Mendime të kundërta, abuzime shkencore, përvetësime historike, nënvlerësim i botimeve të reja/

Nga Nuri Dragoj/

Çështja e tempullit të Dodonës, faltores më të lashtë të kontinentit, por edhe më gjerë, i quajtur “tempulli pellazgjik”, vazhdon të mbetet nga më të debatuarat. Madje, ndaj saj, shpeshherë, mbahet qëndrim indiferent nga institucionet shkencore. Janë publikuar shumë libra pa baza të thella shkencore, të cilët kanë bërë që lexuesi të mendojë se ajo është pronë e grekëve të vjetër. Mirëpo autorët e antikitetit provojnë të kundërtën. Herodoti lë të kuptohet që ka shkuar në Dodonë dhe e ka pyetur atë, për të cilën thotë: Mbret i pellazgëve dhe i dodonëve, o Zeus / ti që nga larg sundon edhe Dodonën…. Sipas Hammond, në periudhën e viteve 1120-800 para e.re, Dodona i përkiste një mjedisi ballkanik. Robert Bell e cilëson, një nga kështjellat pellazge. Po sipas tij, Zeusi i Dodonës ishte perëndi pellazge. Studiuesi Arsim Spahiu shkruan se Dodoni qe bir i Zeusit dhe Europës (hallë e Ilirit). Orakulli që e kishte qendrën në malin Tomor (mbase është fjala për Dodonën dimërkeqe), i jep Zeusit titullin Dodonas. Pellazgët në poemat homerike janë konsideruar hyjnorë (Iliada, 840-841). Homeri tregon se Zeusi pellazgjik adhurohet në Dodonë të Epirit. Herodoti vë në plan të parë barbarët dhe jo grekët (shek. V para e.re). Ai pohon se, personat që shërbenin pranë faltores së Dodonës, i kanë thënë se grekët, emrat e perëndive i kanë marrë nga pellazgët. (Herodoti II, 52). Pellazgët i konsideronin hyjnitë të shenjta, ndërsa grekët i deformonin.

Orakulli i Dodonës u themelua nga pellazgët, para ardhjes së grekëve. (Iliada II, 16). “O Zeus, mbret dodonas e pellazgjik, që banon larg dhe kujdesesh për Dodonën dimërkeqe, ku përreth janë sellët…”. Homeri në librin Odisea, na kujton Uliksin, që shkoi në Dodonë për t’u këshilluar me Hyjnitë dhe të dëgjonte nga lisi i gjatë fallxhor orakullin e Dodonës. (Odiesea XIX, 290). Lisat e transmetonin orakullin me fëshfërimën e gjetheve të lisit të shenjtë. Të njëjtën gjë bënin pëllumbat me anë të fluturimit, ndërsa kazani prej bakri, i jepte mesazhet nëpërmjet tingujve. Zeusi është zot i rrufesë dhe dukurive të tjera atmosferike. Orakulli i Zeusit në Dodonë njihet që në epokën e bronxit, ndërsa statuja e Zeusit në Delf, është ngritur nga grekët në vitin 430 para e. re. 

Për shkak të deformimeve historike, temulli i Dodonës herë paraqitet në Thesproti dhe herë në Molosi. Botuesit e Strabonit në gjuhën frënge, bien dakord me Suidan, të përmendur nga Straboni, si dhe në një komentar të Homerit, i cili mendon se ishte një Dodonë në Thesali dhe tjetra në Epir. Mjeku i Ali Pashë Tepelenës, Henry Holland, shkruan se ajo mund të jetë në anën lindore të Arkatit, midis këtij lumi dhe Aelout. Pra, siç shihet, mendimet janë të ndryshme. Herodot thotë se është në anën më të largët të Helopisë, të cilën e quan trevë “shumë pjellore e me luadhe të mira”. Apolodoni përshkruan moçalet që rrethonin tempullin. Holland supozon se ajo mund të ndodhet midis lumit të Artës dhe Aspropotamit, poshtë maleve të Xhumerkës.

