin 1914-
“Në 15-16 korrik, në qytetin e Vlorës u zhvillua Mbledhja e Popullit ku morën pjesë përfaqësues nga 13 qytete e krahina të vendit dhe ku u krijua Komiteti për Shpëtimin Kombëtar, ku kryetar u zgjodh Ismail Qemali”, tregon historiani Bardhosh Gaçe.
Nga ky Kuvend, u hartua një thirrje drejtuar Fuqive të Mëdha, Princ Vidit dhe Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, nënshkruar nga 30 përfaqësues. “E vetmja masë pas mendimit tonë që mund të mbajë Sovranin mbi fron, është të sigurojë paprekshmërinë tokësore dhe bashkimin e kombit dhe të shpëtojë nga shfarosja e plotë 100 mijë qenie njerëzore, të cilët duke ikur nga zjarri dhe hekuri e duke lënë mallin e shtëpinë, ishin strehuar në të vetmin kënd të Shqipërisë që ishte ende i lirë, në qytetin e Vlorës dhe rrethet e tij”, shkruhej mes të tjerash në këtë thirrje.
-Shpresa e Ismail Qemalit për Shqipërinë, tek SHBA dhe Presidenti Uillson-
Siç shkruan në gazetën “Dielli” të Bostonit në 1 dhjetor të vitit 1915, Ismail Qemali pranonte me dhimbje se, Shqipëria e kishte humbur pavarësinë e saj “e shtërnguar prej të gjitha anëve prej serbëve, malazezëve, bullgarëve dhe grekëve…”. Edhe pse i bëri thirrje Francës për të ndihmuar Shqipërinë përmes qarqeve diplomatike, zëri i tij ra në vesh të shurdhër.
Me krijimin e Partisë Kombëtare Politike të shqiptarëve të Amerikës, në fund të vitit 1917, Ismail Qemal Vlora, sipas historianit Bardhosh Gaçe, u zgjodh delegat i saj në Evropë. Por, e vetmja shpresë që ai ushqeu në vitet e fundit të jetës, ishte që vendi ynë të mbështetej tek Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe tek Presidenti Uillson, për zgjidhjen e çështjes kombëtare”, shprehet Gaçe. Për këtë shkak, ai u largua nga Franca për të qëndruar në Madrid e Barcelonë, ku vazhdoi të zhvillonte një veprimtari të gjerë politike e diplomatike.
Kjo reflektohet edhe në një letër të tij ai shkruan mes të tjerash: “Lipset me çdo mënyrë të fitojmë Kosovën, Manastirin dhe Janinën e Çamërinë…..Unë dua Shqipërinë nën regjimin demokratik federal për popullin shqiptar”.
Këto aspekte të panjohura për publikun e gjerë, provojnë sipas historianit Bardhosh Gaçe, vizionin e Plakut të Vlorës për rrugëtimin e Shqipërisë drejt familjes perëndimore, si një shtet i pavarur dhe i konsoliduar.

*Presidenti Nishani: Mbetemi përkrah SHBA-ve!/
* Presidentja Jahjaga: Falë SHBA-ve, ne sot jetojmë në paqe/
Shtetet e Bashkuara të Amerikës kremtojnë sot 238-vjetorin e Deklaratës së Pavarësisë, nënshkruar pikërisht më 4 korrik 1776. Ky dokument themeltar njeh si autor kryesor të tij, Thomas Jefferson, sipas të cilit, vetëqeverisja është “status i veçantë dhe i barabartë”, që një popull ka të drejtë sipas ligjeve të Zotit dhe të Natyrës. “Ne i mbajmë këto të drejta si të vetëkuptueshme, se të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë, se Krijuesi u ka dhënë atyre disa të drejta të patjetërsueshme, se mes tyre janë jeta, liria dhe kërkimi i lumturisë. Se për të siguruar këto të drejta njerëzit krijojnë qeveri, të cilat i marrin fuqitë e tyre me pëlqimin e të qeverisurve”. Këto fjalë, së bashku me Kushtetutën e Shteteve të Bashkuara dhe të njëzetë e shtatë Amendamentet e Kushtetutës, formojnë themelin filozofik të sistemit amerikan të qeverisjes. Të marra së bashku, ato kanë frymëzuar breza amerikanësh.
Presidenti Nishani: Mbetemi përkrah SHBA-ve!
“Me rastin e Ditës së Pavarësisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës, kam kënaqësinë e madhe që, në emër të popullit shqiptar dhe në emrin tim personal, t’Ju përcjell Juve dhe popullit mik amerikan përshëndetjet e sinqerta dhe urimet më të përzemërta!”. Kështu e ka nisur mesazhin e tij të urimit kreu i shtetit shqiptar, Bujar Nishani, drejtuar sot Presidentit amerikan Barack Obama me rastin e Festës së Pavarësisë së Shteteve të Bashkuara. Duke nënvizuar më tej lidhjet e forta njerëzore dhe miqësore, të pasura dhe jashtëzakonisht dinamike, në të cilat bazohen marrëdhëniet mbi njëshekullore shqiptaro-amerikane dhe duke ripohuar angazhimin e vendit tonë për vazhdimësinë dhe pasurimin e mëtejshëm të tyre. “Përfitoj nga rasti, Zoti President, t’ju siguroj se vendi im do të vazhdojë të luajë një rol konstruktiv në mbështetje të paqes e stabilitetit të qëndrueshëm në rajonin e Ballkanit Perëndimor dhe se do të jetë përkrah Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe aleatëve tanë, në Afganistan e kudo ku kërkohet përballja me sfidat e sigurisë dhe paqes, mbrojtjes së vlerave të lirisë e demokracisë. Ne vlerësojmë lart dhe mbetemi të përkushtuar në partneritetin strategjik me Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe jemi mirënjohës për mbështetjen e madhe amerikane në anëtarësimin e Shqipërisë në Aleancën e Atlantikut të Veriut dhe përkrahjen e vazhdueshme ndaj integrimit evropian të Shqipërisë. Duke ju uruar edhe një herë festime të gëzueshme, si edhe duke ju ripohuar ndjenjat e miqësisë së thellë të popullit shqiptar, ju lutem pranoni, i nderuar Zoti President, shprehjen e konsideratës sime më të lartë!” theksohet gjithashtu në mesazhin e urimit të Presidenti Nishani, drejtuar homologut të tij amerikan.
Presidentja Jahjaga: Falë SHBA-ve, ne sot jetojmë në paqe
“Dëshiroj që të gjithë së bashku të ngremë një dolli për t’ju uruar Shteteve të Bashkuara të Amerikës Ditën e Pavarësisë, dhe për të shënuar dhe për të festuar miqësinë dhe partneritetin e përjetshëm në mes të popullit të Kosovës dhe popullit amerikan. Të bashkuar në qëllimin tonë të përbashkët, për liri, barazi dhe demokraci ”. Kështu është shprehur Presidentja e Republikës së Kosovës, Atifete Jahjaga, gjatë një pritje të organizuar nga Ambasada e SHBA-ve në rezidencën në Prishtinë, në kremtimin e Ditës së Pavarësisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës. “Në emër të qytetarëve të Republikës së Kosovës, institucioneve të vendit dhe në emrin tim personal, ju uroj juve dhe popullin amerikan për Ditën e Pavarësisë”, ka shtuar ajo. Për të nënvizuar më tej gjithashtu se falë ndihmës amerikane, populli kosovar sot jeton në paqe. E kjo, sipas saj, ka një domethënie të veçantë për popullin e Kosovës dhe për të gjithë qytetarët e Republikës së Kosovës. “Ju falënderoj për besimin e vazhdueshëm në vizionin tonë që të ndërtojmë një shtet dhe të ndërtojmë një demokraci dhe një vizion tonin të mëtejshëm që dita-ditës, ne po ia japim formën dhe po e fuqizojmë gjithnjë e më shumë”, përfundoi ajo.

Nga Sami Repishti*/
“Çameria gjate L2B dhe pertej” permban 19 dokumente; shumica e tyne botohen per here te pare.
Dokumenti i pare mban daten 21 shtator 1940, d.m.th. pese jave para agresionit fashist italian kunder Greqise.dhe firmen:Veip Demi, kryetar, dhe Rushid I. Didan, sekretar i Shoqates Çameria (ne SHBA) Dokumenti ashte nji Leter drejtue Editorit te gazetes londineze The Times, dhe ashte nji thesar ivertete korrektesia politike dhe aftesie diplomatike. Keu japim pikat kryesore:
1.Mund te kete interes per ju ose mund te sherbeje si baze per veprim nga ju me dite se nji grup patriotesh shqiptare ne SHBA, e quejtun’‘Shoqata Shqiptare Çameria’, kundershton me kambengulje politiken e Italise qe synon me qetesue Shqiperine me perpjekje per marrjen e territoreve (siç ashte Çameria).
2.Shoqata deklaron se interesi i vertete i Mussolinit ne Çameri nuk ashte humanitar por grabitçar
3. Shqiptaret nuk jane bandite, por te frymezuem me nji vendosmeni te vertete me arrrite statusin e nji kombi te lire dhe te pavarun.
4.Afersisht dy vjet ma pare, Shoqata e jone botoi informaten per trajtimin shnjerezor te bashkekombasve tone shqiptare ne Çameri, sot nen sundimin grek
5.I ashtuquejtuni interesim miqesor i Qeverise italiane ne trajtimin e shqiptareve ne Greqi nuk mund te quhet nga ne si interesim sinqerte, persa kohe qe Italia sundon Shqiperine, dhe perpiqet me okupue territore tjera shqiptare, dhe me pase akoma ma shume shqiptare per perandorine e vet.
6.Zgjidhja e vertete e problemit shqiptar nuk arrihet me anen e kontrollit nga ana e Italise ose Greqise ,te popullit shqiptar.
7.Parimi i vete-vendosjes per kombet e vegjel, jo vetem qe do te sjelle nji popull shqiptar te lire e te bashkuem, pa trazime te mbrendshme e te jashteme, por do te eliminonte nji pike te rrezikshme per nji paqe europiane, dhe do te ruente racen ma te vjeter ekzistuese ne Europe.”
Me 7 korrik, 1944, nji dokument ushtarak i forcave te okupacionit gjerman (ne Greqi) tregon se perfaqesuesi i Hitlerit per Ballkanin, Neuebacher, ka neglizhue problemin e çameve, “…per arsye se administrata shqiptare (ne Çameri) tani per tani funksionon mjaft mire,. Nga ana tjeter, bashkimi i ketij territori me Shqiperine,.nji zgjidhje qe deshirojne shqiptaret, nuk mund te garantohet. Te dy palet (shqiptare e greke)jane njoftue se nji komision gjerman do te formohet me percaktue kete problem, por formimi i tij ashte shtye vazhdimisht…”(f.339) (Shenim: bashkimi i Camerise me Shqiperine ne vitin 1941, nuk ashte ba me kenaqe kerkesat greke te kolaboracionisteve greke te Athines.SR)
Nji dokument i dates 17 tetor 1944, i pergatitun nga Komiteti Antifashist i Camerise (Tirane) numron krimet dhe grabitjet e çameve nga autoritetet dhe agjentet greke, e proteston: “…kunder barbarizmave te pashembullta te krimeve te kryeme nga bandat e E.D.E.S-it ne kurriz te popullsise se pafajshme shqiptare qe mbetet akoma ne Greqi; ma shume se 300 gra e femije jane vra, te vejat dhe vajzat e reja jane perdhunue, dhe vazhdojne me jetue ne nji gjendje pa mbrojtje, vazhdojne me qene viktima te akteve te paturpshme ne duert e krimineleve te E.D.E.S-it Permbi 2500-3000 shtepi jane djege e shkrumue, dhe te gjitha rezervat ushqimore dhe te tjera jane djege e shkaterrue krejtesisht…..Popullsia shqiptare e Çamerise nuk jane pergjegjes per krimet e bame nga greket dhe shqiptaret e Çamerise….Shqiptaret e Çamerise nuk pranuen planet e E.D.E.S-it dhe per kete ata vuejne persekutimet
Pakica shqiptare ne Çameri e quen veten pjese integrale e popullit grek, me te cilin ajo ka interesa te perbashketa. Gjaku i derdhun bashkerisht ne luften per çlirimin e Greqise ka forcue edhe ma shume vellaznimin ne mes tyne.
Pjesemarrja e 500 shqiptareve came ne rradhet e ELLAS-it ka qene nji akt per te cilin na jemi kryenalt, sepse ne kete ne morem pjese ne luften per çlirimin e popujve. Si rrjedhim, na kerkojme:
Kthimin e menjihereshem te popullsise çame (ne Greqi) dhe sigurimin per vendosjen e mundesine e jeteses; terheqjen e menjihereshme te EDES-it nga Çameria, barazine ne te drejtat simbas Kartes se Atlantikut, lirimin sa ma shpejt te 300 grave dhe femijeve qe mbeten akoma ne kampet e perqendrimit te Filatit dhe Paramithise…”Çameria e Lire!” (f.341)
Ky dokument perseritet ne raportin e forcave ushtarake britanike ne lidhje me minoritetin shqiptar ne Epir, dhe perfundon me kete shenim : “…pakica shqiptare deklaron se konsideron veten si “pjese e pandashme e popullit grek” (jo shkeputje nga Greqia, SR) Dokumenti ka nii randesi te veçante sepse shoqenohet nga “komente” te “Seksionit per Shqiperine” date 8 janar 1945, qe perfshine aspektet historike, kufinjte, popullsine, numrin e pakices shqiptare ne Greqi, situaten gjate okupacinit italian, raportet e Frontit Nacional-Çlirimtar (te Shqiperise) me pakicen shqiptare, ELLAS-in, dhe vazhdon me “Vrejtje te Pergjitheshme”
Ne seksionin 7 : “Sulmet e shqiptareve myslimane (kunder popullsise greke)” bahet kjo vrejtje ma randesi:
”…Vlen te shenohet, megjithate, se shumica e ketyne sulmeve u krye MBAS vendosjes se forcave te Zervas ne Epir”f. 347)(Theksi im.SR) Ne valen e hakmarrjes greke, bandat e Zervas “…dogjen plotesisht Margaritin, nji nga fshatet ma te bukura te Epirit”.(f.350).
Raporti i Seksionit per Shqiperine jep kete pershkrim :
“Perfundim: Problemi i shqiptareve myslimane nuk ashte zgjidhe akoma. Po te krijohet nji Qeveri nacionaliste ne Athine ne mbarim te Luftes, nuk ka asnji dyshim se ajo so te deklaroje qe nuk ka asnji shqiptar mysliman ne Greqi, dhe se problem i vetem qe mbetet ashte ai i pakices greke ne Shqiperi, zgjidhja e vetme e te cilit ashte levizja e kufinit grek deri ne mesin e Shqiperise.
Po te kontrollohet Epiri nge ELLAS nderkaq, ka mundesi qe shqiptaret myslimane do te lejohen me u kthye ne shtepite e tyne, dhe ka mundesi qe te inkurajohen me u hakmarre kunder elementit nacionalist (grek) ne Epir.
Çdo perpjekje me kenaqe kerkesat e nacionalisteve (greke) natyrisht do te kundershtohet fuqimisht nga Shqiperia, dhe ne te njejten kohe do te krijoje nji tjeter problem minoriteti. Nga ana jeter, ne qofte se ELLAS do te lejonte kthimin e shqiptareve myslimane ne Greqi, i gjithe problemi nuk ashte ma afer nji zgjidhje te mundshme.
Çfaredo qe te bahet, me perjashtim te masave per transferimin radikal te popullsive, duket se ky problem do te mbetet si nji nga problemet e vogla, por te komplikueme, ashtu siç jane tani ne vendet tjera te Ballkanit”. (f.350)
Ne nji Report nga Zyra britaniuke ne Bari (Itali) per Komanden e Mesdheut Qendror ne Caserta (Itali) perseriten akuzat greke: “Duket se ky grup shqiptar (çamet) kane ndihmue ushtrine italiane ne fushaten e vitit 1940 kunder Greqise, dhe ne 1944, kane ndihmue aktivisht forcat gjermane te okupacionit…Dyshohet se ne nji lokalitet, 40 ushtare te Zervas jane zhduke, dhe ma vone jane gjete te vrame…Ky incident ka shkaktue hakmarrjen e forcave te Zervas qe perfundoi me debimin, ne Shqiperi, te gjithe grupit shqiptar. (Firmue F.W.Deakin,) (f.351)
Tue komentue mbi gjendjen ne Çameri, koloneli anglez C.A.S.Palmer, ne nji raport mbas vizites se tij ne Çameri, gjate 9-14 prill 1945, mbasi pershkruen ndjenjat e urrejtjes se forte greke kunder shqiptareve qe jetojshin ne zonat ma te mira te Çamerise –Filati, Paramithia, Margeriti, Gumenica, thekson se :”…ka qene gjithemone nji ndjenje urrejtje dhe smire nga ana e grekeve te kesaj zone kundrejt çameve”, dhe len te kuptohet per arsye te pasunive te tyne. Koloneli Palmer nuk perjashton mundesine e bashkepunimit teçameve me gjermanet dhe shton: “…Ushtaret e EDES-it gjeten mundesine per hakmarrje. Perleshjet u hapen gjate veres se vitit 1944 me provokime ndoshta nga te dy palet, nji situate qe, pa dyshim, ashte inkurajue nga gjermanet…. Sulme te reja u bane me 12 dhe 16 mars 1945, qe ishin nji vazhdim i ndjenjave ekstreme anti-shqiptare qe ekzistojne ne Greqi per ate krahine (Çamerine) dhe jo te provokueme nga ana e vete shqiptareve. Si rrjedhimi ketyne sulmeve, tashti nuk ka mbete asnji shqiptar mysliman ne Greqi”…dhe “ashte e pamundun per shqiptaret me u kthye ne votrat e tyne sepse vendi kontrollohet nga Qeveria (nacionaliste) greke” (f.355)
Kolonel Palmer raporton:
“Greket r eklamojne se nga 1.000.000 shqiotare, 450.000 jane greke, pretendime e kalojne per se tepermi çdo konstatim te paraqitun deri tashti nga cilado qeveri greke, dhe jep pershtypjen se jane pretendime te pa baze dhe te papergjegjshme qe tregojne urrejtjen shume te theksueme per shqiptaret nga ana e grekeve. Kjo urrejtje ashte shume e forte dhe d rejtohet jo vetem kunder çameve por kunder shqiotareve ne pergjithesi. (idem)
Ajo qe ashte me te vertete deshpruese ashte qendrimi i Qeverise komuniste te Tiranes kundrejt problemit çam: “persa perket Frontit Nacional-Clirimtar (FNC) shqiptar asnji kerkese nuk i ashte ba Greqise per Çamerine. Une mendoj se nuk ka gjase qe te bahet ndonji kerkese (per çamet) vetem ne raste per kunderbalancimin e kerkesave greke”(f.356)
Mbas nji vizite ne kampin e refugjateve çame ne Shqiperine e Jugut, Gjeneral Brigadier M.A.Hodgson, i Misionit britanik ne Shqiperi, raportonte me daten 15 prill 1945:
“Nga fundi i dhjetorit 1944, afersisht 18.000 çame te minoritetit shqitar ne Greqi kane ike, kane kalue kufinin, e Shqiperise dhe kane gjete strehim ne Shqiperi.Ne janar 1945, me inkurajimin e Qeverise shqiptare disa çame jane kthye ne Greqi…. Ne mars 1945, nji grupi dyte prej afer 5.000 vetash kane dale perseri ne Shqiperi, duket si rrjedhim i persekutimeve nga ‘Ushtria Kombetare Greke’…se bashku me banda te armatosuna nga Korfuzi dhe popullsia lokale greke…” Masakrat e Filatit kane ngja me 13 mars 19435…”Deshira epergjithshme e refugjateve shqiptare ashte kthimi ne Greqi sa ma shpejt, por me garanci te jetes nga Aleatet….Tani, ata jetojne ne kondita shume te veshtira. Edhe ne Veri te Vlores ata banojne pa strehe mbi koke, ne qiellin e hapun…Aty, ata rrezikohen te vdesin nga uria” (ff.357-358)
Me 23 prill 1945, problemi çam arriti ne tryezen e MPJ britanik, A.Eden, dergue nga R.A Leper I ML britanik ne Athine. Ne mes tjerash thuhet:
“…Ajo qe ashte e sigurte, ashte se çamet, ashtu si çdo pakice tjeter ne Greqi, qofte Pomaket, Jahudijte spanjole, Vllehet, Maltezet, Armenet, dhe nji perqindje e madhe e refugjateve greke te shperngulun nga Anadolli nuk jane absorbue nga populi grek, ndoshta per arsye te nji antipatie instinktive per dallimet fetare, dhe prandej mbeten nji burim i perhershem pakenaqsishe”. (f.360)
Por, ne raportin e bashkengjitun, raportohet biseda e Kolonelit Palmer (ML ne Shqiperi) ku ai ban dy sugjerime:
Me shume randesi ashte me informue Qeverine shqiptare, preferohet me ane te ML britanik se jemi ne dijeni te situates se tanishme, dhe do te shikojme çfare mund te bahet qe çamet te lejohen me u kthye ne Greqi. Ne kete moment, nuk ashte e sigurte jeta e tyne, por ma vone, ne nji date specifike (une sugjeroj tetor 1945) ata do te jene ne gjendje me u kthye ne votrat e tyne pa frike persekutimi. Ne se e bajme kete, duhet te informojme edhe Zyren e ML britanik dhe Komanden e Nalte Ushtarake per Epirin.
A do teishte e mundun qe UNRRA te angazhohet me dergue disa ndihma vecanerisht per çamet ne Shqiperi? Mund te dergohen me kaike ne Sarande. Dorezimi per ata qe e meritojne do te garantohet nga ML britanik ne Shqioeri. Kjo do te lehtesonte shume tensionin greko-shqiptar ne kete moment”. Firmue D.W.S.Hunt,( f.363)
Ashte e vajtueshme qe megjithe faktet e jetueme, e refugjatet ne kampe komandanti grek Vassili Papayanis deklaronte:”…asnji incident i vajtueshem muk ka ngja ne Thesproti ne mes te dates 12 e 18 mars 1945; asnji ekzekutim nga 60-70 personave nuk ashte ba, dhe asnji akt grabitje, perdhunimi ose tjeter akt kriminal ashte krye kunder çameve” (f. 365) Nderkaq, propaganda greke kundrejt Shqiperise egersohet çdo dite.
Te shqetesuem nga ky zhvilim i ngjarjeve, nji grup patriotesh shqiptare nga Roma (Itali) me 19 korrik 1945, i drejtiohet KM britanik W.Churchill, me sigurimin se pakica greke ne Shqiperi gezon te gjitha te drejtat. (Firmue Dr.Xhemil Çela e 14 te tjere) (f.367)
Me 3 korrik 1945, Keshilli Çam ne Tirane ne nji Memorandum drejtue Konferences se Paqes teMinistrave te Jashten aleate, London, mbasi pershkruen tragjedine çame, kerkon ne mes tjerash:
1.denimin e kriminleve greke fajtore per masakrat kunder çameve
2.Kthimin ne vatrat e tyne te çameve te debuem.
3.Sigurime per çamet me te drejta te barabarta ashtu si i gjithe populli grek, dhe ne te njejten menyre siç gezon pakica greke ne Shqiperi.” (f. 372)
Koloneli britanmik C.M.Woodhouse, i ML britanik ne Greqi me daten 16 tetor 1945 pershkruen ngjarjet dhe masakrat me gjuhen e urrejtjes:
“…Zervas, i inkurajuem nga Misioni Aleat, nen kryesine time, i perzuni ata (çamet) nga shtepite e tyne ne 1944 me qellim qe te lehtesoheshin operacionet kunder anmikut. Shumica e çameve shkoi ne Shqiperi, ku edhe atje jane te padeshirueshem. Debimi nga Greqia ka qene i pergjakshem, per arsye te frymes se hakmarrjes qe ashte ushqye nga shume brutalitetete bame nga çamet, se bashku me italianet….Akti i Zerves u plotesue me nji masaker te pajustikueshme te çameve ne Filat, ne mars 1945, i zbatuem nga meturinat e forcave te shperndame te Zerves nen komanden e nji oficeri te quejtun Zotos…Çamet meritojne ate qe kane pesue, por edhe bandat e Zerves kane qene shume te keqia…Si rezultat kemi nji ndryshim te popullsise qe eliminoi nji pakice te padeshirueshme nga toka greke. Ndoshta, do te ishte mire sikur punet te mbeten ashtu si jane.” (f.373)
Punet ashtu si jane…! Komiteti Antifashist per Refugjatet Çame spjegon si jane punet:
“ …Ma shume se 20.000 persona te terrorizuem kane ike nga Çameria dhe jane strehue ne Shqiperi, te ndjekur nga barbarizmat e mercenareve greke (te Gjeneralit) Zervas. Ma shume se 1.500 persona jane masakraue ne distriktet e ndryshem te Çamerise. E gjithe pasuria e tyre eshte grabite. Fshatet shqiptare jane shkretuar dhe djege krejtesisht. Çameria pjellore eshte reduktuar ne nji shkretire, ne nje ferr…”(f.374) Dhe,
“…shume familje jane asgjesuar, prinde, femije dhe foshnje ne djep. gra e vajza te reja jane perdhunuar…Sanie Bollati, nga Paramithia, eshte djege e gjalle me benzine, mbasi qe gjoksi i eshte prere me thike, e syte i jane nxjerre jashte…”(f.381)
Komiteti Antifashist i Refugjateve Çame paraqet keto kerkesa:
Ndalimin e menjihereshem te vendosjes se elementeve te huej ne shtepite tona.
Te gjithe çamet duhet te kthehen ne vatrat e tyne.
Te gjithe pronat e konfiskueme duhet te kthehen, dhe te gjithe damet e shkaktueme duhet te kompensohen.
Ndihme duhet dhane per çamet qe duen te rindertojne shtepite e tyne te prishuna.
.Duhen marre te gjitha masat perfituese te percaktueme nga traktatet nderkombetare dhe mandatet, siç jane sigurimi i te drejtave civile, politike dhe kulturore, si dhe sigurimi i jetes se njeriut.
Te gjithe forumet pergjegjes per krime te kryeme duhen gjykue dhe denue”
Firmue: Tako Sejko, Kasem Demi, Rexhep Çami, Tahir Demi, Vehip Demi, Derivish Dojaka, Hilmi Seiti. (f. 387-394)
(Natura e krimeve te kryeme jepet me hollesi ne deklaratat e viktimave çame te gjenocidit grek, te permbledhuna profesionalisht nga Kastriot Dervishi:”Masakrat ne Çameri: deshmite e te mbijetuareve; Permbledhje dokumentesh arkivore” (Tirane:55,2009, ff .143-154
***
Recensioni i ketij libri ashte nji pune e dhimbshme. Ai te kujton historine biblike te Jobit. Profeti qe vuen kerkon nji spjegim nga Zoti qe heshte, e qe sprovon.
Ne rastin e çameve, “Zoti” nuk i sprovon. Ashte shovinizmi grek, ne formen e tij ma te eger, ma shnjerezore, qe “ndeshkon kolektivisht” nji popullsi te pafajshme. Me akuzen “bashkepunim me okupatorin” – nji fenomen mjaft i zhvilluem ne Greqine e okupueme gjate L2B sidomos, bashkepunimi qe nga Gjenerali Tcholakopoulos deri te “Bataljonet e Shenjta”, kryeministri Rallis dhe qeverite kuislinge te Athines deri ne “clirimin” e Greqise- shovinistet greke perfituen nga nji gjendje kaotike me asgjsue fizikisht pakicen shqiptare ne Çameri, kryesisht shqiptaret myslimane, nji çfaqje e shemtueme e diskriminmit kombetar e fetar.
Tue fole per kete fenomen te turpshem te popullit grek, profesori anglez Noel Malcolm, shkruen:
”Fati i shqiptareve çame ashte njeni nga sekretet ma te erreta te historise moderne europiane. Nji permbledhje e randesishme e dokumenteve hjedhe driten shume te nevojshme. Do te kishte nji vlere te madhe, jo vetem per historine e Greqise dhe te Ballkanit, por gjithashtu per cilindo qe deshiron me kuptue situaten e sotme te Çamerise ne Shqiperi.”
Duhet shpernda mjegulla e propagandes shoviniste qe erreson te verteten mbi Çamerine e viktimet çame. Profesor Elsie dhe studjuesi Destani meritojne falenderimet e te gjithe shqiptareve dhe te gjithe atyne qe çmojne randesine e se vertetes historike.
Ridgefield,Ct.,USA, korrik, 2014
* Recension- (Pjesa e trete)

Nga Fahri Xharra/ Gjakove/
Prof. Dimçe Kosev,historian i shquar, në praninë e studentëve maqedonas(sllav), ka thënë se muri që gjendet midis Kalasë së Shkupit dhe Elektrodistribucionit, është pjesë përbërëse e qytetit të antikitetit të Shkupit Dardan, kurse për kishën e ngritur rrëzë Kalasë së Ohërit, pohoi se ishte dhuratë e themeluesit të prinicipatës së Arbërit – Progonit. Kurse dramaturgu i njohur serb, Prof.Braisllav Nushiq thot : “Shqiptarët janë autoktonë, të cilët gjatë të gjitha dyndjeve të popujve, e ruajtën tipin dhe karakterin e vet në mënyrë të theksuar. Ata u bënë ballë sulmeve të romakëve, mësymjeve të dendura të sllavëve, të cilët ua pushtuan të gjitha fushat, ultësirat, dhe lumejtë”.
Historisë sonë të mëshehur nga të huajt , i kemi ndihmuar edhe ne më shumë që ajo të struket dhe të humbas lavdinë dhe krenarinë e saj .
As qeveritarët dhe as akademikët tanë nuk i dhanë kurrë rëndësi asaj që sado pak dhe me më shumë falemnderim të trajtohet figura e Theodor Anton Ippenit, hebreut austriak që ia rizbuloi Europës, Shqipërinë; që sado pak të përmend njeriun që kishte nxjerrë me aq hollësi në dritën e botës shkencore të kaluarën e vjetër të Shqipërisë. Ky njeri i madh i Austro Hungarisë , përveç shkruarjës së të vërtetës për ne “kishte ndihmuar prapa kuintave të diplomacisë në mënyrë vendimtare në krijimin e shtetit shqiptar, i cili themi se pa Ippenin, si të vetmin ekspert të çështjeve shqiptare në Konferencën e Londrës do të ishte katandisur edhe më keq nga sa doli me dhimbje në vitin 1913.”(A.K)
Kush ishte Theodor Anton Ippen-i ? Theodor Anton Ippeni ka lindur më 1861 në krahinën e Bohemisë, aso kohe pjesë e perandorisë austro-hungareze. Pasi kreu studimet e mesme në Pragë, u regjistrua në Akademinë Orientaliste të Vjenës, ku u diplomua më 1884. Po në këtë vit emërohet në konsullatën e Austro-Hungarisë në Shkodër. Ai ka qenë për shtatë vjet me radhë konsull i përgjithshëm i monarkisë austro-hungareze në Shkodër (1897-1904) dhe është autor i një radhë studimesh e librash për historinë, etnografinë, arkeologjinë e shoqërinë shqiptare. Vepra e tij shkencore është përqendruar thuajse e tëra mbi Shqipërinë. Studimet e Ippenit kanë bërë të ndriçohen shumë aspekte të jetës fisnore në Shqipërinë e Veriut, të historisë së Lidhjes së Prizrenit etj, duke hyrë kështu në radhën e shkëlqyer të albanologëve të monarkisë austro-hungareze, që fillon me Hahnin e vijon me Gustav Meyerin, Hopfin, Franz Nopscan, Milan Shuflajn, Gustav Weigandin, Norbert Joklin etj.
Shefi i seksionit Fon Rapaport (Von Rapapport) në një nga botimet e tij historike te Ipenit e quan “nje kryeveper e eminentit dijetar te Shqiperisë „Vlera e Ipenit rreth çështjes shqiptare qëndron ne faktin që ai ishte perkrahës i kesaj çështjeje dhe ishte ndër hartuesit e memorandumit mbi formimin e një Shqiperie te pavarur. Viti 1896 që shënon, , fillimin e një aksioni energjik të monarkisë austro-hungareze për Shqipërinë, sjell edhe emërimin në Shkodër si konsull i përgjithshëm të një njohësi të mirë të i rrethanave shqiptare, sllave e turke, Theodor Ippenit.
“Eminenti dijetar i Shqiperisë “Zoti Ippen, qendrimi i pare i të cilit ne Ballkan ishte pikerisht Shqiperia,perkatësisht Shkodra,qyteti në tëcilin gjatë viteve 1884 kreu funksionin e konsullit,por jo për shumë kohe,pasi u transferua për në Plevne ku zëvëndesoi konsullin austro-ungarez Ritter von Mayer.Kohën e qëndrimit në Plevne e shfrytezoi edhe për të kryer shumë udhëtime në brendësi të vendit.Dhe përshtypjet e tij gjatë këtyre udhetimeve,të cilat kishin të bënin me gjeografinë, etnografinë apo politikën ai i mblodhi në formën e skicave dhe i botoi ne studimin e tij, “ Novipazar und Kosovo „ (Novipazari dhe Kosova), 1892.Në vitin 1891 Ipeni transferohet si Nënkonsull në Konsullaten e Kostandinopojes ku si një njohës i mirë i maredhënjeve që kishin të benin me shqiptarët kreu atje edhe funksionin e këshilltarit për çështjet shqiptare. Me 1894 u emërua nga Ministria e Jashtme,konsull në Jeruzalem dhë ne vitin 1897 si Konsull i Pergjithshem i perandorise dualiste ne Shkodër,funksion te cilin e kreu der më 1904.” ( nga periodikët)
Që prej vitit 1896 Ministria e Jashtme austro-hungaeze do të ndërmerrte një aksion energjik lidhur me Shqiperinë.Se pari asaj i nevojitej një konsullatë me perbërje sa më të mirë,me njerëz që i njihnin mirë rrethanat shqiptare,i duheshin njerëz, të cilët e njihnin mirë vendin,popullin dhe gjuhën shqipe. Ministria e Jashtme udhëzonte ndër të tjera qe nëpunësit e konsullatës perveç te qenurit njohës të mirë të kushteve shqiptare,ata duhet që nepërmjet udhëtimeve që do t`i bënin në territorin shqiptar,te njihnin mirë edhe gjendjen administrative, ekonomike dhe përmes personave me influence të lidhnin kontakte me popullsinë vendase të çfarëdo lloj feje dhe kështu te përdornin këto pozicione te arritura prej tyre në favor të perandorisë.Të gjitha arritjet e konsullatës perandoria do t’i përdorte p|r zhvillimin e Shqiperisë dhe për perkrahjen e përpjekjeve kombëtare të shqiptarëve,për zgjidhjen e çështjes së tyre.(nga libri “Shqipëria e vjetër” e Th.A.Ippenit)
Përveç aktivitetit intesiv për te zbatuar politikën austriake,konsulli Ipen gjatë qëndrimit 7 vjeçar ne Shqipëri ndermori edhe shumë udhëtime në brendësi tëvendit,veçanerisht në trevat veriore të Shqiperisë,udhëtime të cilat ndikuan shume tek ai për të thelluar simpatinë e tij për Shqiperinë dhe popullin shqiptar.
Ky “udhëtar” i Shqipërisë gjatë viteve të 800-ta të shek.XIX është fare pak i njohur për publikun shqiptar, megjithëse atij i njihen merita të veçanta edhe për formimin e shtetit shqiptar, ku ka luajtur një rol kyç. Tre vjet para se ai të vdiste mbreti Zog ia pati akorduar atij Urdhrin e Skënderbeut.
Kështu përpjekjet e ketij politikani të zellshem mbi Shqiperinë në Konferencën e Ambasadorëve në Londer (1912-1913) zenë një vend te veçantë në historinë shqiptare.Kjo duket edhe nga këshillat e tij dhënë Kontit Mensdorff apo udhëtimet dhe informacionet e tij në Vjenë per Kontin Berchtold,por mos t`i harrojmë raportet,letrat,takimet në Londër me Ser. Eduard Grejin,kontin Mensdorff,Sekretarin e Foreign Office-it Tynell apo me perfaqesuesit rus,italianë,gjermanë. Për Gjakovën, shkruante: “Ky qytet është qendra politike dhe ekonomike e malësorëve dhe këmbëngul edhe më shumë për ruajtjen e tij, pasi te këto fise shoh bastionin e natyrshëm shqiptar kundër ekspansionit serb” (telegram i dt. 1.2.1913).
Theodor Ippeni në atë konferencë ishte praktikisht i vetmi specialist dhe njohës i Shqipërisë; gjithë pjesëmarrësit e tjerë ishin politikanë ose diplomatë, që operonin sipas nevojave ose diktateve politike.
(Tarifa, Fatos (1985). Drejt pavarësisë: çështja e çlirimit kombëtar në mendimin politik-shoqëror rilindës 1900-1912 , Elsie, Robert. “1916″. Blumi, Isa (2007), Ardian Klosi )