Natyrisht, e vërteta nuk është saktësuar ende, sepse shumica e studiuesve që japin të dhëna për vendndodhjen e saj, nuk janë të sigurt. Duke qenëse kanë kaluar mbi 3000 vjet, është e vështirë të flasësh për moçalet apo lisat gjigant. Bie fjala, thuhet se në Këlcyrë, mund të jetë një tjetër vendndodhje e Dodonës. Kemi të bëjmë me një territor që pritet nga të dy anët me lumenj, Dëshnica dhe Vjosa. Për pasojë nuk përjashtohet prania e moçaleve dhe as e lisave. Stdiuesi Kujtim Mateli, në librin e tij “Dodona ndodhet në Dëshnicë të Përmetit”, ka hedhur për diskutim një fakt të ri, i cili meriton të vlerësohet dhe të studiohet me kujdes nga institucionet e larta të Albanologjisë. Injorimi i fakteve shkencore që afron studiuesi Mateli, nuk është normal. Akademia e Shkencave të Shqipërisë nuk ka pse ta lerë në harresë punimin e tij, i cili pretendon se Dodona ndodhet në rrëzë maleve të Përmetit. Nuk është fjala për t’u pranuar medoemos teza e Matelit, por është e nevojshme të diskutohet dhe të debatohet gjatë, pasi në këtë mënyrë zhvillohet mendimi shkencor. Nëse argumentet e tij qëndrojnë, studimi i tij duhet vlerësuar. Edhe punimet e autorëve të mëparshëm, të huaj apo vendas, nuk janë të pakritikueshëm dhe të pakontrollueshëm. Mendimi shkencor evoluon.

Fiset që kanë populluar Epirin

Tempulli i Dodonës lidhet me banimin e këtyre trojeve që në prehistori. Burimet mitologjike, emërtimet e vendeve, historia e lashtë dhe kërkimet arkeologjike provojnë lashtësinë e kombit shqiptar. Edhe pse në punime të studiuesve të ndryshëm, vihen re të dhëna kontradiktore, në tërësi pranohet hershmëria e popullimit të gjithë Epirit, mijëra vjet para erës sonë. Fiset që kanë populluar këtë territor, shpeshherë ngatërrohen me njëri – tjetrin. Tashmë është përcaktuar, ndonëse jo me saktësi matematikore, vendi ku shtriheshin molosët, kaonët, atintanët, perrebet, paurejtë, peonët, lapitët, kentaurët etj. Luhatjet në studime të ndryshme ndodhin për shkak të mënyrës së këndvështrimit të studiuesve për këto troje, shtrirja apo ngushtimi i territorit të një fisi në dëm të tjetrit, ndryshimet që kanë ndodhur në shekuj, interpretimi gjeografik, të dhënat për tempuj fetarë e personazhe mitologjik.

Ka studiues që nuk e pranojnë vijimin e shqiptarëve nga pellazgët. Por Sami Frashëri thotë se shqiptarët kanë ardhur në Europë bashkë me keltët ose në interval kohe të afërt me ta, gjë që duket në ngjashmërinë e gjuhëve midis tyre. Shqiptarët e lashtë, pellazgët, u ndanë në katër degë: Ilirët që u shtrinë nga Greqia e vjetër deri në Bosnjë, Hercegovinë e Dalmaci; maqedonasit që u vendosën nga mali Pidos në Sharrë, në Radop e lumin Karasu, më tej në detin Egje, në Selanik, Manastir, Shkup, Serez etj.; trakasit, të shtrirë në rajonin e Edrinesë, Bullgari dhe më tej në të djathtë të Danubit; frigasit në bregdetin e Anadollit, Hukan e Siras. Territori i sotëm i Greqisë ka qenë populluar nga pellazgët dhe raca të tjera, pra vërteton se pellazgët ishin popull autokton. Më pas, ata janë sulmuar nga etolët, jonët, dorët e fise të tjerë. Pellazgët kanë qenë “pronarë” të qytetit dhe tempullit të famshëm të Dodonës. Te Iliada, Dodona përmendet dy herë në lutjen e Akilit: Zeusi, Mbret i Pellazgëve nga Dodona që ndodhet larg / dhe mbretëron në Dodonën e acartë, dhe Sellojtë / fatthënës të jenë pranë, por këmbët s’i lajnë e flenë përdhe. Përreth Dodonës, Hammond vendos fiset dorë, enian, dryop, etik, perrebe, dolopë etj.