“Eminenti dijetar i Shqiperisë “Zoti Ippen

Fahri Xharra 23. 07.14, Gjakovë

Shkruan Eugen SHEHU/
Rishikimi nga një periudhë e gjatë kohore e marëdhënieve bullgaro-shqiptare,në vitet 1941-1944, është i natyrshëm që do të nxjerret përballë problemeve të shumta dhe të koklavitura.Kjo jo vetëm për faktin kohor,as për burime arkivore (që lehtësisht mund të kërkohen e gjehen në Bullgari) se sa për një problem tjetër thellësisht me tendenca politike.Mbi këtë periudhë të vështirë të popullit shqiptar në viset shqiptare të Shkupit e Kumanovës,ku qëllimisht është hedhur pluhur harrese,ngase qoftë qeveria bullgare dhe qoftë ajo sllavomaqedonase i kanë quajtur e i quajnë ende këto treva autoktone shqiptare si domene të tyre.Në këtë mënyrë çdo studim apo lëvizje për të mundur të mësosh diçka nga pushtimi i trojeve shqiptare në vitet 1941-1944,ka qenë i pamundur,sepse koniukturat politike të djeshme dhe të sotme nuk lejojnë një sipërmarrje të tillë me vlera.Aty ku flitet në gjuhën e « ekuilibruar » të politikës,aty ku mungojnë dëshirat e sinqerta dhe analiza e thellë e problemeve,pikërisht aty duhet të veprojmë me kujdes se çfar fshihet pas kësaj heshtjeje apostolikeMe aq sa kam mundur të hulumtoj,në arkiva e në shtypin e kohës,une mendoj se në vitet 1941-1944,shqiptarët që jetojnë në trojet tona amtare në Shkup,Kumanovë e rrethina,jo vetëm që rruajtën trimërisht traditat e vyera të kombit tonë,por njëherazi me tendencat nacionaliste të shfaqur haptaz,dëshmuam atdhetarinë e flakët për viset etnike shqiptare.Merret lehtë me mend se regjimet komuniste totalitare,në Shqipëri e Maqedoni (si ish Republikë e Federatës Jugosllave) askurrë nuk kanë qenë të interesuara të hapin fletët e asaj historie,madje edhe vetë bullgarët kanë heshtur.Por nëse kërkohet të ecet përmes hapash politike e diplomatike,të respektit të ndërsjelltë vlen të kthesh kokën prapa për t’i parë të vërtetat e hidhura sa më të ndriçuara.
E vërteta është se në fillimin të vitit 1941,ngjarjet në Evropë muarrën rrjedha tejet të papritura.Gjermania ndodhej midis dy fronteve të luftës në Perëndim dhe në Lindje.Në Perëndim ishte Anglia e cila po bënte përpjekje për t’u mobilizuar duke marrë parasysh edhe ndihmën amerikane,ndërsa në Lindje komunizmi rus po forcohej e militarizohej dita ditës.Midis këtyre dy rreziqeve,çuditërisht Hitleri vendosi të shmange Perëndimin dhe këtë akt e kreu brenda natyrës së tij agresive dhe ambicioze duke u përgaditur për të sulmuar BRSS.Shumë historianë të Artit Ushtarak, e vlersojnë këtë hap të Hitlerit si çmenduri,por pak rëndësi ka kjo.Evropa po shkonte drejt luftërave fatale.Ndërkaq Italia pasi sulmoi shtetin amë,në vitin 1940 nisi luftën me Greqinë dhe më pas kërkoi prej Hitlerit (i cili mbante në memorje burimin e Luftës së Parë Botërore)një bashkërendim ushtarak për pushtimin e Jugosllavisë.Këtë e sqarojnë mirë analistët e huaj : « Më 4 shkurt,në konferencën e të gjithë hierarkëve ushtarak të Raihut të Tretë, »Operacioni Barabarosa » u kolaudua në mënyrë përfundimtare si edhe u përcaktua data e fillimit të tij,15 maj 1941.Por meqenëse Hitleri,i detyruar nga aleati i vet,Musolini,mori pjesë në operacionet e fushatës së Greqisë dhe më vonë të Jugosllavisë,duke humbur një kohë të çmuar prej gati 5 javësh,data e mësipërme ishte e nevojshme të spostohej në gjysmën e dytë të qershorit “
( R.Batalia , Lufta e Dytë Botërore , Tiranë 1988, faqe 160 ).
Kështu vlen të parashihet fakti që sulmi i prillit 1941 kundër Jugosllavisë,zhvillohej në rrafsh të planeve të përbashkëta me Italinë dhe kjo është arsyeja që pas atij kapitullimi të turpshëm të Armatës Jugosllave,u zbatua një plan i përpiktë për ndarjen e zonave të influencës në këtë vend.Por si një aleat të afërt në ide dhe qëndrime,kësaj radhe gjermanët menduan t’i ofronin edhe Bullgarisë një trofe nga sulmi mbi jugosllavinë.Kjo trofe përbën padyshim dëshirën e Hitlerit për ta përdorur në të pastajmen ushtrinë bullgare,për të realizuar qëllimet e veta në Evropën Juglindore e ma gjërë. E vërteta është se pikërisht me 6 prill 1941,ditën kur do të niste sulmi gjermano-italian mbi jugosllavinë,komanda e divizionit të Varadarit,nisi marshimet drejt tokave shqiptare deri lart në Dibër,me qëllim që pastaj të sulmonin aty repartet italiane,me qëllim dislokimin e tyre definitiv në brendësi të shtetit tonë amë.Mirëpo kur ushtritë gjermane mbritën në Shkup,në 9 prill 1941,ofensiva e trupave të Divizionit të Vardarit u duk qesharake ndaj edhe ushtarët e saj u kthyen prapa.Një repart i vogël i këtij Divizioni,i ndihmuar edhe nga dy-tri çeta vullnetarësh dibranë,nuk mund të përballeshin asesi me makinën e luftës së Raihut të Tretë.Qëndresa e tyre në Dibër zgjati 4-5 ditë dhe ishte gati simbolike.Në prani të forcave ushtarake gjermane,mësynë drejt perëndimit të Maqedonisë shqiptare,formacione të organizuara italiane të Divizionit “Firence “.Zënia e rajoneve të Dibrës,Gostivarit,Tetovës,Kërçovës dhe Strugës prej formacioneve ushtarake italiane,u bë pa pengesa.Mandej në shumë prej fshatrave të këtyre trevave,të cilat kishin vuajtur së tepërmi nga dhuna dhe terrori i ushtruar prej komandës së Divizionit të Vardarit,forcat italiane u pritën me indiferentizëm.Sidoqoftë ngjarjet që pasuan krijuan struktura të reja etnike për popullsinë shqiptare e cila ishte ndarë keqaz prej vitit 1913.Kështu,me dekretligjin e Mëkëmbjes së Përgjithshme,të 12 gushtit 1941,territoret e maqedonisë shqiptare iu bashkangjitën atyre të shtetit amë duke realizuar në fakt një të drejtë natyrore të popullit tonë.Për më tej ky bashkim nuk kishte të bënte vetëm me aspekte emocionale,por u shtri deri në hallkat më të imta të administratës civile.Këtë rol unifikues në krejt trojet shqiptare të sapobashkuara, e kreu më së miri “formimi i komisariatit Civil për Kosovën,Dibrën dhe Strugën”.(Arkivi Qendror i shtetit Tiranë.Fondi 267,dosja 64 fleta 1 ).
Por nëse në këto treva u ngjallën ndjenjat kombëtare,nëse këtu u lejuan gjuha e shkolla shqipe,nëse flamuri shqiptar nuk shihej si diçka e ligët prej italianëve, e kundërta ndodhi në viset etnike shqiptare të Shkupit,Kumanovës dhe Manastirit të cilat u ishin “dhuruar” Bullgarëve që në Konferencën e Vjenës në prillin e vitit 1941.e vërteta është se Bullgaria nuk kishte qenë dakord me këto territore të dhuruara,pasi u dukeshin pak,të krahasuar me pretendimet e saj shovene. Veçanërisht për qytetin e Ohrit,qarqet shovene bullgaromëdha patën debatuar shumë sa me diplomaci gjermane,aq edhe ate italiane ngase sipas tyre Ohri na qenka kryeqendra e “hershme e kishës bullgare”.Kështu që duke zhvendosur kishën e tyre,qindra kilometra larg Sofjes,në fakt ato shpallosnin hapur politikën pushtuese të tyre ndaj grekërve dhe shqiptarëve.Pas ndërhyrjes të njëpasnjëshme të mbretit Boris të Bullgarisë,çështja e Ohrit u la e hapur dhe në fakt për disa kohë aty qëndruan në bashkëjetesë trupat italiane dhe ato bullgare.Ashtu siç përmenda dhe më lartë,përkundër qëndrimeve të ushtrive gjermane në Kosovën Veriore dhe asaj italiane në perëndim të Maqedonisë shqiptare,viset e Shkupit dhe të Kumanovës u gjendën edhe një herë nën brutalitetin ekstrem të pushtetit civil dhe ushtarak bullgar.Ndër masat e para të pushtesve bullgar në qytetin e Shkupit dhe komunën e Kumanovës,ishte ai i largimit të atyre pak nënpunësve me origjinë shqiptare të cilët patën mundur të bënin ndonjë klasë shkolle nën regjimin e urryer të Mbretërisë SKS.Nën preteksin se nënpunësit shqiptarë nuk e shihnin me sy të mirë,vendosjen aty të ushtrisë bullgare,brenda 3-4 muajve të fundit 1941,këta u pushuan nga puna.Më tej me urdhër të veçantë të administratës bullgare,për banorët e viseve shqiptare të Shkupit e Kumanovës,u vendos me ligj që një e dhjeta e prodhimit bujqësor e blektorial,të ishte si normë tatimi.Propaganda bullgare ngulte këmbë se kjo “e dhjetë” i duhej për të mbajtur në këmbë administratën shtetërore,në fakt pjesa më e madhe e saj,mbushte hambaret e serbo-sllavomaqedonasve si edhe xhepat e bullgarëve.Madje administrata bullgare,nuk vonoi (sidomos në komunën e Kumanovës) të bëjë një inventar të imët të krejt tokës dhe bagëtisë të shqiptarëve e mbi këto llogari vendoste padrejtësisht se sa drithëra apo bagëti këta duhet të jepnin falas për administratën vendore.Sikur të mos mjaftonin krejt këto,në fshatrat e komunës së Kumanovës,në vitin 1941,u shfaqën edhe disa banda kriminelësh e plaçkitësh ordinerë,sllavo-bullgarësh.Nën preteksin se Kumanova ka qenë dhe është bullgare,ata vodhën në mjaft shtëpi të këtyre shqiptarëve etnikë të cilët për çdo rast njoftuan edhe administratën vendore.Por kur e panë se ankimet e atyre binin në vesh të shurdhër,atëherë rrëmbyen armët duke luftuar së toku kundër këtyre bandave shtetërore bullgare.Autoritetet e vendit me këtë rast,nuk munguan të ngrenë padi e gjyqe ndaj shqiptarëve të Kumanovës të cilët,më tej,për t’iu shpëtuar burgimeve të llahtarshëm,muarën rrugën pa kthim drejt shtetit amë.
Në vorbullën e trazuar të ngjarjeve të vitit 1941,nuk vonoi që Bullgaria dhe Turqia të lidhnin një marrëveshje të përbashkët,kinse do të hiqnin dorë përfundimisht nga armiqsitë e vjetra dhe do të kontribonin në paqën Ballkanike.Por në një analizë të saktë që i bënte kësaj marrëveshjeje,gazeta “Tomori” e cila ka pas dalë në Tiranë,ku thuhej se ; “Fletoret nënvizojnë duke përfunduar komentet e tyre se Bullgaria do ta vazhdojë politikën e kësaj miqësie dhe bashkëpunimi me Fuqitë e Boshtit,Rusinë,Jugosllavinë dhe vende të tjera miq,por pa hequr dorë nga ana tjetër nga “aspiratat e saj ligjore”.( Gazeta “ Tomorri “ – Tiranë më 19 shkurt 1941 ).
Merrej lehtë me mend se çka mund të ishin aspiratat ligjore të bullgarëve,në fillim të Luftës së Dytë Botërore.Fakti që ata nuk vonuan të nënshkruajnë traktate me Turqinë dhe Serbinë,fakti që ishin shteti i privilegjuar i Gjermanisë dhe ndër aleati i parë në Ballkan,le të kuptosh se krejt veprimtaria militare e Bullgarisë do të synonte pushtimin e territoreve të cilët për ironi të fatit,i quante bullgare.Mendoj se është me vend të kujtojmë,se në vitin 1941,Armata Ushtarake Bullgare,ndonëse kishte veprime të kondicionuara prej Fuqive të Boshtit ,Romë-Berlin,nuk vonoi të nise drejt Ballkanit reparte të tjera speciale,me çrast përgadiste pushtimin ose përndryshe “rimarrjen” e territoreve bullgare.Krejt me tone politike,gjenerali i kësaj armate Ilio Jori,do të deklaronte në shtyp se ; “Nëse ngjarjet që janë tani,në zhvillim të plotë,do të kërkojnë pjesmarrjen në luftë të Bullgarisë,duhet të përfillet e sigurtë se traditat tona ushtarake do të pasurohen me lavdi të reja”.( Revista “Revista e së Nesërmes”,Sofje më prill 1941 ).
Qyteti i Shkupit gjatë vitit 1941 si edhe në pranverë të vitit 1942,iu nënshtrua një regjistrimi të përgjithshëm i cili ndonëse nuk ishte i domosdoshëm,pati objektivat e veta për pushtuesit bullgar.Ngase në këtë qytet banonin asaj kohe më shumë se 50 përqind,popullsi shqiptare,ata jo pa qëllim,në zyrat e regjistrimit vendosën nënpunës bullgar të cilët nuk dinin asnjë fjalë në gjuhën shqipe.Nëse shkoje për tu regjistruar dhe flisje shqip,ky nënpunës të nxirrte menjëherë përjashta me të thirrura e të sharra,ngase nuk lejohej përdorimi i shqipes në “tokë bullgare!!?”.Por edhe nëse doje të ktheheshe pas,për në shtëpi nuk mundje sepse të prisnin gjobat e rënda deri puna e detyrueshme,si dënim për moszbatimin e urdhëresave të qeverisë.Kësisoj banorët autoktonë shqiptarë në Shkup,por edhe ata të Kumanovës dhe Manastirit,detyroheshin të flisnin në zyrat e pushtuesit bullgar ose në gjuhën e tyre ose në gjuhën serbosllave.Sidoqoftë kjo ishte vetëm akti i parë i tragjedisë shqiptare.Gjatë regjistrimeve,krejt ata që deklaroheshin shqiptarë ndodheshin nën presionin dhunues të pushtetit ushtarak bullgar,i cili përdorte metoda nga më të ndryshmet për të bërë që shqiptarët të mohonin kombësinë e tyre.Në qindra raste,kur shqiptarët nuk e kanë përfillur këtë akt shkombëtarizues,ata janë rrahur në zyrat e rregjistrimit,sharë dhe malltretuar edhe në sy të familjeve apo grave të tyre.Mohimin e individualitetit kombëtar,që pushtuesi bullgar kërkonte të zbatonte për banorët e maqedonisë shqiptare, e patën bërë vite më parë edhe pushtuesit e tjerë serbo-sllav.Në këtë kontekst,kjo nuk qe diçka e ndryshme për shqiptarët.Ndaj në një farë mënyre ata nuk u gjendën të papregaditur.Në gusht të vitit 1942,qeveria bullgare kërkonte që “shqiptarët e rretheve të Shkupit e Manastirit,të rishikonin origjinën e tyre,ose në të kundërtën,ata si të gjithë banorët e huaj duhej të shpërnguleshin”(A.Q.i shtetit-Tiranë,Fondi 251,dos.71,fl 9-11)
Përballë kësaj dhune sistematike të pushtuesve bullgar,me ç’rast synohej shkombëtarizimi apo shpërngulja e elementit shqiptar,u vërejtën një varg tendencash nacionaliste të cilat iu kundërvunë këtij terrori bullgaro-sllav.Së pari në rrethet intelektuale shqiptare,si në qytetin e Shkupit ashtu edhe në Manastir,Kumanovë e rrethina,u punua me atdhetarizëm në pikëpamje të ruajtjes së identitetit nacional.Në kushtet e vështirësive të panumërta,të ndjekjeve dhe burgimeve,këta intelektualë të pakët nuk e pushuan luftën e tyre për mbajtjen gjallë të vetëdijes sonë nacionale.Kështu,nëpër shtëpitë e nacionalistëve shqiptarë,në Manastir përgjatë viteve 1941-1944,nuk u ndërpren shkollat për mësim në gjuhën shqipe.Ndonëse në mënyrë të fshehtë,kjo shkollë funksionoi falë edhe ndihmës së pakursyer të mësuesve normalist që kishin ardhur aty prej shtetit amë.Në mësimet e fshehura të shqipes,nxënësit në Manastir,Kumanovë,Shkup dhe rrethina,përpos gjuhës merrnin njohuri edhe mbi traditat e vyera të popullit tonë,si edhe luftërat e tij në shekuj për pavarsi.Në kushtet kur në zonat gjermane dhe italiane të pushtimit u fut gjërësisht literatura në shkollat shqipe të lejuara,këto tekste nuk munguan edhe në zonën bullgare të pushtimit.Ishin nacionalistët e këtyre trevave të okupuara nga Bullgaria,të cilët duke patur mbështetje të plotë nga politika e shtetit amë shqiptar,shkuan atje dhe fshehurazi çuan në viset e shtypura të tyre tekste të gjeografisë,historisë apo vepra të autorëve shqiptarë si naim Frashëri,Gjergj Fishta,Cajupi etj.Në qytetin e Shkupit,më 28 nëndor 1942,në disa dyqanë shqiptare u mblodhën dhjetra burra dhe kënduan këngë patriotike në gjuhën e tyre.Nërsa nëpër shkollat ( që zakonisht ishin shtëpi të atdhetarëvet) u kënduan këngë për flamurin kuq e zi,për Skenderbeun dhe Ismail Qemalin.Paradoksalisht ,në dhjetorin e vitit 1942,duke marrë shkas nga këto manifestime më të thjeshta në dukje,pushtuesit bullgar urdhëruan deri që,asnjë shqiptar nuk ka të drejtë të mbaje plis të bardhë në kokë.Plisi me shkabën dykrenore,ky simbol i kahershëm i shqiptarëve,tanimë duhej të hiqej pse,sipas autoriteteve vendore bullgare i nxit ata për t’u bashkuar.Heqja e plisit u prit me revolta ndër krejt trevat shqiptare të Shkupit,Kumanovës e deri të Manastirit dhe pati nacionalsitë që biseduan deri në organet më të larta bullgare të pushtimit.Pas tërë këtyre protestave,bullgarët nuk kërkuan në të pastajmen heqjen e tyre.Por gjithsesi,ishin me dhjetra prej burrave të këtyre trevave shqiptare,të cilët ngase nuk patën dëgjuar të hiqnin plisat nga koka,u malltretuan nëpër birucat e xhandarmërisë.Parë në këtë rrafsh,shqiptarët që jetonin në tokat e tyre,në Kumanovë,Shkup e rrethina,kanë qenë kurdoherë më të diskriminuar nga çdo kombësi tjetër.Atyre u është mohuar që në ditën e parë të pushtimit bullgar prill 1941 e deri në ditët e mbrame shtator 1944,çdo e drejtë elementare dhe natyrore.Për më tej,dhuna e terrori i pashembullt patën synuar (ashtu sikundër e ka pranuar edhe vetë diktatori komunist tito,gjatë atyre viteve)”në shfarrosjen e shqiptarëve” (Arkivi i Institutit të Historisë Tiranë.J.B.Tito,”çështja nacionale në Jugosllavi… “ faqe 48 ).
Një aspekt tjetër,që mendoj se përbën në mënyrë të drejtëpërsëdrejti tendencën nacionale të shqiptarëve në viset e pushtuara prej Bullgarisë,është qëndrimi i tyre heroik për të mos u larguar prej trojeve etnike.Veçanërisht në fshatra të Kumanovës dhe Manastirit,pushtuesit bullgar synuan një varg masash dhunuese duke shpresuar që shqiptarët,në pamundësi jetese,të merrnin rrugën drejt shtetit amë,Kosovës apo Turqisë.Në korrikun e vitit 1943,në fshatrat Sllivovë dhe Buçishte, pushtuesi bullgar,arriti deri aty kinse këta prodhonin shumë,ndërsa disa familje bullgare patën prodhime më të mbara.Kësaj vjedhjeje në qiell të hapur,banorët shqiptarë iu përgjigjën duke sulmuar komandën e xhandarmërisë në Manastir.Përpjekja e tyre dështoi përpara zjarrit të armëve bullgare,sidoqoftë shqiptarët treguan se do të luftonin për dinjitetin e tyre kombëtar,për egzistencën e tyre në trojet etnike,me çdo lloj çmimi që mund të paguanin.
Në tetorin e vitit 1943,ndërsa Komanda e Lartë e Ushtrisë Italiane,firmoste kapitullimin,pushtuesit bullgar ndërhynë në bisedime me këta për të marrë nën kontroll ato zona që do të liroheshin.Të pakënaqur me tokat e pushtuara në trevat shqiptare të Shkupit,Kumanovës dhe Manastirit ata kërkuan prej palës italiane jo vetëm nënshkrimin e një marrëveshjeje për “marrjen nën kontroll” por kërkuan prej këtyre të fundit edhe dhurimin e një pjese të konsiderueshme të armatimit,paisjeve ushtarake,veshmbathjes dhe ushqimit.Por nuk duhet të harrojmë se në vjeshtën e vitit 1943,organizata nacionaliste(Balli Kombëtar) në Strugë,Kërçovë,Gostivar,Tetovë e rrethina kishte marrë përmasa të mëdha.Ishte kjo lëvizje që kontrollonte plotësisht gjendjen në vend dhe pat zhvilluar disa luftime të sukseshme duke çliruar territore të tëra shqiptare,sigurisht duke vaditur këtë tokë të shenjtë edhe me gjakun e dhjetra e qindra bijëve nacionalist të rënë në këto beteja.Trimat Xhem Gostivari dhe Mafailat e Zajazit,të pasuar nga Sylë Hotla dhe ndihmuar nga Mulla Idriz Gjilani e mijëra bijë nacionalistë të Maqedonisë shqiptare,jo vetëm që nuk mund të pranonin pazare bullgaro-italiane,por u armatosën dhe përsosën organizimin e tyre për t’u bërë ballë pushtuesve të rinj.Burime të historiografisë sllavomaqedonase,flasin për më tej se çetat nacionaliste të shqiptarëve të Manastirit,Kumanovës dhe disa fshatrave të Shkupit,u bashkuan me çetat e Xhem Gostivarit dhe Mefail Zajazit,duke zhvilluar luftime të shumta në këto treva,kundër pushtuesit bullgar.Nga ana e tij,ky pushtues e pa që jo vetëm nuk përfitoi dot territore të tjera,por,po i ndizej toka nën këmbë edhe në ato vise shqiptare të pushtuara në vitin 1941.
Tendencat nacionaliste të shqiptarëve nën Bullgari,ndofta do të rroknin pikëpamje dhe ide më të mëdha,nëse do të kishin pasur një ndihmë edhe prej shtetit amë.Por qeveria shqiptare të viteve 1941-1944,në rrethanat që kalonin e kishin shumë të vështirë “të hynin” në këtë zonë.Ato qeveri u mjaftuan me një ndihmë në rrafsh të arësimit,apo deklaratave të ndryshme në parllamentin shqiptar.
Ndërsa për turp të tyre,kur shqiptarët e Shkupit,Kumanovës apo Manastirit,përleshehsin për jetë a vdekje me pushtuesit bullgar,komunistët e Tiranës u bënin thirrje formacioneve të tyre “nacionalçlirimtare” se “nuk ia vlente të luftohej për kufijtë etnike të Shqipërisë,por vetëm për kufijtë politike të saj”.(Arkivi Qendror i shtetit-Tiranë,fondi 14,dosja Raporti i E.Hoxhës në Berat).Më tej ishin po këta bastardë të Mugoshës të cilët dërguan formacione shqiptare deri në Vishegrad të jugosllavisë,pa u merakosur se çdo ditë,formacionet ushtarake bullgare,merrnin jetë shqiptarësh të pafajshëm në Shkup,Kumanovë e Manastir.Po të analizosh sot gjendjen shqiptare nën Fyrom,do vëresh situata të ngjshmërisë kohore me ndryshime të thella demografike politike në qytetin e Kumanovës,Manastirit,Resnjës e Ohrit si dhe ekspansionin demografik që i bëhet qytetit shqiptar të Shkupit pa folur më tej,ndaj forcimi i ndjenjës nacionale kërkohet të shihet si imperativ kohe,përderisa gjykimi i historisë nuk të rëndon ndërgjegjen.
Bern-Zvicër

Ne Foto: Shqiptaret gjate Luftes se Pare Boterore, ne radhet e ushtrise Austrohungareze. Foto e publikuar nga Revista “Perparimi”, New York, Qershor 1916. Fotografia ka kete nenshkrim:” Vetedashes shqiptare, bashkeleftojne me Austro Germanet, kundra serbeve. /
PARIS, 6 shkurt /ATSH-AFP/ – Lufta e Parë Botërore filloi më 28 korrik 1914 dhe zgjati deri më 11 nëntor 1918. Konflikti i parë i madh botëror i shekullit XX, “Lufta e Madhe”, që mobilizoi 70 milionë ushtarë nga të gjitha kontinentet, shkaktoi vdekjen e 10 milionë personave, plagosjen e 20 milionë të tjerëve dhe rënien e katër perandorive (ruse, austro-hungareze, gjermane dhe otomane).
Më poshtë vijojnë datat më të rëndësishme të kësaj lufte:
1914
28 qershor – Vritet në Sarajevë trashëgimtari i fronit të Austro-Hungarisë, Franc Ferdinandi i Habsburgëve, nga një student nacionalist, i serbëve të Bosnjes, Gavrilo Princip.
28 korrik – Lojërat e aleancave mes fuqive të mëdha do të trondisin krejtësisht botën me një konflikt të paprecendetë. Austro-Hungaria i shpall luftë Serbisë. Në datën 30 korrik mobilizohet Rusia e cila do që të mbrojë Serbinë, të cilën e ka aleate strategjike.
1 gusht – Gjermania dhe Franca dekretojnë mobilizimin e përgjithshëm. Gjermania i shpall luftë Rusisë.
3 gusht – Gjermania i shpall luftë Francës. Trupat gjermane pushtojnë Belgjikën që kishte shpallur neutralitet.
4 gusht – Britania e madhe i shpall luftë Gjermanisë.
19-24 gusht – “Beteja e Kufijve”, në kufirin franko-belg në veri dhe atë franko-gjerman në lindje, trupat franceze dështojnë dhe tërhiqen me 200 kilometra për t’u riorganizuar në Marne. Data 24 gusht do të jetë dita kur trupat franceze humbasin më shumë njerëz gjatë gjithë luftës, rreth 27 mijë.
23 gusht – Japonia i shpall luftë Gjermanisë.
26-30 gusht – Beteja e Tanenbergut, gjenerali gjerman Hindenburg rrethon trupat ruse, që kishin sulmuar më 17 gusht, më herët se sa kishte parashikuar Berlini, në frontin e Prusisë Lindore.
6-9 shtator – Beteja e Marnesë, ku një kundërofensivë franko-britanike bllokoi avancimin e Gjermanisë vetëm 40 kilometra larg Parisit duke i shtyrë drejt veriut. Rreth një milion ushtarë aleatë përballen me 800 mijë gjermanë. Gjatë luftimeve pati rreth 500 mijë të vdekur dhe të plagosur.
Shtator-Nëntor – Në frontin lindor është duke u zhvilluar “gara për detin”, mes trupave franko-britanike dhe atyre gjermane, të cilat përpiqen që të rrethojnë njëra tjetrën, në 17 nëntor luftimet u kryen në Detin e Veriut. Fronti që tashmë shtrihej deri në kufirin zviceran, nuk do të ndryshojë më deri në pranverë të vitit 1918. Fillon lufta e transheve, që kishte si synim mbrojtjen e kufijve lindorë dhe jugorë. Ky lloj luftimi do të zgjasë gjatë gjithë konfliktit.
1 nëntor – Perandoria Otomane hyri në luftë në krahë të Perandorive të Qendrës, pasi frenoi anvancimin e trupave ruse dhe e izoloi atë.
1915
18 mars-dhjetor – Fillon një ofensivë detare dhe tokësore e Aleatëve në Dardanele, që kishte për synim lirmin e ngushticës dhe goditjen në zemër të Perandorisë Otomane, por doli një dështim i plotë. Më 25 prill, trupa angleze, neozelandeze, australiane dhe franceze zbarkuan në gadishullin Galipoli por u bllokuan nga forcat turke. Ato do të evakuohen përfundimisht në janar të vitit 1915. Gjatë këtij operacioni humbën jetën 180 mijë aleatë, mes të cilëve 30 mijë francezë ndërsa nga pala tjetër, 66 mijë turq. Fronti jugor do të mbetet i bllokuar deri në vjeshtën e vitit 1917.
22 prill – Gjermanët fillojnë sulmin e parë me gaz toksik kundër trupave franceze dhe kanadeze pranë Ypres në Belgjikë.
24 prill – Arrestohen dhe masakrohen më shumë se 2 000 armenë në Konstandinopojë. Ky është fillimi i gjenocidit armen në Perandorinë Otomane që do të marrë jetën e 1,5 milionë personave deri në vitin 1917, por 250 mijë deri në 500 mijë sipas Turqisë.
7 maj – Fundoset transatlantiku britanik ”Lusitania”, në brigjet e Irlandës nga një nëndetëse gjermane ku u mbytën 1 198 persona, mes të cilëve 128 amerikanë, veprim ky që tronditi demokracitë perëndimore.
23 maj – Italia hyn në luftë përkrahë Aleatëve
5 tetor – Zbarkonjnë trupa aleate në Selanik. Hyn në luftë Bullgaria përkrahë Gjermanisë.
1916
21 shkurt – Fillon beteja e Verdunit me një ofensivë gjermane që thyen linjat franceze. Trupat franceze nëpërmjet luftimeve të përgjakshme që zgjatën deri në qershor, arritën të mbajnë nën kontroll sulmin gjerman. Të paktën 300 mijë ushtarë francezë dhe gjermanë vdiqën në “ferrin e Verdunit”, që simbolizon në kujtimet e francezëve heroizmin e “poilus” (quanin francezët në mënyrë informale trupat ushtarake tokësore).
9 mars – Marrëveshjet “Sykes-Picot” vendosin në Lindjen e Afërt zonat e influencës franceze dhe angleze.
7 qershor – Fillon revolta arabe kundër Perandorisë Otomane, e nxitur nga britanikët dhe kryesisht nga i famshmi “Lorenci i Arabisë”.
1 korrik – Fillon beteja e Sommesë, më e përgjakshmja e Luftës së I Botërore, ku më shumë se tre milionë trupa përballen deri në 18 nëntor. Më 15 shtator, britanikët përdorën për herë të parë tanket. 1,2 milionë trupa vdiqën, u plagosën dhe u shpallën të humbur gjatë kësaj beteje, e shenjtëruar në Britaninë e Madhe por edhe në Gjermani.
1917
1 shkurt – Fillon lufta nëndetare me përparësi të Gjeramanisë, kjo solli edhe prishjen e marrëdhënieve diplomatike me SHBA-në.
8-15 mars – Revolucioni Rus (i quajtur edhe “Revolucioni i Shkurtit” sipas kalendareve Julianë që përdoreshin në atë kohë në Rusi). Rrëzohet dinastia e Romanovëve dhe cari NiKolla II abdikon.
6 prill – SHBA-ja hyn në luftë kundër Gjermanisë pasi kjo e fundit fundosi shumë anije amerikane në oqeanin Atlantik.
16 prill-9 maj – Dështim i thellë i një ofensive franceze në “Rrugën e Zonjave”, në frontin e Shampanjës, ku humbën jetën me mijëra ushtarë vetëm në pak ditë. Manifestime të ndryshme filluan në radhët e ushtarëve francezë. Edhe ushtritë e vendeve të tjera do të goditen gjithashtu nga manifestime dhe pakënaqësi gjatë gjithë vitit.
5-6 nëntor – Revolucioni i dytë rus (“Revolucioni i Tetorit”) sjell Leninin dhe komunistët bolshevikë në pushtet.
9 dhjetor – Britanikët hyjnë në Jerusalem, një muaj përpara deklaratës së Balfurit, ku Britania e Madhe deklaroi se ishte pro krijimit të një vatre për popullin izraelit në Palestinë.
15 dhjetor – Nënshkruhet një amnisti në Brest-Litovsk mes Rusisë dhe Perandorive të Bllokut. Rusia më pas do të shtyjë nënshkrimin e Traktatit të Paqes që parashikohej më 3 mars 1918, pasi Gjermania kishte hyrë në thellësi të territoreve ruse.
1918
8 janar – SHBA-ja shpall hyrjen në luftë me një deklaratë të njohur si “Katërmbëdhjetë Pikat”, që do të shërbejë si bazë për traktatet e pasluftës. Ndërhyrja ushtarake amerikane, që do të fillojë në pranverë, do të jetë vendimtare për t’i dhënë fund luftës.
21 mars – Gjermanët lëshojnë sulmin e parë të një serie prej katër ofensivash, në frontin perëndimor, me shpresën që të arrijnin fitoren pëpara se trupat amerikane të zbarkonin. Ata arritën të thyejnë frontin për herë të parë që prej vitit 1914, duke kërcënuar sërisht Parisin. Francezët dhe britanikët u tërhoqën por arritën të rezistojnë.
15 korrik – Kundërofensivë fitimtare e Aleatëve në Villers-Cotterêts, ku mbështetja e trupave amerikane dhe përdorimi i tanKeve shtynë trupat gjermane përtej Marnesë, këtu fillon një tërheqje e Gjermanisë pa kthim, që përfundon me nënshkrimin e armëpushimit. Trupat aleate avancuan gjithashtu edhe në Ballkan dhe në frontin lindor.
Shtator-Nëntor – Bie një pandemi gripi e quajtur “gripi spanjoll” që do të shkaktojë vdekjen e më shumë se 20 milionë personave në të gjithë Evropën brenda dy viteve.
30 tetor – Perandoria Otomane kërkon një armëpushim, që do të ndiqet më 3 nëntor nga Austro-Hungaria.
9 nëntor – Perandori Vilhelmi II abdikon. Filluan manifestime të fuqishme në Berlin.
11 nëntor – Aleatët fitojnë. Armëpushimi me Gjermaninë u nënshkrua në një vagon, në Rethondes, dhe hyri në fuqi në orën 11:00. (materiali u mor nga ATSH)

Nga Fahri XHARRA/
Jemi apo nuk jemi ata që me dekada kemi trokitur ne dyert e shtetëve te cilivizuara për të pasur pak mirësi për ne,për popullin tonë të shkapërderdhur? Neve aspak nuk na takon që të nderhyjmë në punët e të tjerëve.Jemi ende në gëzhojen tonë dhe gjithësesi duhet ta ruajmë vetëvehten e të mos biejmë pre e ndikimeve mashtruese rajonale./
***
“Te drejtat e mijëvjeçare etnografike dhe gjeografike të shqiptarëve, shtrihen prej kohërave të vjetra në Iliri, Maqedoni dhe Thesali”; (Prof.Dr. Agostino Ribeco)/
Mbreti ilir, Balaj (gr. Βαλλαῖος ,lat. Balleus , udhëhoqi 165-135 prK) që ishte mbret i fisit Ardian; si për çudi nuk përmendet nga asnjë nga shkrimtarët e vjetër. Por Balaj ishte dhe mbretëronte nga kryeqyteti i tij ,Rezana , nga një fortesë e madhe dhe e fuqishme dhe e pa mposhtur. Meqenëse është shkruar pak për te , atëherë supozohet se ka udhëhequr pas Gencit , rënjës së tij nga romakët . Rezana e famshme , e njohur dhe e pasur u shkretua nga sulmet e Avarëve dhe të sllavëve. Shënimet e fundit për këtë qendër janë nga një prift ,viti 595. Që nag shekulli i 10-të imperatori i Bizantinit Konstantin Porphyrogenitusi e lidhi Rizonen me Travunian e kohës.
Si lindi interesimi për Mbretin Balaj të Ilirisë së ardejve ? “ Në lokalitetin Carine të Rezanës (sot Risan , Mali i Zi) u gjetën 4600 monedha të mbretit ilir ,Balës (serb. Balajos). , një zbulim që nuk i gjëndet krahasimi për nga madhësia dhe vlera e gjetjës arkologjike të kësaj natyre në Europë, pat deklaruar në vitin 2010 arkeologu polka Pjotër
Diçek nga Universiteti i Varshavës.” dhe vazhdohet …“ Këto para , këto monedha ngjallin shumë kurreshtje për hulumtim, sepse po zbulohet një pjesë e historisë antike të Balkanit nga kohërat e pushtimeve romake,,për të cilën ka pak shënime. “ ( Në kohën e pushtimeve Romake nuk kishte Ballkan por shtetet Ilirike , e që një nga mbretërit e asaj kohe ishte Mbreti Balaj.fxh )
Është e rëndësishme të ceket se kumti i monedhave nga antika është shumë i qartë: e drejta e farkimit e të hollave e shënon periudhën e ndritshme të një mbretërijeje , pavarësinë e saj dhe forcën poltike dhe ekonomike të saj; kurse karakteristikat e monedhës së farkuar na japin shumë informata për gjendjen politike dhe ekonomike të shkrirësit të parave. Lloji dhe kualiteti i metalit të shkrirë , vendi dhe koha e shkrirjës
(farkimit) na e trgojnë shpirtin e kohës së përmendur.
“Romakët, e as turqit, e as sllavët, nuk paten mundësi që te thyejnë unitetin dhe vazhdimësinë etnokulturore të Ilirëve dhe shqiptarëve. Historia nuk e jep asnjë shembull që ndonjë rajon i veçant të ketë humbur identitetin kulturor Ilir apo shqiptar, duke e zëvendësuar me atë të sunduesit. Prftët romak, bizantine, e më vonë turke slave
nuk e kanë patur asnjë autoritet tek popullata. Shumica e autorëve madje e vërtetojnë se qytetet, perkundër ashpersisë së regjimeve tësunduesve kanë mbetur si qendra kulturore Iliro-Shqiptare. Mbi te gjitha veshja dhe punimet në keramikë, demonstrojne qartë vazhdimësinë nga Ilirët tek shqiptarët”.( Prof.Peter Bartl):
Ko je bio kralj Balajos? (Cili ishte mbreti Balaj? , Eee ,oj Shqipëri më duhet të lexoj nga burimet sllave se kush ishte mbreti Balaj )
“ Mbreti Balajos ( Balaj fxh) ishte një sundues i periudhës heleniste, një mbretërie të shtrirë në tokat bregdetare të Malit të Zi të sotëm me qendër në Risan ( Rezona fxh) në Boka Kotorskoj ( (Në Bokën e Kotorit fxh) si dhe ne ujdhesën Hvar me qendër në koloninë greke të Farosit , por që ndoshta ka i ka pasur edhe pjesët veriore. Për te, dihet shumë pak” ( burimet sllave )
Monedhat e bronzës dhe argjendit ( jo të arta) janë gjetur në shumë lokalitete ,shumë largë nga vendi i farkimit , dhe studimi i mire i tyre do të sqaron mirë kohën dhe vendin e gjerë të sundimit të mbretit Balaj. Muzeu Popullor i Beogradit si dhe ai i Padgoricës i kanë shembujt e kësaj monedheje të Balajt. Po ne muzetë e Shqiperise kemi dicka nga Balaj?
Vetvetiu të lindin pyetjet si: Në çfarë marrëdhënjësh ishte mbreti Balaj me sunduesit e tjerë ilir? Vendsundimi i tij i saktë? A e kishte gjithnjë statusin e Mbretit dhe fuqia e tij sunduese? Sipas disa monedhave të gjetura ( në Hvar) , aty nuk qëndron titulli i mbretit , por vetëm profili i tij.. A mos ishte sundues i rendit të dytë?Ana e Malit ka qenë në qendër të Mbreterisë Ilire të kohës së Agronit. Thesari shtetror i Mbreterisë Ilire ka pasur pasuri te mëdha. Vetëm romakët arritën te plaçkisnin njëzet e shtatë ponde ari, nëntëmbëdhjet ponte argjendi, trembëdhjetëmijë denarë romak dhe njëqind e njëzet mijë monedha ilire argjendi;orenditë e mbretit Gent dhe 220 anije , – Neritan Ceka.
Pavle Mijoviq, në “Umjetničko blago Crne Gore” shkruan se shkrimtarët Helen e cekin se ilirët ishin të organizuar në etnose (lidhje fisesh) .. dhe se që nga fund ii shekullit të 5-të prK. e deri në shek.e 2-të prK u krijua mbretëria ilire shumë e fuqishme që sundohej nga 15 sunduesish rradhazi që na Sirrhasi e deri tek Genci dhe që sundonin nyjen më të rëndësishme kulturore , pasurore dhe tregtare të Adriatikut. Teuta e famëshme e cila me krenari nuk i pranonte lamëtarët ( kasnecët) romak ishte jo vetëm mbretëreshë por edhe shenjtore fetare ilire.Ishte prijëse e lartë fetare e fesë autoktone ilire ( G. Kovaçi)
Hulumtimet dhjeta vjeqare ne Rezanë , po kryhen në kuadër të projektit ndërkombëtar:
„Risinium –prijestonica kraljice Teute„ « Rezana- kryeqyteti i mbretëreshës Teuta» që përbehet nga arkelogët polak dhe malizias. E na ku jemi? po llypi shumë.
Kush ishte Mbreti Balaj, pra ?