Sot pranohet që tirrenët përfaqësojnë fisin më të vjetër pellazg. Ata kanë populluar Kaoninë, e cila nënkupton gjithë Epirin. Mendohet që edhe Dodona është themeluar prej tyre. Sipas mitologjisë, mbretëria e Pellazgut përfshinte vendin e perrebejve, që ishin fqinjë të peonëve, dhe shtrihej në malet e Dodonës. Sundimi i tij shkonte më tej, në vendin që i thoshin Apia. Ndër fiset epirote, Plini përmend kaonët, antigonasit, kestrinët, perrebejtë (në zonën përreth Pindit), kasopët, dryopët, selët, helopët, atamanët, talarët, molosët (në zonën ku mendohet të ketë qenë Dodona pellazgjike) etj. Sipas Plinit, Dryopia dhe dryopët ndodhen afër sellëve, hellopëve dhe molosëve.

Straboni i njëjton talarët me molosët. Sipas tij, atamanët, etikët dhe talarët ndodheshin në vijën Tomor – Pind – Atamani, e cila shënon dhe kufirin ndarës me Maqedoninë. Në pjesën perëndimore të maleve të Pindit jetonin etolët, akarananët dhe amfilohët. Prej epirotëve, qenë athamanët dhe molosët, si dhe toka përreth Pindit, e quajtur dikur e ethikëve. Përveç këtyre të dhënave të Strabonit, Bartholemeu na jep një dëshmi të Anacharsis, i cili ka udhëtuar në shek. IV para erës sonë, nëpër territorin e Greqisë dhe në një pjesë të Epirit. Ai pohon që “mali i Pindit ndan Thesalinë nga Epiri” dhe pasi “e kaluam atë poshtë Gomfit, hymë në tokën e athamanëve”. Ndërsa Homeri shkruan se në afërsi të “Dodonës dimërkeqe”, banojnë enianët dhe pas tyre vijnë perrebejtë. Ai i vendos enianët pranë lumit Europë, i cili identifikohet me lumin Asope. Studiuesi Kujtim Mateli e sjell lumin Europë në Çarçovë të Përmetit.

            Duhet të kemi parasysh që të dhënat e Strabonit janë të shek IV para krishtit, ndërsa Athamanët në pjesën veriperëndimore të Luginës së Përmetit, janë të kohëve homrike, rreth 7-8 shekuj para Anacharsit. Pra janë fqinjë me atintanët që shtrihen nga perëndimi i malit të Trebeshinës, deri në kufijtë e Apollonisë, me epiqendër Bylysin. Thuhet që ata janë dëbuar prej fushës dodonase nga lapathët, të cilët Mateli i njëjton me labët e sotëm. Në atë kohë, pra, siç thashë, ndonëse vendi ishte i ashpër dhe me plot male -Tomari, Polyani dhe shumë të tjerë-megjithatë gjithë Epiri dhe Iliria ishin shumë të pasura, kurse tani një pjesë e madhe e tyre është shkretuar dhe vendet e banuara janë fshatra me gërmadha të braktisura. Fatin e këtyre e pati deri diku dhe orakulli i Dodonës”. (Ilirët dhe iliria te autorët antikë,Tiranë 2002, f. 160).