Nga Astrit Lulushi/
Në korrik 1949 – Mit’hat Frashër zgjidhet kreu i Komitetit Shqipëria e Lirë. Në tetor ai vdiq (69 vjeç) nga një goditje në zemër në Hotelin Lexington në Lexington Avenue në Nju Jork (edhe teori komploti ekzistojnë rreth vdekjes së tij). Në vitin 1945, kur komunistët morrën pushtetin në Shqipëri. Mit’hati iku në Itali. Vitet e para të luftës së ftohtë i kaloi duke u përpjekur për të mbledhur së bashku një koalicion të forcave anti-komuniste shqiptare në Britani dhe Shtetet e Bashkuara. Kishte vetëm disa vite që i ishte rikthyer politikës.
Nën regjimin e Zogut në vitin 1925, Mit’hati e la jetën publike dhe hapi një librari në Tiranë. Ai vetë zotëronte një bibliotekë jashtëzakonisht të madhe private me rreth 20.000 vëllime, koleksioni më i madh në Shqipëri në atë kohë. Me shtrirjen e Gjermanisë dhe ndërsa Lufta e Dytë Botërore po bëhej e pashmangshme, Mit’hat filloi të mendonte për t’a përdorur këtë periudhë lufte për të krijuar Shqipërinë Etnike – ai themeloi Ballin Kombëtar.
Kur Shqipëria shpalli pavarësinë nga Perandoria Osmane, Mit’hat Frashëri shkroi: “Deri tani shqiptarët kanë jetuar shumë pak për veten e tyre; nga veprimtaria e tyre, gjaku i tyre, talentet e tyre kanë përfituar fqinjët e tyre. Ata kanë shenjtëruar të mirën e tyre për të mirën e të tjerëve. Tani ata duhet të jetojnë dhe.. punojnë për veten e tyre, për Shqipërinë e tyre”.
Bir i Abdyl Frashërit të famshëm, Mithati ishte një nga aktivistët më të rëndësishme të Zgjimit Kombëtar Shqiptar; në vitin1908 ai mori pjesë në Kongresin e Manastirit dhe u zgjodh nënkryetar i Komisionit të Alfabetit – Mit’hat Frashëri është konsideruar nga shumë njerëz si babai i nacionalizmit shqiptar.
(Histori: Çfarë ka ndodhur më 31 korrik?/Astrit Lulushi)

Nga Astrit Lulushi/
Më 2 gusht 338 pes – një ushtri e Maqedonisë e kryesuar nga Philip II mundi forcat e bashkuara të Athinës dhe Tebës, në Chaeronea, Boeoti, duke siguruar mbizotërimin maqedon në More dhe Egje. Filip II, lindur më 382 pes, ishte mbret i Maqedonisë nga viti 359 pes deri kur u vra më 336 pes. Filip ishte kalorës i mirë – emri i tij do të thotë “filo” admirues dhe “hipos” – hipur, mbi kalë). Ai ishte babai i Aleksandrit të Madh, megjithëse e shoqja e tij, Olimpia, e cila besonte në kulte e bestytni, thoshte se ishte mbarsur në ëndërr nga një gjarpër (perëndi krijuese sipas mitit Ilir).
Filipi ishte trim e finok – atij i atribuohet edhe fraza e njohur “divide et impera” – “përça dhe sundo”. Kur ishte fëmijë, Filipi u mor peng në Tebë, qytet-shtet, në atë kohë fuqi ushtarake mbizotëruese në rajon. Në Tebë, Filipi mori edukim ushtarak dhe diplomatik, aftësi që i përdori më pas për të ri-fituar fronin maqedon. Gjatë periudhës si mbret, për hir të aleancave apo politikës dinake, Filipi pati 7 gra ose u martua 7 herë.
Sipas historianit Athenaeus, gruaja e parë e Filipit ishte Audata, bija e mbretit ilir Bardhyll i Dardanisë. Historianë thonë se gratë ilire shquheshin si luftëtare dhe udhëheqëse në luftë, aftësi që Audata ia kaloi vajzës së saj, Cynane (Synanë), duke e stërvitur si kalorëse për luftë e gjueti. Edhe Cynane bëri të njëjtën gjë me vajzën e saj Euridice.
Mes grave të tjera të mbretit Filip ishte edhe Olimpia, nëna e Aleksandrit të Madh. Olimpia ishte vajza e Neoptolemit (Ptolem, Pirro), mbret i Mollosëve të Epirit. Familja e saj i përkiste fisit Aeacidaes të Epirit, që thoshte se e kishte prejardhjen nga Neoptolemi, biri i Akilit legjendar.
Sipas Plutarkut, emri i saj ishte fillimisht Polyksena; pastaj e ndryshoi në Myrtale kur ishte vajzë e re para martesës me Filipin; Olimpia ishte emri i tretë që ajo e mori kur i thanë se burri i saj, Filip, kishte dalë fitues në Lojrat Olimpike më 356, lajm që përkoi me lindjen e Aleksandrit. Emri i saj i fundit ishte Stratonicë, që shihet më tepër si epitet që iu dha pas fitores për çështje trashëgime ndaj Euridices, bijës së Filipit gjatë martesës me Synanën. Olimpia dhe Filipi, patën edhe një vajzë, Kleopatrën – kështu, nuk është rastësi që emrat mollosë Ptolem a Neoptolem e Kleopatra ndeshen brez pas brezi deri në fund të dinastisë së Ptolomeut në Egjipt.
(mare nga Histori: Çfarë ka ndodhur më 2 gusht?/astritlulushi)

Nga Enver Memishaj *)
Ditët e fundit në gazetën “55” është botuar një autobiografi e Ali Asllanit (1882 – 1966) si dhe dy artikuj me kujtime në gazetën “Telegraf”, ku është pwrshkruar shwrbimi i shquar i kwtij burri qw i sjellw atdheut tw tij.
Në këto shkrime vetwm sa përmëndet qwnia e Ali Asllanit si kryetar bashkisë së Vlorës, nga 20.12.1918 deri më 30.11.1920 dhe nga prill i vitit 1934 deri në korrik të vitit 1939, po t`i shtojmë edhe kohwn si sekretar i Qeverisë së Ismail Qemalit në vitin 1913 dhe kohën e internimit nga pushtuesi italian, dalin mbi 10 vjet nga jeta e tij, një peiudhë mjaft e gjatë nw jetwn e njw njeriu dhe me shumë rëndësi në shërbimet që ai i ka sjellë vendit të tij.
Nisur nga sa sipër po paraqes sado shkurt vetwm kontributin e Ali Asllanit si kryetar i Bashkisë së Vlorës, pothuajse i pa njohur nga publiku i gjerë.
* * *
Kur në dhjetor të vitit 1918, në Durrës u krijua qeveria e Turhan Pashës, menjëher, më 20 dhjetor, e dekretoi, Ali Asllanin kryetar të administratës lokale të Vlorës. Në këtë detyrë ai qëndroi deri në 30 nëntor të vitit 1920 .
Në atë periudhë ai kontribuoi seriozisht në çështjen kombëtare. Është për t`u veçuar roli tij i rëndësishëm për mbrojtjen e çështjes kombëtare, lidhur me pretendimet italiane për territore shqiptare, përpara të dërguarit personal, të Presidentit Ullson, në Shqipëri, konsullit Josef Haven, i cili qëndroi 15 ditë në shtëpi të Qazim Kokoshit dhe 15 ditë në shtëpi të Ali Asllanit.
Ali Asllani kishte bashkëshorte mbesën patriotit të shquar vlonjat Qazim Kokoshit, gjë që e lidhte më shumë me Vlorën dhe me çështjen kombëtare shqiptare.
Në detyrën e kryetarit të Bashkisë, në shkurt të vitit 1919, Ali Asllanit i mbetet vlera dhe mirënjihja jonë për organizimin dhe nderimin e përcjelljes në përjetësi të Ismail Qemalit. Sipas tij: “Këshilli Bashkiak i qytetit, ku mbisundonin patriotët, propozoi që varri i Ismail Qemalit të vendosej në sheshin qëndror të qytetit, pranë shtëpisë ku kishte lindur Ismail Qemali dhe pranë selisë së Kuvendit Kombëtar, ku ai kishte shpallur Pavarësinë e Shqipërisë. Por komanda ushtarake italiane, nga frika e shpërthimit brenda në qyteti të manifestimeve patriotike gjatë varrimit dhe duke justifikuar se projekti i rregullimit të sheshit qëndror ishte ende i pa përfunduar, nguli këmbë që trupi të varrosej në Kalanë e Kaninës, të paktën përkohësisht, aty ku qenë varrosur paraardhësit e Ismail Qemalit”.
Adhurimi dhe respekti që Ali Asllani kishte për Heroin e Pavarësisë dalin qartë, jo vetëm në vargjet që ai krijoi për të, por edhe në ato pak kujtime që mundi të botojë në raste përvjetorësh të Pavarësisë. Në vargjet e poezisë “Ismail Qemali”, poeti i madh, me forcën e penës së tij përshkruan gjithë historinë e Plakut të Vlorës, apo “Plakut të pavdekshëm”, siç e quante ai; jetën e tij; vështirësitë që ai ndeshi për Shpalljen e Pavarësisë; rolin që ai lujajti në të; patriotizmin; sakrificat; dashurinë që kishte populli për të; e deri tek dëmi që i solli kombit vdekja e papritur e tij, duke e mbyllur me vargjet që sintetizojnë krejtësisht jetën dhe veprën e Ismail Qemalit:
Emr’i tija i vërtetë / është Nëntor njëzet e tetë…
Gjatë viteve 1919-1920, Ali Asllani, në bashkëpunim me një inxhinjer italian ndërtoi merkaton e qytetit në rrugën Vlorë –Skelë dhe rikonstruktoi dy trotuarët e kësaj rruge. Ai u interesua edhe për rikonstruksionin e kalasë së Kaninës, por ngjarjet rrodhën ndryshe, ai u largua nga Vlora dhe dëshira e tij mbeti vetëm dëshirë.

Më 1920, si kryetar i katundarisë, mbështeti Luftën heroike të Vlorë duke shkruar dhe himin e fuqishëm të kësaj lufte dhe disa poezi të tjera të njohura dhe të vlerësuara. Për veprimtarinë e tij atdhetare ai u burgos prej pushtuesve italianë dhe më pas u internua në ishullin e Sazanit me shumë patriotë të tjerë.
Në festimet madhështore që u organizuan pas fitores së Luftës së Vlorës, më 3 shtator 1920, ai mbajti para popullit një fjalim të nxehtë atdhetar, si dhe i bëri në emër të popullit një telegram urimi qeverisë së Sulejman Delvinës, që edhe iu përgjigj atij.
Gjendet gjithashtu një korespodencë ndërmjet “Komitetit Mbrojtja Kombëtare” dhe kryekatundarit të Vlorës Ali Asllani, ku del qartë angazhimi total i tij në luftën për çlirimin e Vlorës, nga pushtuesi italian.
Me rastin e festimit të 28 nëntorit 1920, Ali Asllani, ftoi në qytetin e Vlorës kryeministrin Sulejman Delvina të cilin edhe e shpalli “Qytetar Nderi të Vlorës”. Ishte i pari shqiptar që u shpall qytetar nderi i Vlorës.
Më 17 dhjetor 1920, nga Tirana, Ali Asllani dhe Qazim Kokoshi lajmërojnë me gëzim Shoqërinë “Mbrojtja Kombëtare” në Vlorë: “Shqipëria u pranua në Lidhjen e Kombeve. Urime nga zemra…”
* * *
Në prill të vitit 1934, ai u zgjodh për herë të dytë kryetar i Bashkisë së Vlorës, jo vetëm si një personalitet vlonjat, por edhe me veprimtari të gjerë në shërbim të atdheut e të kombit, detyrë që e ushtroi deri në korrik të vitit 1939.
Gjatë ushtrimit të detyrës, Ali Asllani bëri shumë shërbime të shquara për t`i dhënë Vlorës pamjen e një qyteti europian dhe me qëllim që qytetarëve t`u shërbente sa më mirë.
Kështu p.sh. në vitin 1937, bashkia, nxorri disa urdhëra sipas të cilëve: tregëtarët duhet të kalonin në vizitë mjeksore, për periudhën 1 maj deri më 15 shtator, dyqanet dhe aktiviteti tregëtar duhet të bënte pushim prej orës 12 deri në 15, kjo për arsye shëndetësore, si të tregtarëve edhe të popullit që të mos dilnin në kohën e nxehtë, etj.
Për herë të parë kur bashkia drejtohej nga Ali Asllani janë çelur shkolla foshnjore dhe kopshte.
Po kështu, bashkia shpërndau 2000 kv. misër dhe barna falas për të vobektit. U bë zgjerimi i rrugëve, u dha urdhër për lyerjen e dyqaneve, u ngritën banjo publike për gra dhe burra, u bë rregullimi i tregut, u ndanë veç shitja e druve, fruta zarzavateve etj, u ndërtuan bar – restaurante, u nxit shfrytëzimi banjove të detit etj.
Në një prononcim të bashkisë thuhet se: “Kjo bashki çështjen e ujit e ka në krye të programit të veprimeve të sajë dhe i ka kushtuar gjithë kujdesin e sajë që meriton… për herë të parë është bërë studimi me inxhinjer kompetent…”
Në vitin 1937, Ali Asllani u kujdes dhe bëri një punë të mirë, që gëzimi 25 vjetorit të Pavarësisë Kombëtare, të hynte në çdo vatër vlonjate në qytet dhe në fshat. Në Vlorë, ishte formuar komisioni i festimit të 25 vjetorit me këtë përbërje: Kryetar kapiten Kamber Qafmolla, komandant xhandarmërie dhe zëvëndës prefekt, Ali Asllani, kryetar i bashkisë, Aristidh Ruçi, Pandeli Bezhani, Hamza Isai, Asim Kokoshi, Skënder Muço, Sif Kedhi, Seit Qemali.
Po kështu nga çdo komunë u caktuan për të vajtur në Tiranë një grup valltarësh djem e vajza.
Gjatë vitit 1937, me interesimin e Ali Asllanit dhe nxitjen e tij, ka funksionuar edhe Shoqëria “Gruaja shqiptare”, e komunave, me këtë përbërje: Dukat: Nasybe Thanasi, Nartë: Zenepe Lepenica, Mesaplik: Arelbaj Deraj, Gërnec: Angjelina Shllaku, Drashovic: Rukie Qazimi, Sevaster: Zonja e Remzi Ramos
Si kryetar i Bashkisë, Ali Asllani bëri përpjekje për ngritjen e bibliotekës publike të qytetit. Dhe natyrisht një mëndje e ndritur si e tija, nuk mund të qëndronte indiferent kur mendnte se Vlora nuk kishte bibliotekë, për të ndriçuar mendjet e qytetarëve të sajë. Në një prononcim të tij në shtyp ai iu përgjigjet një grupi qytetarësh vlonjatë: “Në të ndershmen gazetë “Jeta e Re”, më datën 8.7.1937, bëhet fjalë për një bibliotekë në Vlorë.
Krijimi i bibliotekës në Vlorë, është brënda programit e veprimeve të kësaj bashkie, dhe nga ana e kësaj kryesie është propozuar që në vitin e kaluar, por për ngushticë financiare nuk u realizua; dhe tue qënë brenda programit sajë, me të parë mundësinë financiare do të propozohet rishataz në buxhetin e ri. Me nderime Kryetari i Bashkisë Ali Asllani”.
Pra si datë fillimi i bibliotekës publike të Vlorës mund të merret vitit 1938, me gjithë se edhe këtë viti, shtypi shkruan: “Në Vlorë nuk ka bibliotekë. Syrja bej Vlora ka nje bibliotekë dhe a nuk do të ishte mirë që t`ia falte Vlorës. Si një xhest patriotik?”. Pra në Vlorë biblioteka publike ka filluar të funksionojë vetëm në vitin 1939.
Përveç aktivitetit të tij politiko-atdhetar, si dhe krijimtarisë letrare, Ali Asllani do mbetet i njohur për qytetin e Vlorës edhe për ndërtimin e dy monumenteve:
“Shtylla e Flamurit Kombëtar”, në Sheshin e Flamurit, dhe “Kulla e Sahatit”, që u financua nga tregëtarët e këtij qyteti.
Skicë-idetë e këtyre monumenteve u përgatitën prej tij dhe inagurimet u bënë në vitin 1937, gjatë periudhës që ai vetë ishte Kryetar i Bashkisë së qytetit.
Për ndërtimin e Kullës së Sahatit, me vendim të Këshillit të Bashkisë datë 5.8.1937, u lidh kontratë me skluptorin e njohur Odise Paskali, për katër faqet zbukuruese të Kullës, ku do të realizoheshin: 1. Fytyra e Skënderbeut, 2. Fytyra e Mbretit, 3. Fytyra e Ismail Qemalit, 4. Shqiponja dy krenare. Fusha e Sahatit duhej bërë me numura romak. Sahati përveç anës funksionale ka edhe vlera artistike dhe për këto arsye është shpallur në vitin 2006 nga ish ministri i kulturës Dr. Bujar Leskaj monument kulture.
“Më 1 shtator 1938, u inagurua në Vlorë, tamam në vendin ku heroi i indipedencës shqiptare pat ngrehur Flamurin e Lirisë, Shtylla e Flamurit Kombëtar… Populli kishte ardhur nga të gjitha fshatrat… Turmat e mëdha… ishin të ekzaltuara nga një gëzim i jashtëmasëshëm. Në fytyrën e sejcilit shquhej një gas, që është i rrallë. Mori pjesë një përfaqësues i N.M. së Tij Mbretit, Xhafer Ypi dhe dërgata të qeverisë e parlamentit…
Është një inspirim poetik dhe një realizim i mbushur me mundime e sakrifica. E para i dedikohet kryetarit të sotëm të bashkisë z. Ali Asllani dhe e dyta sakrificave të Institutit të Bashkisë së vendit tonë”.
Ali Asllani mbajti lidhje të rregullta më Mbretërinë me qëllim që ai të përfitonte sa më shumë për qytetarët e tij, kështu me rastin e martesës së N.M. së Tij Mbretit Ahmet Zogu me N.M.e Saj Konteshën Apony, me fondet e bashkisë së Vlorës u martuan 10 vasha të varfëra.
Në atë kohë qytetet tona ishin të prapambetura, por Ali Asllani u kujdes për çdo gjë që Vlora tu ngjante qyteteve të Europës që kishte shëtitur, kështu në maj të vitit 1939, kemi një urdhëresë të bashkisë sipas së cilës “Llozhurat (plehrat) nuk do të hidhen në rrugë por në një teneqe…”
Gjatë viteve 1937 – 1938, Ali Asllani veç të tjerave u kujdes edhe për veprimtarinë e shoqatës kulturore sportive “Ismail Qemali”, organizimin e Bandës Muzikore të Bashkis, etj.
Për kontributin e tij të madh në ngritjen e pasurimin e Muzeut të Arkeologjik të Vlorës, qeveria e Francës, më 8 dhjetor të vitit 1937, i akordoi atij titullin “Oficeri i Akademisë Franceze”
Zgjedhja e Këshillit të Bashkisë, në shtator të vitit 1938.
Zgjedhjet e reja për Asamblenë e Bashkisë, qenë mbaruar dy javë më parë, dhe patën fituar këta zotrinj: Spiro Suli, Epaminonda Bezhani, Qazim Hamdiu, Menduh Sharra, Ali Çakërri, Hamza Isai, Tom Stamolla, Esheref Dano. Eqerem Sorra, Sabri Mezini.
Pardje këta zotrinj që do të formojnë Asamblenë e re, u mblodhën në sallën e bashkisë dhe votuan për kryetarin e Asamblesë dhe për anëtarët e këshillit. Për kryetar me shumicë votash fitoi z. Spiro Suli dhe për këshilltar: Spiro Suli, Qazim Hamdiu, Epaminonda Bezhani, Menduh Sharra.
* * *
Folëm shkurt vetëm për shërbimet e shquara që Ali Asllani i solli Vlorës dhe vendit të tij si kryetar i Bashkisë, në atë periudhë aq të vështirë të vendit tonë.

*) Nxjerrë nga libri autorit “Historia e Bashkisë së Vlorës 1912 – 1920”, që është në shtyp.
Botuar në gazetën “ 55 “, Tiranë, dt. 2.8.2014, f. 16-17

Nga Gani Qarri- Cyrih/
Personalitet i lindur dhe rritur në një vend të njohur për burrëri, shumë legjenda dhe kronika të panumërta trimërie, ku miti dhe realiteti, gjatë gjithë kohës bashkëjetuan si dy vëllezër binjak, Ali Ibra nga Malësia, përveç tjerash u dëshmua edhe si njëri nga shtyllat kryesore për ngritjen e Mburojës së parë Kombëtare pas vdekjes së Skënderbeut-Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Ardhja në jetë e saj u dashtë të priste kohën dhe heronjtë e kalitur si ai me bashkudhëtarët historik të tij, Abdyl Frashërin,Ymer Prizrenin, Sylejman Vokshin,Haxhi Zekën etj., për ruatjen edhe me armë të tokave të atdheut që rrezikoheshin nga çdo anë me copëtim e zhbërje përgjithmonë.
Pas rreth pesë shekujsh pushtimi, jo vetëm Perandoria pushtuese Turke po shembej në mënyrë të merituar, shpejt dhe pandalshëm-si një grumbull dheu i pa-ngjizur asnjëherë,por para ujërave të rrëmbyeshme që kishin vërshuar turbullt nga çdo anë, edhe atdheu ynë rrezikohej seriozisht me fshirjen e tij të përhershme-si truall shqiptar, nga harta evropiane.
Mu në ato vite, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, (10 qershor 1878),mblodhi rreth vetes emrat më të njohur intelektual dhe luftarak nga të gjitha trojet tona etnike,përfshi edhe burrin e nderuar të Malësisë Ali Ibër Nezën me kontributin e të cilëve ajo u ngrit në ikonë të përpjekjeve kombëtare për mbrojtjen e vendit dhe krijimin e Shtetit Shqiptar në Ballkan.
Ali Ibra u lind në vitin 1835 në fshatin Shipshan të Tropojës dhe vdiq më 1900 në afërsi të Gjakovës. Ai bashkë me Sylejman Vokshin, Haxhi Zekën,Mic Sokolin, etj., do të linte nam për kryengritjet heroike të Lidhjes kudo, dhe befasonte si Perandorinë pushtuese Osmane ashtu edhe pushtuesit e rinj hegjemonist me besnikërinë e tyre ndaj atdheut dhe trimëritë e treguara në luftë për lirinë e të gjitha trojeve të Shqipërisë etnike.
Falë kësaj organizate kombëtare, emri i Shqipërisë dhe shqiptarëve, pas rreth 5 shekujsh pushtimi, po ri-dëgjohej përsëri ,madje për disa edhe për herë të parë, ndaj sado që me shumë vështirësi e pengesa edhe atdheu ynë po pranohej ngadalë, por sigurt dhe kudo.
Ali Ibra nuk ishte hero i rastësisë, por një dritë shprese, ardhur në momentet më vendimtare mbi qiellin e errësuar të gjeografisë shqiptare, si burrë i kalitur për përdorimin e pushkës dhe ushtar i mirë-përgatitur për realizimin e idealit të lirisë.
Të parën(pushkën) e kishte trashëgim familjar, kurse idealin-amanet të vendlindjes, të dyja bashkë ishin traditë e Malësisë e cila për qindra vjet me radhë kishte kalitur ushtar trimërie për ditët më të vështira të vendit.
Malësori ishte dhe mbeti çdo herë, në krye të altarit të trimërisë i gatshëm kurdoherë të shkrihej për komb e atdhe dhe tokat shqiptare kudo, pa u shndërruar asnjëherë në rob të nënshtruar nga sundues dhe pushtues të huaj.
Vet fakti se Ali Ibra bashkëjetoi me të gjitha trojet e atdheut,dëshmon se ato kudo, ishin vendlindja dhe jeta e tij. Ndaj,vetëm fal njerëzve si ai, lufta për liri dhe mbrojtjen e tërësisë territoriale të Shqipërisë Etnike mundi të vazhdonte e pandërprerë,vepër- pa të cilën atdheu i shqiptarëve, nuk do të ishte ky që është sot.
Dyert e Malësisë ishin gjithmonë dhe në çdo kohë e situatë të hapura për të gjithë kryengritësit dhe luftëtarët e lirisë për të cilët, malësorët jo vetëm se treguan përherë simpati të jashtëzakonshme por kur e donte nevoja edhe bashkëjetonin me ta.
Në Malësi edhe Sefë Kosharja gjeti mbështetje e bashkëluftëtar, sikurse Ymer Prizreni e Sylejman Vokshi-mbrojtje dhe siguri, bashkudhëtarët më të denjë të Ali Ibrës e Mic Sokolit.
Edhe në periudhat më të vështira kur miqtë dhe aleatët e shqiptarëve ishin aq të pakët dhe shkëlqimi i shpresave të tyre zbehej aq shpejt, atje buronte frymëzimi nga bëmat e emrave më të lartësuar të kombit , përjetësuar në këngë patriotizmi e trimërie që mbi vete mbanin shumë histori të atdheut.
Pikërisht në vitet kur u vlerësua se ishte momenti vendimtar që pushtimi të mos tolerohej më në asnjë pjesë të atdheut, Ali Ibra pa asnjë hezitim do të merrte përsipër një detyrë të vështirë të cilën e kreu si duhet dhe me nderë, akt që atë do ta lartësonin në njërin nga emrat më të çmuar si për Lidhjen Shqiptare ashtu edhe për konsuj e diplomat ndërkombëtar.
Malësia e Ali Ibrës, Mic Sokolit, Binak Alisë dhe heronjve të tjerë, mësoi shqiptarët ta duan vendin e tyre, të luftojnë për liri dhe ti përkushtohen me të gjitha forcat çlirimit të atdheut, ashtu siç vepruan malësorët në çdo kohë.
Personalitete të tilla i duheshin edhe Lidhjes së Re Kombëtare, themelimin e së cilës e kërkonte koha, rrethanat e krijuara dhe ekzistenca e rrezikuar kombëtare e shqiptarëve kudo.
Mençuria e Ali Ibrës
Lidhja e Prizrenit do të formohej më 10 qershor të vitit 1878, dhe në radhët e para të emrave të nderuar të kryesisë së saj, përveç Ymer Prizrenit, Abdyl Frashërit dhe Sylejman Vokshit, ajo do të vendoste edhe Ali Ibrën, si përfaqësues të denjë të Malësisë.
Vetëm një javë pas formimit të saj, dy aktet e para të kuvendit të përgjithshëm të Lidhjes, ,ishin një peticion për çështjen shqiptare, dërguar Kongresit të Berlinit dhe një tjetër dërguar portës së Lartë. (“Kanuni dhe Urdhëresa-17 qershor 1878” Gazeta “Shekulli” 11.01.2014)
Ndaj, Perandoria turke, duke pas parasysh se tani e tutje, do ta kishte të pamundur tregtinë me trojet tona, bënte plane sesi ta de-faktorizonte dhe shkatërronte sa më parë këtë Organizatë.
Osmanët, ishin zotuar para Fuqive të Mëdha se ata do ta bënin dorëzimin e Plavës e Gucisë, Malit të Zi, edhe pa pëlqimin e shqiptarëve, gjë që pas formimit të Lidhjes së Prizrenit, ishte komplikuar dhe bërë e pamundur, pa përgjakje me ushtrinë e saj.
Dhe, për dëmtimin sa më të madh e mundësisht edhe shkatërrimin e plotë të Lidhjes, turqit do të përdornin taktikën e propagandës së rrejshme të cilët për ta bërë sa më të besueshëm mashtrimin e tyre, vetëm 5-6-t, javë pas formimit të saj, do ta keqpërdornin një marshim të forcave austro-hungareze (22 korrik 1878-wikipedia) në drejtim të Bosnjës, duke propaganduar se gjoja ato vinin për të pushtuar trojet shqiptare.
Madje ata deklaronin sikur tokat tona etnike nuk rrezikoheshin nga tregtia që pushtetarët perandorak bënin me to dhe as nga pushtimet sllavo-greke, që me pëlqimin e Perandorisë turke ndodhnin para syve të shqiptarëve, por nga forcat austro-hungareze me të cilat turqit për shumë kohë, ishin në konflikt të hapur.
Në këtë mënyrë,tentonin që trupat e Lidhjes ti nisnin drejt Bosnjës në luftë kundër asaj ushtrie, për të dobësuar apo edhe shkatërruar këtë Organizatë Kombëtare, dhe liruar duart e tyre, për tregti të mëtejshme me tokat shqiptare.
Por fal mençurisë së tij, Ali Ibra në vend të dërgimit të ushtrisë në luftë, do të shkonte vet në krye të një delegacioni të Lidhjes, në Pazar të Ri (Novi Pazar) për vërtetimin e fakteve nga përfaqësuesit e forcave austro-hungareze.
Dhe, që në takimin e parë të përbashkët, Delegacioni i Lidhjes,do të mësonte se Perandoria Austro-Hungareze, atëkohë nuk kishte kurrfarë planesh invadimi të tokave shqiptare.
Kështu Ali Ibra me mençurinë e tij edhe njëherë dëshmoi se ai vërtetë meritonte besimin e përfaqësuesve të lart të Lidhjes dhe të Kombit tonë në përgjithësi, gjeturia e të cilit shpëtoi shqiptarët nga involvimi edhe në një luftë të panevojshme, të huaj dhe shkatërruese për ta.
Vrasja e Pashë Maxharit dhe Abdullah Drenit
Pas dështimit të këtij plani djallëzor, perandoria turke, duke njohur qëndrimin e Lidhjes dhe luftëtarëve të saj, organizoi tradhtinë tjetër të radhës dhe pandershmërinë më të madhe ndaj popullit tonë, jo vetëm me tentimin për të copëtuar trojet e tij, por qëllimin bizar për ti armiqësuar shqiptarët edhe më keq me Fuqitë e Mëdha të Evropës si Francën dhe Gjermaninë, në mënyrë që ata të mos gëzonin përkrahjen e këtyre Fuqive në përpjekjet e tyre kombëtare.
Në bazë të atij plani, nga fundi i gushtit të vitit 1878,Perandoria osmane do ta dërgonte në Kosovë, Mareshalin Mehmet Ali Pashë Maxharin, i cili ishte me origjinë evropiane,përfaqësues i Perandorisë në Kongresin e Berlinit dhe nënshkrues i vendimeve të tij.
Mehmet Ali Pashë Maxhari, i lindur më 18 nëntor të vitit 1827,në Brandenburg të Gjermanisë,njihej me emrin e origjinës si Ludwig Karl Friedrich Detroit dhe vinte prej një familje refugjatësh protestant nga Franca, e vendosur në shekullin 16-17, në Gjermani.
Ai, i etur për grada dhe karrierë,që në moshën 16 vjeçare do ti bashkohej ushtrisë perandorake, konvertohej dhe arrinte deri në gradën e Mareshalit të Ushtrisë.
Më 26 gusht të vitit 1878,po ky ushtarak, do të arrinte në Prizren, ku së pari do të takonte Ymer Prizrenin i cili do ti hidhte poshtë me vendosmëri të gjitha pretendimet e tij, me ç ‘rast do të vritej edhe telegrafisti turk që siguronte lidhjet e Mareshalit me Stambollin.
Kështu që më 1 shtator, Mehmet Ali Pashë Maxhari, nga Prizreni do të arrinte në Gjakovë dhe bashkë me përcjellësit e tij do të vendosej në kullat e Abdullah Pashë Drenit, shqiptar nga Gjakova, i cili edhe pse njëri nga krerët e Lidhjes, do ta tradhtonte kauzën kombëtare.
Kur të gjithë e shihnin me shqetësim ardhjen e Mehmet Ali Pashë Maxharit në Kosovë dhe dridheshin prej rrezikut që i kanosej vendit nga misioni i tij, Dega e Lidhjes së Prizrenit për Gjakovë me rrethinë që përbëhej nga prijësit më të shquar të këtij populli, nga e cila do të zgjidhej edhe Komandanti i përgjithshëm i Ushtrisë së rregullt Kombëtare të Lidhjes Shqiptare, u hodh në aksion për të evituar copëtimin e mëtejmë të atdheut dhe parandaluar spastrimin etnik të trojeve të pushtuara shqiptare nga Serbia dhe Mali i Zi.
Forcat e Lidhjes, së pari rrethuan kullat e Abdullah Pashë Drenit, kurse më 3 shtator filluan edhe bisedimet tri-ditëshe për kthimin pa kusht të Mareshalit prej nga kishte ardhur, por pasi që edhe ato nuk ndihmuan, më 6 shtator të vitit 1878,në tendencat e tij të fundit për ti dorëzuar me forcë dhe pa pëlqimin e shqiptarëve, Plavën dhe Gucinë Malit të Zi, Mehmet Ali Pashë Maxhari do të vritej nga luftëtarët e Lidhjes në krye me Sylejman Vokshin, Ali Ibrën Haxhi Zekën, Mic Sokolin, Jakup Ferrin etj, bashkë me mbajtësin e tij vendor, Abdullah Pashë Drenin.
Parandalimi i vëllavrasjeve
Pas vrasjes së Mehmet Ali Pashë Maxharit më 6 shtator të vitit 1878, zhvillimi i papritur i ngjarjeve brenda territoreve shqiptare, përveç nxitjes së përgatitjeve të mëdha ushtarake nga ana e Malit të Zi për pushtimin me forcë të Plavës dhe Gucisë, edhe shërbimi i fshehtë malazez kishte mundur të krijonte rrjetin e tij me disa nga prijësit fetar katolik të Kishës së Gjakovës, për mes lidhjeve që ata kishin me Mark Milanin, udhëheqësin kryesor të ushtrisë pushtuese malazeze dhe bir i një nëne shqiptare katolike nga fisi i Kuqit të martuar me një serb nga rrethi i Podgoricës, i cili ishte zotuar para mbretit Nikollë se do ta pushtonte Plavën e Gucinë dhe çfaroste shqiptarët e Malësisë dhe Dukagjinit tërësisht.
Ky shërbim me ndihmën e kishës ortodokse serbe, kishte arrit që edhe në Manastirin e Deçanit, të organizonte një bazë të fortë antishqiptare e cila sado që nuk pati sukses në dobësimin e forcave mbrojtëse, megjithatë- mundi të fuste pjesërisht urrejtjen ndërfetare tek një numër i vogël i shqiptarëve katolik, (rreth 70 fanë-Wikipedia) të cilët morën guximin ti shkonin në mbrojtje me armë Mehmet Ali Pashë Maxharit si dhe përkrahnin hapur dorëzimin e Plavës dhe Gucisë, Malit të Zi.
Kështu, pas vrasjes së Mareshalit osman dhe Abdullah Pashë Drenit, nga disa luftëtar të Lidhjes pati tentativa që të ndiqeshin edhe mbrojtësit katolik të Mehmet Ali Pashë Maxharit dhe përkrahësit e dorëzimit të Plavës e Gucisë, Malit të Zi, si dhe të digjej kisha në Gjakovë si ndëshkim për tradhti kombëtare ndaj popullit shqiptar.
Por, ndërhyrja e Ali Ibrës bëri edhe një herë mrekulli, madhështia e fjalës së urtë dhe maturia e ndërmjetësimit burrëror të të cilit u pranua pa asnjë rezervë nga të gjithë.
Vullneti mirë i tij ndikoi si një bekim i zbritur nga qielli që të uleshin tensionet dhe mbyllej ky problem pa gjakderdhje ndërvllazërore në Gjakovë e rrethinë.
Përgjigjja burrërore e Ali Ibrës
Zhvillimi i papritur i ngjarjeve brenda trojeve shqiptare dhe vendosmërisë së shprehur të tyre për mbrojtjen e Plavës e Gucisë edhe me armë,do ti detyronte malazezët që nga fundi i tetorit të vitit 1879,të kërkonin bisedime me parinë e Lidhjes. Por në vend të bisedimeve ata do të përpiqeshin për ti kërcënuar shqiptarët që të pranonin pa kushte, pushtimin e këtyre tokave tona, për ndryshe do të nisnin luftën për ti marrë ato me forcë.
Ali Ibra si kryesues i Delegacionit, jo vetëm se nuk u përkul para kërcënimeve denigruese të malazezëve por edhe Teodorit-vëllait të Mark Milanit dhe kryesuesit të dërgatës malazeze iu përgjigj me trimëri se nëse malazezët do të guxonin ta kalonin kufirin dhe binin në rrafsh të Velikës, ai dhe mbrojtësit shqiptar do ta linin Malin e Zi vetëm në çika e në gra, fjalët e të cilit pak kohë më vonë do të personalizoheshin dhe merrnin formën e një kënge kombëtare:
Bjer në fushë të Velikës
dhe ti provojmë armët, se…
Edhe Dukagjinin me ta lëshue
nuk të duhet gja
asnjë mashkull të gjallë
ty më nuk do të la,
ta lë Cërnagorën
veç në çika e ‘n gra”.
Duke parë rrezikun që i kanosej atdheut, Shqiptarët nën udhëheqjen e Lidhjes së tyre kombëtare u bashkuan dhe luftuan heroikisht për çlirimin e të gjitha trojeve amtare nga pushtuesit e vjetër osman dhe mbrojtjen e tyre nga pushtuesit e rinj serbo-malazez.
Ndaj që në vitet e para të Lidhjes së Prizrenit(1878-1881), ishte marrë vendim për mbrojtjen me armë të të gjitha tokave shqiptare, siç do të veprohej edhe me rastin e Plavës dhe Gucisë, kur do të dilej me kushtrimin që të luftohej nga 7 deri në 70 vjeç, për të mos ia lëshuar trojet e të parëve shkjaut.
Trimëria e forcave shqiptare
Kërcënimet e veta, malazezët do të përpiqeshin ti realizonin edhe me luftë,por ashtu siç ishin zotuar, shqiptarët dëshmuan vendosmëri të pakufishme për mbrojtjen e trojeve të të parëve, në betejën e dhjetorit të vitit 1879 në Pepaj – dhe veçanërisht në atë të janarit të vitit 1880 zhvilluar në Nokshiq, ku mbi 12 mijë forca të udhëhequra nga Mark Milani dhe vëllai i tij Teodori shtabi i të cilit bashkë me armatim do të kapej nga shqiptarët, dhe ushtria malazeze, do të pësonte disfatë të plotë nga forcat e Lidhjes.
Ali Ibra, edhe në këtë luftë, ishte ndër të parët në ballë të forcave të Gashit, i cili në anën tjetër, kishte kërcënuar edhe valiun e ri, Muhtar Pashën për mos dorëzimin e Plavës e Gucisë, përndryshe do të pësonte fat të njëjtë me atë të Mehmet Ali Pashë Maxharit.
Duke parë keqësimin e gjendjes në terren, lëkundjen e disa krerëve të Lidhjes dhe kërcënimet e pandërprera që u vinin trojeve të tyre nga çdo anë, kërkesat e shqiptarëve për autonomi dhe krijimin e shtetit të tyre kombëtar, detyruan krerët e Lidhjes që të zgjidhnin një kryesi të re e cila me nismën e Ymer Prizrenit, Sylejman Vokshit , Ali Ibrës dhe disa emrave tjerë të shquar, në një mbledhje të mbajtur më 21 mars të vitit 1881,në Gjakovë, ndryshuan pjesën më të madhe dhe kryesore të udhëheqësis së Lidhjes, për të filluar pak kohë më vonë me krijimin e pushtetit vendor dhe çlirimin e të gjitha trojeve nga Perandoria Osmane me qëllim të arritjes së autonomisë dhe krijimin e shtetit të lirë shqiptar.
Besnikëria e Ali Ibrës
Megjithëse siç u cekë edhe më lartë,pati lëkundje të disa krerëve të Lidhjes, Ali Ibrën kurrë nuk arriti ta blej apo mashtroj kushdo-qoftë, me poste, grada as para.
Kushedi sa herë provoi edhe Valiu i ri, Muhtar Pasha, por nuk mundi asnjëherë ta tërhiqte as me dhurata prej ari. Dy herë vetëm brenda vitit 1880,atë do ta dekoronte vetë Sulltani, por Ali Ibra gjithmonë i refuzoi gradat dhe dekoratat e tij.
….kryesekretari i pallatit të sulltanit, Ali Riza, shënon: “Ali Ibra dekorohet me medaljen e Mexhidie të klasit IV, të cilën s’e pranoi kurrë. Brenda vitit sulltani kishte lëshuar dy dekrete për dekorimin e Ali Ibrës, të cilat s’i pranoi”.( “Udhëheqësi i Lidhjes sipas burimeve angleze”. Alma Mile; Panorama 10 tetor 2012)
Lidhja Shqiptare, fal udhëheqësve të saj trima dhe besnik, në dhjetorin e vitit 1880, pas afro pesë shekujsh robëri dhe qysh nga vdekja e Skënderbeut, për herë të parë po krijonte bërthamat e shtetësisë shqiptare dhe vendoste pushtetin kombëtar në qytetet më të mëdha të vendit duke filluar nga Plava e Gucia, Peja, Prishtina, Mitrovica, Gjakova, Prizreni, Luma, Gjilani, Kumanova, Shkupi, Tetova , Gostivari,Dibra,Janina etj.,me qëllim çlirimin dhe bashkimin e të gjitha trojeve tona etnike si dhe krijimin e shtetit të par shqiptar në Ballkan.
Ali Ibra në luftë kundër turqve
Pas riorganizimit të Lidhjes, nuk vonoi shumë dhe forcat pushtuese turke me mbi 20 mijë ushtarë e jeniçer do hidheshin në luftë kundër shqiptarëve dhe jetësimit të autonomisë së tyre.
Sidomos tani,prijësit kryesor të ushtrisë së Lidhjes Shqiptare, Sylejman Vokshi, Ali Ibra, Mic Sokoli,Sefë Kosharja etj.,kishin barrën më të rëndë të udhëheqjes dhe organizimit të qëndresës me vetëm 5-6,mijë luftëtar të pa armatosur mirë, me pushkë të vjetra të cilat mbusheshin përpara me vetëm nga një fishek dhe arrinin të gjuanin deri në 100-120, metra largësi, të shpërndarë në një hapësirë tejet të gjatë,që nga Gryka e Kaçanikut deri në Shtime e Prizren.
Luftëtarët e Lidhjes,jo vetëm se përpara kishin mbi 20 mijë trupa të perandorisë osmane të udhëhequr nga dhjetëra gjeneral e mareshal të sprovuar lufte, qindra topa dhe artileri të rëndë e të lehtë-malore dhe fushore, armatimin më modern të kohës,por nuk munguan as hilet e bashkëpunëtorëve shqiptar të armikut, prapa shpinës së luftëtarëve kombëtar.
Në këto luftime përveç shumë burrave që do binin në fushë të nderit edhe Sefë Kosharja do të kapej i plagosur rëndë. Pasi që nuk pranoi as në gjendjen që ishte të kthehej kundër Lidhjes së Prizrenit,ai do të varej në një lis nga gjenerali turk Dervish Pasha,të cilit populli kështu do ti këndonte:
Sefë Kosharja i pari Fisit
Hije të paska maja e lisit
Hije më ka or shokët e mi
Se kam dhanë jetën për liri!
Pasoi rënia heroike e Mic Sokolit në dyluftim me topin turk dhe sa e sa trimave tjerë,ndaj megjithëse do të vriteshin mbi 1800 ushtar turq, edhe ndër shqiptar pati shumë viktima. Edhe me këtë rast, kënga e rapsodit do ti përjetësonte veprat e tyre ,e cila dhembjen për rënien dhe krenarin për heroizmin e tyre i shprehu me vargjet si këto:
Mos mi patë Smajlin dhe Micin
Fyt e m ‘fyt tha me Dervishin
Hej medet po ban mileti
Na u vra Elezi e Smajl Hyseni,
U vra Mici e Smajl Mehmeti…
Përveç vrasjes së disa prej prijësve të dalluar shqiptar si Mic Sokoli e Sefë Kosharja , në luftimet nga Shtimja në Slivovë pati edhe shumë luftëtar të plagosur rëndë, në mesin e të cilëve edhe udhëheqësit kryesor të luftimeve Ali Ibra e Haxhi Zeka.
Plagosjes së Ali Ibrës i cili me gjithë kërkesën e Sylejman Vokshit për tërheqje nga fronti,ai sado që i rridhte gjak pa ndërprerë nga plaga, vazhdonte luftimet, populli do ti këndonte me admirim:
Ali Ibra në Vranç të Zi
Po i shkon gjaku për zingji
Me gjithë flijimet e mëdha dhe vetëmohimin e treguar, pas disa dit luftimesh dhe një qëndrese historike e cila nuk ishte parë as dëgjuar ndonjëherë më parë në këto troje, jo vetëm rënia dhe plagosja e luftëtarëve por edhe mbarimi i municionit, si dhe pengimi i ardhjes së forcave të reja vullnetare me armatim, ushqime e veshmbathje, nga forcat reaksionare shqiptare, bënë që rezistenca e Lidhjes së Prizrenit, përkundër trimërisë dhe guximit të dëshmuar të shqiptarëve, përkohësisht të thyhej por jo edhe të përfundonte ideali i saj-asnjëherë.
Kthimi në Malësi
Burrat e njohur të Malësisë, luftës i shkuan gjithmonë atje ku ajo shpallte mejdan për matjen e trimërive. I tillë ishte Mic Sokoli, i tillë u dëshmua edhe Ali Ibra, Binak Alia e shumë të tjerë.
Shembulli më i mirë i luftëtarit tipik shqiptar, natyrisht vinte nga Malësia, ndaj edhe nuk ishte e rastësishme që shumica prej tyre jo vetëm se u bën emra të pazëvendësueshëm, por shumë herë ata edhe u flijuan larg vendlindjes duke mbrojtur çdo cep të atdheut.
Prijësit e Lidhjes nuk ishin vetëm luftëtar të dalluar por edhe heronj të vërtetë. Ata ishin udhëheqës të zgjuar dhe gjeneral shembullor të cilët përcillnin tek brezat artin e luftës çlirimtare dhe idealin e pashuar të atdhedashurisë. Ishin mësues të kryengritjeve kombëtare për të cilat Shqipëria Etnike ofroi djemtë më të mirë nga çdo familje dhe shtëpi.
I tillë ishte Ymer Prizreni,Abdyl Frashëri, Sylejman Vokshi, Ali Ibra, Dedë Gjon Luli, Haxhi Zeka, i tillë u dëshmua edhe Mic Sokoli, Binak Alia, Sefë Kosharja, Mehmet Shpendi e shumë të tjerë. Emrat e tyre ishin vetëm disa nga emrat e trimave të pa harruar të Lidhjes Kombëtare Shqiptare, të cilët në çdo kohë dhe periudhë lanë pa mend Perandorinë pushtuese turke dhe pushtuesit sllavo-grek, me besnikërinë e tyre ndaj atdheut dhe heroizmat e treguara në beteja për mbrojtjen e të gjitha trojeve të Shqipërisë etnike.
Vetëm kështu përpjekja për liri dhe mbrojtjen e tërësisë territoriale të tokave tona mundi të vazhdonte e pandërprerë deri në shpalljen e Pavarësisë, vepër pa të cilën atdheu ynë nuk do të ishte ky që është sot. Heroizmi i tyre, lartëson dhe ngritë në piedestal kombëtar emrin e Ali Ibër Nezës dhe prijësve tjerë historik, si në vitet e veprimit të Lidhjes së Prizrenit(1878-1881), para dhe pas saj.
Malësia ishte edhe vendstrehim i sigurt për figurat kryesore të kombit, ku pas shuarjes së Lidhjes, një kohë, atje do të qëndronte edhe Kryetari i Qeverisë së përkohshme të saj, Ymer Prizreni,të cilit më kot Perandoria Turke i bëri shumë oferta për bashkëpunim me pushtuesit osman, ngase ai nuk i pranoi ato asnjëherë.
Shembulli i atdhedashurisë së Ymer Prizrenit mbetet i veçantë, sublim dhe përjetësisht i pa harruar. Ai edhe pse në moshën mbi 60 vjeçare, hodhi poshtë me përbuzje çdo ofertë të perandorisë osmane, duke u përgjigjur se edhe po ti jepnin të gjitha parat e Perandorisë dhe vet Sulltani ti ofronte kolltukun e tij, ai nuk donte të dëgjonte më kurrë për Turqinë.
Pas kësaj përgjigje të vendosur,si ndëshkim, pushtuesit osman do ti merrnin atij, të dy vajzat dhe gruan e shtyrë në moshë, duke i dërguar ato për syrgjynosje në Turqi.
Megjithatë Ymer Prizreni nuk do të dorëzohej as para këtij presioni dhe do të strehohej përkohësisht në shtëpinë e Ali Ibrës në Shipshan të Malësisë, prej nga pastaj do të kalonte në Ulqin, ku nuk do të shkonte shumë kohë dhe do të mbytej me mjete të forta nga agjentë turko-malazez,mu para derës së shtëpisë në të cilën banonte.
Përveç Ymer Prizrenit, pas thyerjes së Lidhjes Shqiptare edhe Sylejman Vokshi do të qëndronte rreth 5 muaj në Malësi, prej nga bashkë me Ali Ibrën do të përgatisnin të paktën edhe dy kryengritje të reja anti-osmane, derisa edhe ai, në vitin 1885,do të kapej përfundimisht me tradhti nga njerëz të shitur dhe dënohej me burgim të përjetshëm nga Perandoria turke.
Me burgosjen e Sylejman Vokshit, veprimtaria e Ali Ibrës së mbetur pa bashkëpunëtorët më të ngushtë do të vështirësohej dhe binte nga intensiteti, por megjithatë edhe ai njëjtë si Ymer Prizreni e Sylejman Vokshi ,nuk u shit asnjëherë për grada as pasuri.
Ali Ibra nuk pranoi kurrë tituj as pozita perandorake të ofruara kohë pas kohe nga turqit dhe dallkaukët e tyre, duke mbetur përgjithmonë besnik i çështjes kombëtare dhe bartës i papërkulur i idealeve të Lidhjes, deri në vdekjen e tij më 1900, në fshatin Osek pranë Gjakovës, ku kishte kaluar vitet e fundit si njëri nga anëtarët e rrallë të kryesisë së Lidhjes, që do të ndërronte jetë nga vdekja e natyrshme dhe me krye në jastëk.
Dekoratat e vetme të cilat ai nuk do ti refuzonte, ishin ato që atij iu ndanë nga atdheu dhe bashkë-familjarët, pas vdekjes. Me të parën do të dekorohej në vitin 1937 nga Mbreti Zog, kurse më 12 tetor të vitit 2012,me rastin e 100 vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë, do të përjetësohej edhe me një shtatore bronzi në fshatin Osek pranë Gjakovës, nga të afërmit e tij, lavdia e të cilit nuk mund të shpaloset tërësisht vetëm me një shkrim dhe as detyrimi ndaj tij si hero i kombit,nuk do duhej të përfundonte vetëm me kaq “pak” nderim.
Burimet:
1.“Historia e Lidhjes së Prizrenit” ( gazeta “Shekulli” 11.01.2014)
2. Libri “Krijuesit e Historisë” 2012 Prishtinë
3. Si e mbrojti Ali Ibër Neza Lidhjen e Prizrenit”.Alma Mile;10 tetor 2012,Panorama
4.”Berisha e Jahjaga zbuluan shtatoret e Ali Nezës dhe Isa Boletinit” : gazeta “koha” 12.10.2012
5.“Monografía “Krahina e Plavë Gucisë nëpër shekuj”, Rexhep Man Dedushaj,
6. Wikipedia