Duke iu referuar librit “Historia e Ilirëve”, të autorit Selim Islami, mësohet se konsulli romak u kujdes të siguronte aleatë dhe thirri pranë lumit Aps (Seman N.D.) mbretërit e vendeve fqinjë të Maqedonisë, midis të cilëve Pleuratin e Ilirisë, Baton e Dardanisë dhe Amyndarin e Athamanisë, të cilëve u mori premtimin për ndihmë në luftën kundër Filipit të Maqedonisë. Por përpjekjet për të tërhequr etolët në atë luftë dështuan. Kështu, Epiri i qëndroi besnik Filipit. Siç shihet, bashkë me mbretërit Ilirë dhe të Dardanisë, konsulli romak ftoi për ndihmë edhe etolët, banorë të vendit në jug të maleve të Pindit, fqinj lindor të akarnanëve, që jetonin në rajonin bregdetar, në jug të liqenit të sotëm të Artës ose të Prevezës. Nga kjo e dhënë del se, athamanët, fqinjë veriorë të etolëve, mund të jenë pikërisht ata athamanë që ftoi për ndihmë konsulli romak.

Në të dhënat e nxjerra nga libri “Historia e Ilirëve” duket se ka dhe një pasaktësi: ilirët, dardanët, athamanët (nënkuptohet edhe etolët) konsiderohen si “fqinjë” të Maqedonisë. Këtu duhet bërë kujdes, sepse lexuesi mund të ngatërrojë Maqedoninë e vërtetë egjeane, me të ashtuquajturën “Republikë të Maqedonisë së Veriut”, pra të Maqedonisë së sotme, që shtrihet mbi territoret iliro – dardane. Pra besohet se molosët janë një nga tri fiset kryesore qe banonin në qendër të Epirit antik dhe kanë luajtur rol të rëndësishëm në formimin e shtetit të Epirit.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             

Në hartën e Matelit, enianët i gjejmë pranë grykëderdhjes në Vjosë të lumenjve Lengaricë dhe Çarçovë. Perrebët, në hartën e Anacharsis-it, i shohim në veri të pjesës së poshtme të luginës së Peneut, deri pranë malit të Olimpit, ndërsa në hartën e Matelit, ata i gjejmë në juglindje të pjesës së poshtme të lumit të Çarçovës. Ai sjell të dhëna të autorëve të ndryshëm që janë marrë me këtë çështje. Françoi Pouqueville, konsull i Francës pranë Ali Pashë Tepelenës në Janinë (1804 – 1813), e vendos Dodonën në shpatin jugor të maleve të larta, të cilat mbyllin liqenin dhe luginën e Janinës në veri. Në luginën e Drinosit ai gjeti një dëshmi, e cila e lidhte me Dodonën e famshme të Antikitetit. Në kohët e vjetra, ky vend (lugina e Drinosit), njihej me emrin Dryopea, e cila e ndihmonte Pouqueville për të gjetur Dodonën, mbasi Plini i vendoste dryopët në afërsi me sellianët (sellët), që ishin banorë të Dodonës. Duke u mbështetur në të dhënat e autorëve të vjetër, ai bën edhe përcaktimin e fiseve që rrethonin Molosinë. Mateli mendon se bëhet fjalë për krahinën e Zagorisë së sotme. Sipas autorëve të tjerë, Molosia përbënte pjesën veriore të vargmalit të Pindit, por që mund të përfshijë gjithë rajonin e këtyre maleve (duke besuar se emri “Molosi” është një emërtim pellazgo-iliro-shqiptar, me kuptimin “Malësi” – N.D.). Sipas Pouqueville, Molosia “në veri kufizohet nga vendi i atintanëve”. (Mateli i vendos në perëndim të malit të Trebeshinës, deri në Tepelenë, duke patur në veriperëndim të tyre krahinën e sotme të Mallakastrës – N.D.). Nga lindja kufizoheshin me Perrebenë, që ai e vendos ndërmjet lumit të Çarçovës dhe lumit Sarandaporos, në jug të Leskovikut. Anacharsis i çon në jug të Olimpit. Në të njëjtin vend e gjejmë edhe në “Atlasi gjeografik i popullsisë së Shqipërisë”: në jug me Kasiopenë, në perëndim të lidhur ngushtësisht me Thesproti. Gjeografët e çojnë Dodonën herë në Molosi dhe herë në Thesproti.