Gani Qarri Cyrih, 1 gusht 2014

Nga Gëzim Kabashi/- Plazhi i Durrësit tashmë ka nisur të mbushet me pushues. Pas reshjeve që karakterizuan muajin korrik, si dhe përfundimi i muajit të Ramazanit, kanë rritur këto ditë numrin e pushuesve, kryesisht shqiptarë nga Kosova dhe Maqedonia.
Megjithatë operatorët turistikë janë të pakënaqur me shifrat e turistëve, që shfrytëzojnë hotelet apo banesat, që jepen me qera në zonën e plazhit më të madh të vendit. Ata mendojnë se rënia e interesimit për Durrësin nuk lidhet vetëm me reshjet dhe temperaturat pranverore, por edhe me problematikat e infrastrukturës, e sidomos me kanalizimet. Nga ana tjetër, aktivizimi i plazheve të rinj në Gjirin e Lalzit, i kanë drejtuar një pjesë të pushuesve në veri të qytetit bregdetar.
Sidoqoftë, Durrësi mbetet pika më e frekuentuar dhe plazhi pranë tij ruan traditën më të hershme të pushimeve pranë detit.
Po cilat janë fillimet e plazhit më të vjetër të vendit tonë?
-Nga toka bujqësore në plazhin e madh-
Në fillim të shekullit të kaluar zona e plazhit klasifikohej si tokë bujqësore. Rëra me vlera mjaft kurative kishte pamjen e dunave të mbuluara me gjineshtra, ferra dhe bar. Rruga nacionale Durrës-Kavajë e shtruar me kalldrëm, në segmentin ura e Dajlanit-Plepa kalonte pikërisht aty ku sot ndodhet rruga e re me gjashtë korsi. Më vonë kjo vijë do të shërbente për të ndarë konvencionalisht zonën turistike nga toka bujqësore.
Siç dëshmon dr. Ali Sula, në vitet ’20 të shekullit të kaluar më shumë se 50 familje nga Durrësi, Tirana, Berati etj. ndërtuan shtëpitë e para palafite, me këmbë prej druri brenda në det. Megjithëse banjot ndodheshin në bregdet, familjet morën urdhër nga bashkia e qytetit që për shkak të rrezikut të epidemive t’i largonin nga uji banesat me forma prehistorike.
Oborri mbretëror, ne fillim të viteve ’30 ngarkoi Bashkinë e Durrësit dhe një grup specialistësh për hartimin e planit rregullator për plazhin. Ky grup drejtohej nga arkitekti Kristo Sotiri, i lauruar në Padova dhe Venecia, veprat e të cilit tashmë ishin ndërtuar në Itali, Rumani dhe Egjipt.
Plani rregullator përfshinte të gjithë territorin e plazhit nga rruga nacionale deri në bregdet me një gjërësi nga 200-800 metra dhe me gjatësi prej mbi 4 km, sipërfaqja e cila në dokumentat e kohës emërtohej thjesht Banjat. Në këshillin e qarkut disponohen dokumente dhe harta të kësaj periudhe, ku shihet ndarja në 300 parcela me sipërfaqe 400 dhe 500 metra katrorë secila dhe të renditura në katër radhë nga bregu i detit deri në rrugën nacionale.
Bashkia e Durrësit ua shiste parcelat pronarëve, që sipas planit urbanistik duhet të ndërtonin vetëm në gjysmën e sipërfaqes së blerë duke i dhënë përparësi gjelbërimit.
Sipas një dokumenti të kohës deri në vitin 1936 në zonën turistike të Banjave ishin ndërtuar 82 vila 1-2 katëshe, vlera e ndërtimit të të cilave lëvizte nga 1.500 deri në 5000 franga ari.
Ndërtimet sipas planit rregullator vijuan në vitin 1943, ndërsa më pas popullsia e Durrësit u shpërngul thuajse tërësisht në Tiranë dhe Kavajë për shkak të luftës.
Pas vendosjes së diktaturës komuniste, në vitin 1946 të gjitha vilat e plazhit u shtetëzuan, ndërsa familjet pronare të tyre u detyruan të jetojnë ku të munden. Vilat fillimisht u përdorën si shtëpi pushimi për punëtorët, ndërsa më pas një pjesë e tyre u kthyen në vila pritjeje për udhëheqësit e partive të huaja marksiste-leniniste ose si shtëpi pushimi për drejtuesit dhe funksionarët vendas.
Ndërkohë rreth 1.2 km plazh në stabilimentin Iliria u militarizua plotësisht. Atë që nuk arriti ta bëjë mbreti Zog në zonën me pisha të Plepave, që quheshin Banjat Mbretërore, e realizuan drejtuesit e lartë komunistë, të cilët ashtu si në Tiranë krijuan edhe në plazhin e Durrësit një territor disa hektarësh, ku askush nuk afrohej dot dhe që njihet ende sot me emrin gati mistik “Blloku i udhëheqësve”.
Qytetarët durrsakë filluan ta frekuentojnë masivisht plazhin vetëm në fillim të viteve ’60. Deri në atë kohë ata i drejtoheshin plazhit të Currilave në veriperëndim të qytetit.
Pikërisht në këtë periudhë në plazhin e ri ndërtohen disa godina masive: kompleksi hotelier me arkitekturë dukshëm sovjetike vendosi në qendër hotel “Adriatik”-un me dy çifte hotelesh “Butrinti” e “Durrësi” dhe “Kruja” e “Apolonia” në të dy krahët e tij. Pak më larg u ngritën edhe godinat e shtëpisë së pushimit të punëtorëve me rreth 600 shtretër gjithsej.
Plazhi i Durrësit u kthye në këtë kohë në një pikë verore mjaft e frekuentuar dhe e kërkuar veçanërisht nga intelektualët dhe studentët nga i gjithë vendi, familjet e të cilëve kursimet vjetore synonin t’i shpenzonin në plazhin më të madh të Shqipërisë. Për të siguruar dy javë në një nga dhomat me sipërfaqe dhe komoditet minimal duhej patjetër rekomandim nga shteti.
Në mesin e viteve ’80 plazhi i Durrësit iu nënshtrua një sistemimi masiv, i cili mbeti i papërfunduar për shkak të ndryshimeve të tranzicionit. Gjelbërimi i vjetëruar dhe i rrezikshëm me plepa nisi të zëvëndësohej me pisha dhe eukalipte, ndërsa paralelisht me rrugën automobilistike u ndërtua një trotuar i mjaftueshëm në shërbim të kalimtarëve pushues.
Hoteli i ndërtuar nga bashkëqytetari ynë Rexhep Breshka në stabilimentin “Hekurudha” 70 vjet më parë ishte një nga simbolet e fundit, që u rrafshua ne fundin e viteve ’80. Ndërsa urat prej druri zgjateshim vetëm pak metra në det u zëvëndësuan nga urat prej betoni që i drejtohen edhe sot thellësive.
20 vjet për t’u harruar-
Spontaniteti dhe amullia kanë karakterizuar plazhin e Durrësit gjatë 20-vjeçarit të fundit. Godinat shumëkatëshe kanë sulmuar bregun e detit duke iu afruar egërsisht atij dhe duke pakësuar ndjeshëm fondin e rërës, aq të domosdoshëm për plazhet masive si ky i Durrësit.
Mijëra apartamente janë “mbjellë” në zonën turistike ku aktualisht mungojnë institucionet kulturore apo ato zbavitëse për pushuesit e shumtë, të cilët vazhdojnë t’i qëndrojnë besnikë atij. Ndërtimet e shumta kanë shkatërruar shpesh herë edhe sistemin e kanalizimeve, duke shkaktuar përmbytje të vazhdueshme të lagjes në raste reshjesh, si ato të fundjavës së kaluar. Ato kanë nxjerrë jashtë loje gjelbërimin e lartë dhe të ulët, i cili ka mbetur si një kujtim i largët vetëm në oborret e shtëpive.
Megjithatë plazhi i Durrësit vazhdon të jetë destinacioni turistik i preferuar për mijra pushues nga vendi, Kosova dhe Maqedonia, të cilët gjejnë mikpritje dhe dëshirë për të përmirsuar cilësinë e shërbimeve ndaj turistëve.

Ne Foto: Vullnetarët e “Vatrës”1919-1920 që erdhën në mbrojtje të Shqipërisë nga SH:B:A/
Në mesin e këtij grupi Gjeni Aqif Përmeti numri i tyre shkonte deri më 300,sipas Seffi Vllamasi “Ballafaqime historike në Shqipëri”Tiranë-2000, faqe 216./
Shkruan:Eugen SHEHU/
Jo rrallë historia e kombeve,ka trokitur nëpër dyert e shtëpive të mëdha.Prej këtyre shtëpive,gjak e eshtra të ngjizura në memorien e vetë kombit,popujt kanë siguruar mbijetesën epokale të tyre.Dera e Madhe Përmeti,i bën nderr jo vetëm qytetit me të njetin emër në jugun e shtetit amë,por gjithë viseve tanë arbërore.Në këtë derë të madhe,përkrah burrave e trimeve që kundërshtuan natën e gjatë osmane,zë vendin e vet të nderuar edhe ushtarku me vizionin atdhetar,kalorësi i Shqipërisë Etnike, Aqif Përmeti.U lund në Përmet më 28 nëndor 1884,i jati i tij Ismaili,zotëronte pasuri të konsiderueshme e megjithatë u përpoq të rrënjoste në shpirtin e butë të të birit idenë se pasuria nuk ka ndonjë vlerë të madhe,nëse jeton në robëri.Është e natyrshme që shqiptarët e shekullit të njëzetë,nuk mund të ngrihen njëherazi për të luftuar perandorinë osmane, e cila shtrihej në dy kontinente,por në mënyrë të veçantë,në ag të këtij shekulli,këta bënë çfar ishte e mundur për autonominë e viseve etnike të tyre.Në këtë lëvizje emblematike të shqiptarëve u përfshi edhe Ismail Përmeti,duke përcjellë në këtë mënyrë tek zemra e të birit,dëshirën e madhe të lirisë.
Në vitin 1890,Aqifi 6 vjeçar fillon mësimet në shkollën turke të qytetit.Ndërkaq fshehurazi,Ismaili do t’i mësonte të birit edhe shkrimin e gjuhës shqipe.Gjashtë-shtatë vjet më pas,Aqifi do të ndiqte mësimet në gjimnazet e Greqisë,aty ku patën mësuar dhe dhjetra rilindas tanë.Në vitet 1902-1906, ai shkon në Staboll ku “përfundon studimet e larta ushtarake me rezulltate shumë të larta”(Arkivi Qendror i shtetit-Tiranë.Fondi “Lista e përshkallëzimit të oficerëve të përhershëm”1929,fq.4).
Nën ndikimin,sigurisht,të familjes por edhe të atdhetarëve shqiptarë që jetonin asaj kohe në Stamboll,Aqif Përmeti në vitet 1906-1908 do të mbaronte me rezulltate tejet të larta edhe Akademinë e Lartë Ushtarake.Pas këtyre shkallëve të ngjitura në hierarkinë e lartë të Stambollit, Aqif Përmeti do të provonte disa detyra të rëndësishme në radhët e ushtrisë.Ajo çka do të ishte përfaqsuese në karakterin e tij,ka qenë pikërisht fryma e shqiptarizmës e cila blatuar në fisnikërinë e përhershme të pinjollëve të dyerve të mëdha,ka bashkëjetuar në çdo moment me burrin e Permetit.Ngase rrëfen guxim dhe talent të përsosur në artin e luftimit,Aqif Përmetit i ngarkohen detyra shumë të rëndësishme deri në periferitë më të rrezikshme të perandorisë.Këto detyra ai i kryen me atë karakterin e tij të vendosur,fjalëpak dhe plot intuitë ushtarake,me çrast në vitin 1911 merr edhe gradën e gjeneralit në ushtrinë osmane.Është e kuptueshme për këdo,se me një gradë të tillë,Aqif Përmeti,27 vjeçar,do të ngjiste shkallë akoma edhe më të larta të karierës ushtarake.Por në shpirtin e tij,ashtu sikundër në shpirtin e qindra atdhetarëve të tjerë në Stamboll e gjetiu,do të ngjizej ideja e autonomisë së vendit të tyre,Shqipërisë.Në takime të fshehta me atdhetarët e tjerë,Aqif Përmeti do t’i siguronte këto se në çastin e duhur,ai do të ishte jo më gjenerali i Stambollit plot grada e ndere,por luftëtari i thjeshtë i orëve të para për çështjen kombëtare shqiptare.Rasti i solli që fjala dhe vepra të bashkoheshin në një.Ngritja e flamurit në Vlorë,në 28 nëndorin e vitit 1912,ishte pos të tjerave,një apel për të gjithë atdhetarët shqiptarë.Ishin këta që do të zgjidhnin midis të ardhmes plot lavdi e dritë të Stambollit,apo përgjakjes me armiqtë e Shqipërisë,të cilët donin të zhduknin shtetin e parë shqiptar,këtë foshnjë në djep.Nuk mendoj se ka qenë rastësi,fakti që Ismail Qemali vuri në krye të ushtrisë shqiptare të asaj kohe,Mehmet Pashë Derallën dhe Shevqet Shkupin,të dy prej viseve të Maqedonisë shqiptare.Po të kemi parasysh edhe rëndësinë që ai i dha pjesmarjes së Isa Boletinit në shtetin e sapoformuar,ne bindemi për largpamësinë e burrit të Vlorës,i cili donte të përfaqsohej në këtë kabinet me burra nga të katër vilajetet shqiptare.Ndërkaq një varg dokumentash të qeverisë së përkohshme të Vlorës,na bëjnë me dije se krahu i djathtë për organizimin e ushtrisë,pos Mehmet pashë Derallës dhe Shevqet Shkupit,ka qënë sigurisht Aqif Përmeti.Dihet se ushtria greke në mënyrë të veçantë në pranverën e vitit 1913,kishte pushkatuar pothuaj krejt jugun e shtetit amë,duke dashur të bënin fakt të kryer coptimin e Shqipërisë prej Konferencës së Londrës.Pikërisht në ofensivën e madhe për largimin e këtyre ushtrive,Ismail Qemali dhe Mehmet Deralla caktuan disa prej dyerve të mëdha të jugut të Shqipërisë,të cilët organizuan mijëra vullnetarë,nën komandën e Aqif Përmetit.Manovrat politike dhe diplomatike të Fuqive të Mëdha,bënë që territoret shqiptare të coptoheshin.Pas kësaj dhe në mënyrë të veçantë pas ngjarjeve të trishtuara të vitit 1914,Aqif Përmeti emigron në Amerikë. Edhe këtu,atdhetari i shquar përmetar nuk do të rreshtëte për asnjë çast përpjekjet e tij për ardhmërinë shqiptare.Në mënyrë të veçantë pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore,në vitet 1918-1919,kur kufijtë shqiptarë po u kërcënoheshin rreziqe të reja,roli i Aqif Përmetit do të ishte i madh.Në kuadër të federatës gjithshqiptare “Vatra” në bashkëpunim me Fan Nolin,Kristo Dakon,Kostë Cerkezin, Bahri Omarin etj,burri i Përmetit do të linte mënjanë çdo hall familjar duke iu përkushtuar i gjithi mbrojtjes së çështjes sonë kombëtare.Kështu,në gushtin e vitit 1919,atëherë kur trupat franceze në Korçë po përgaditeshin t’ia dorëzonin këtë qytet,grekërve,”Vatranët” ndërmuarën një varg veprimesh energjike.Me anë të notave,memorandumeve,bisedave të shumta me autoritetet e larta të politikës amerikane,këta”vatranë” mundën të bindin Uashingtonin që pos të tjerave “të merrnin vendimin për emërimin e një konsulli amerikan në Korçë”(Arkivi Qendror i shtetit – Tiranë. Fondi Ministria e punëve të Jashtme, viti 1919, dosja 19, fleta 38 ).
Në këto momente kaq delikate për çështjen shqiptare,Aqif Përmeti,ushtaraku i talentuar,do të shndrohej në një organizator të aftë të dhjetra tubimeve paqësore në SHBA,të cilat veç të tjerave u kthyen në tribuna të kërkesave për pavarsinë e Shqipërisë,bashkimin kombëtar me Kosovë e Çamëri si edhe pranimin e delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqës në Paris.Ka qenë pikërisht këmbëngulja e udhëheqësve kryesorë të “Vatrës”( midis të cilëve edhe Aqif Përmeti) që ndikoi në qëndrmin historik të presidentit amerikan Uillson,për moscoptimin e mëteshëm të Shqipërisë.Me të drejtë studiuesi amerikan S.Peters,ka theksuar se zhvleftësimi i kompromistit anglo-italian i 14 janarit 1920,nuk ka qenë i rastit.”Po të mos ishte këmbëngulja e panderprerë e “Vatrës” në përgjithësi dhe e shqiptarëve në veçanti,Shqipëria do të kishte qenë për presidentin Uilson,ndofta një shprehje gjeografike,siç kishte qenë ajo për Princ Otto Bismark në shkeullin e kaluar”.(Fjala e S.Peters botuar në “Seminarin Ndërkombëtar i Federatës Panshqiptare “Vatra”Nju Jork më 28-30 nëndor 1969 ).
Megjithatë këto nisma të “Vatrës” qarqet antishqiptare në SHBA dhe Evropë u përpoqën sërisht në janarin e vitit 1920,të sillnin në tryeza të kancelarive diplomatike,në mënyrë të veçantë çështjen e”Vorio Epirit”.Të nxitur nga memorandumi që pak kohë më parë kryeministri grek Veneziellos i pati dërguar Presidentit të SHBA-ve,përfqsuesit e “Vatrës” me një tog memorandumesh argumentuan falsitetitn e pretendimeve të Athinës.Aqif Përmeti,ndonëse ishte i konfesionit mysliman duke patur reputacion ndër ortodoksët korçarë dhe përmetarë me banim në SHBA,së bashku me Kostë Çerkezin ndërmuarën nismën e hartimit të një kundërmemorandumi,në të cilin pohohej se populli shqiptar në jugun e tij dallohej sa për patërtinë etnike aq edhe për shqiptarizmin e tij.Më tej në këtë dokument shprehej në mënyrë të qartë se kombi shqiptar s’është as mysliman dhe as kristian por është vetëm shqiptar dhe kultura e lartë e tij nuk bënte dallime fetare sikur grekët.Por “vatranët” nuk u mjaftuan vetëm në përpjekjet e tyre diplomatike e propagandistike.Në janar të vitrit 1920,me qëllim që të vireshin në dispozicion të qeverisë së dalë nga Kongresi i Lushnjës,udhëheqësit kryesorë të “Vatrës” menduan të dërgojnë në Shqipëri ndihma në të holla si edhe vullnetarë të cilët do të vireshin menjëherë në shërbim të kombit të tyre.Duke njohur aftësitë dhe reputacionin e Aqif Përmetit,shqiptarët në SHBA,njëzëri caktojnë atë në krye të vullnetarëve shqiptarë.Më 29 mars 1920 zbriti në Shqipëri një trup vullnetarësh rreth 300 vetë,nën komandën e major Aqif Përmetit dhe banda e saj e famshme nën drejtimin e Thoma Nasit.Midis shërbimeve të panumërta që i ka bërë çështjes kombëtare me ndihma politike e financiare kjo organizatë politiko-shoqërore,në atë kohë kritike mendoi të dorëzojë edhe një fuqi vullnetarësh,për t’i ardhur në ndihmë qeverisë me forca ushtarake”.(Seffi Vllamasi “Ballafaqime historike në Shqipëri”Tiranë-2000, faqe 216 ).
Vullnetarët shqiptarë të ardhur nga SHBA,në të vërtetë u shndruan në barrikadat e para të mbrojtjes së kufijve jugorë të shtetit amë,prej ekspansionit grek.Meqenëse disa nga repartet e jugut të Shqipërisë,në qershor të vitit 1920 iu drejtuan Vlorës,ishin pikërisht ,vullnetarët që nuk iu tremb syri.Në krye të këtij formacioni luftarak Aqif Përmeti vuri sërish në funksion,aftësitë e veta drejtuese duke bashkërenduar veprimet në mënyrë të veçantë me ish-ministrin e brendshëm shqiptar Ahmet Zogun.Vullnetarët shqiptarë të ardhur nga SHBA-të,iu drejtuan edhe Vlorës,në ditët kur aty shkruhej epopeja e lavdishme e popullit tonë.Me largimin e ushtrive italiane prej Vlorës,vullnetarët e komanduar prej Aqif Përmetit,iu drejtuan përsëri viseve të jugut shqiptar.Ndënëse gjendja dukej disi e stabilizuar,këta vullnetarë plotsonin një vrag detyrash të ushtrisë kombëtare shqiptare,duke rritur ndjeshëm prestigjin e shtetit shqiptar të dalë prej kuvendit të Lushnjës.Sidoqoftë luftërat e parreshtura e kishin dobësuar së tepërmi ekonominë e rraskapitur shqiptare.Vendin po e pllakoste zia e bukës dhe ato ndihma të ardhura nga shqiptarët e Amerikës mbarun së shpejti.Në mënyrë katastrofike gjëndja paraqitej sidomos në Vlorë.Ndonëse në liri,qyteti ndjente peshën e madhe të mjerimit.Në formë thirjeje,Aqif Përmeti,do të shkruante pos të tjerave në shtypin shqiptar të asaj kohe ;”Vlora sot ndodhet në duar të ushtrive shqiptare.Por ky vend historik nuk u dorëzua me dashjen e italianëve por u muar me luftë duke derdhur gjak shqiptari për të shpëtuar Vlorën.Ata që ranë dëshmorë të këtij qëllimi,kanë lënë fëmijën,gratë dhe mëmat e tyre në duart tona.Ata dëshmorë sot prehen në gji të Perëndisë,por fëmijës së tyre mbasë i dridhet dora e buza për një kafshore buke.Prandaj që të mos liren fëmijët e dëshmorëve të vuajnë,duhet çdonjeri që mban emrin shqiptar,pa kursim të japë ndihmën e tij”.(Aqif Përmeti,Gazeta “Koha”, Korçë 7 gusht 1920).

Në vitet 1920-1924,në funksionin e komandantit të batalionit që shtrihej në gjithë kufirin e Shqipërisë me Greqinë,major Aqif Përmeti,falë aftësive ushtarake do të organizonte në mënyrë perfekte mbrojtjen e këtij rajoni.Kurdoherë fjalë pak por i vendosur në çdo veprim,ai do të përballej gjakëftohtësisht me çdo lloj situate,duke ndëshkuar rreptë çdo tentativë të Athinës për të shkelur në batalionin e vet,ashtu sikundër do të kujdesej me ngrohtësinë e prindit për çdo ushtar të kufirit.Duke qenë në korent me zhvillimet politike brenda vendit,Aqif Përmeti do të dinte gjithashtu të orientonte drejt duke patur kurdoherë si busull çështjen kombëtare.Kështu edhe grushtin e shtetit në qershorin e vitit 1924,intuita e burrit të Përmetit nuk u gabua.Megjithatë telegramet e njëpasnjëshme për t’iu afruar Tiranës,ai së bashku me oficerët e tjerë të karierës si Bilal Nivica dhe Sami Koka,pranuan të merrnin përgjegjësi mbi vete dhe nuk u largua asnjë ushtar nga pozicioni i tyre lufttarak.Mbrojtja e kufijve prej rrezikut grek,tek e mbramja,ishte më i rëndësishëm nga çdo lëvizje qeverish në Tiranë. Koha provoi jo vetëm mençurinë por edhe shqiptarizmin relevant të Aqif Përmetit.
Në vitet 1925-1930,Aqif Përmeti ngarkohet të kryejë riorganizimin e armës së xhandarmërisë shqiptare.Janë vite në punë plot tension,lidhje por edhe suksese.I ndihmuar në mënyrë të veçantë nga koloneli britanik,Persi,burri i Përmetit mundi të organizonte struktura moderne të xhandarmërisë shqiptare,të cilat në vetvete ende sot përbëjnë modele të mrekullueshëm që lidhen jo vetëm me rrjedhat e ngjarjeve të popullit tonë por në mënyrë të veçantë me mentalitetin e tij,me atë frymë anarkie që ka sunduar shekuj me radhë në kontinuitetit e vet moral dhe shpirtëror.Gjatë këtyre viteve Aqif Përmeti ka drejtuar vetë edhe shkollën e xhandarmërisë në qytetin e Shkodrës, duke ndikuar në këtë mënyrë ndjeshëm në paisjen e gjeneratave të reja të xhandarmërisë shqiptare,me virtytet e vyera të nacionalizmit të kulluar shqiptar.Vitet që rodhën më pas, e gjejnë Aqif Përmetin në funksionet e rëndësishme të Prefektit në Prizren dhe Korçë,ku në personalitetin e tij,spikatin fuqishëm idetë e Shqipërisë Etnike.Kjo aspiratë mbarëkombëtare e popullit tonë, në funksionet e larta të Aqif Përmetit,u parapa kurdoherë në rrafsh të verpimtarive konkrete,duke u ndeshur jo rrallë me tendencat dhe veprimet shoveniste greko-serbe.Në tetor të vitit 1940,me fillimin e luftës italo-greke,Aqif Përmeti nuk pranon të viret në krye të trupave të batalioneve “Tomori” dhe “Taraboshi” për të luftuar në krah të forcave italiane.Ai shkarkohet në këtë mënyrë nga çdo funksion ushtarak dhe atashohet pranë shoqatës atdhetare “Djelmnia Shqiptare” duke u zgjedhur më pas kryetar i saj,pamvarsisht se veprimtaria e shoqatës ishte më tepër e karakterit sportive,kjo veprimtari fund e krye atdhetare përcolli në gjeneratat shqiptare të kohës mesazhin e madh të luftës si për çlirimin kombëtar ashtu edhe ndaj komunizmit ortodoks rus.Më pas,në vitin 1943,atëherë kur për të parën herë qeveria shqiptare kishte përfaqsues nga të gjitha viset etnike shqiptare,”Aqif Përmeti,emërohet Komandant i Mbrojtjes Kombëtare,me gradën gjeneral-divizioni” (Arkivi Qëndror i shtetit – Tiranë , fondi 249 , dosja 11-58 , fleta 54 ).
Në funksionin e lartë të komnadantit të Mbrojtjes kombëtare,Aqif Përmeti,në bashkëpunim të ngushtë edhe me Fejzi Alizotin,Fuad Dibrën,Hysen Prishtinën,Iljaz Agushin, do të ndërmerte nismën madhore për ruajtjen e kufijve etnike shqiptare,në mënyrë të veçantë në veri dhe lindje.Ai do të bashkëpunonte ngushtë me prijës ushtarkë të Kosovës dhe Maqedonisë shqiptare,duke dërguar në kufijtë etnike mjete dhe teknikë luftarake,për t’u rrëfyer sllavëve se vendi i arbërve kishte zot:Ka qënë sigurisht shkaku,që në nëndorin e vitit 1944,komunistët e Tiranës e arrestojnë atë,pikërisht në datën 18 nëndor,atëhere kur reprezalja e tyre ndaj figurave të shquara nacionaliste nuk do të njihte kufij.Të lidhur këmbë e krye me beogradin,Hoxha dhe klika e tij nisën të lajnë hesapet me nacionalistët, e para, për ti bërë qejfin mareshalit Tito dhe e dyta për të patur të çelur rrugën e instalimit të diktaturës komuniste,sipas modeleve bollshevike.Aqif Përmeti ishte në grupin e parë të nacionalistëve shqiptarë të cilët u dënuan nën akuza qesharake me pushkatim.Heroi i vullnetarëve shqiptarë i ardhur nga SHBA-të vetëm e vetëm për të mbrojtur tërësinë territoriale të atdheut,komandanti i xhandarmërisë dhe kalorësi sypatrembur i viseve to
na etnike,binte nga breshëritë e ndyra të gjykatores speciale ushtarake,duke thënë ;”Nuk njoh asnjë akuzë tuajën.Unë kam luftuar vetëm për kombin dhe atdheun tim”.Eshtrat e këtij ushtaraku të shquar me vizionin e përhershëm atdhetar ende nuk dihet se ç’përrua i kobshëm i ka fshirë.Kujtimin e tij,askurrë.
Bern-Zvicër