Mendoj se kufijtë e Molosisë që jep Pouqueville dhe të fiseve me të cilët ajo kufizohet, mund të quhen të sakta, nëse me Kasiopi kuptojmë rajonin ne veri të gjirit të sotëm të Artës. Thesprotia përfshin rajonin që laget nga deti Jon dhe kufizohet në veri me liqenin e Butrintit, ndërsa në jug me gjirin e Artës. Kufiri lindor i Molosisë së Pouqueville, mund të hiqet sipas kreshtës së vargmalit të Pindit deri në krahinën e Mallakastrës së sotme. Kufiri veriperëndimor i Molosisë kalon përafërsisht sipas vijës Himarë-Berat.

Fqinjët veriperëndimorë të Molosisë janë taulantët, ndërsa fqinjët verilindorë, atintanët. Pouqueville mendonte se ata shtriheshin në territorin ndërmjet Osumit dhe Vjosës, në lindje të Beratit. Mateli i vendos atintanët në malësinë e zonës midis Trebeshinës dhe Tepelenës. Parauejtë, që ky autor i përshkruan përgjatë rrëzës lindore të vargmalit Nemërçkë – Dhëmbel, në “Atlasi gjeografik i popullsisë së Shqipërisë” i shohim në verilindje të rajonit të kufizuar nga Vjosa me Drinosin, të dhëna të cilat përputhen. Po ky autor, athamanët i vendos përgjatë bregut lindor të lumit të Dëshnicës. Perrebejtë Mateli i vendos në juglindje të pjesës së poshtme të lumit të Çarçovës.

Lidhur me popullsinë e Epirit, Straboni përmend 14 fise. Sipas tij, epirotët “janë amfilokët, si dhe të gjithë ata që banojnë në atë territor, që kufizohet me malet e Ilirisë”. Njerëzit që jetonin në vende të ashpra quheshin molosë, athamanë, ethikë, tymfej, orestë, parauej dhe atintanë. Pra, duke u nisur nga jugu për në veri, kemi si kufi verior atintanët që kanë pranë paroejtë (parauejtë). Por, fiset ilire të paruejve, janë cilësuar banorë të luginës së Vjosës dhe shtriheshin nga mesi i Tri Urave deri në Grykën e Këlcyrës. Atintanët ndodheshin në veri të tyre, në të djathtë të lumit të Vjosës. Pra, ka qenë një zonë mjaft e populluar, ndaj dhe Pindari e quan Epirin “të famshëm me hapësira kodrash të shkëlqyera, që fillojnë nga Dodona e deri në brigjet e Jonit”.                                                           

Mateli beson se Straboni i ka përmendur fiset e Epirit, duke ndjekur vendosjen e tyre gjeografike, nga jugu në veri. Prej kësaj nxjerr përfundimet e veta për vendndodhjen e tyre. Kjo mënyrë arsyetimi mbase duhet parë më me kujdes. Ai i vendos parauejtë përgjatë rrëzës lindore të vargmalit Nemërçkë – Dhëmbel, ndërkohë që për atintanët thotë se kanë banuar në perëndim të malit të Trebeshinës, deri në afërsi të Tepelenës. Mirëpo, sipas “Atlasit Historik të Shqipërisë”, atintanët i gjejmë në lindje të qytetit të Beratit, midis lumenjve Osum dhe Vjosë, ndërsa parauejtë, në jug të tyre, në territorin mes Vjosës dhe Drinosit.

Banorët e Dodonës pellazgjike

Në lashtësinë e hershme, territori i sotëm grek nuk ka qenë populluar thjesht prej grekëve. Janë të shumtë emrat e qyteteve që i përkasin kohës së pellazgëve, lelegëve, kaukonëve e dardanëve, të cilët mund të shpjegohen vetëm me gjuhën shqipe. Banorët e lashtë të Greqisë janë quajtur pellazgë. Euripidi, i cituar nga Straboni, duke bërë fjalë për popullsinë pellazge, thotë se më pas ata kanë marrë emrin Dhanai. Për Homerin, perëndia kryesore e Dodonës ishte Jupiteri pellazg. Ndërsa sipas Herodotit, i gjithë vendi që emërtohej Hellas, më parë është quajtur Pellazgji. Thesprotët e Epirit, që kishin për kryeqytet Dodonën, ishin pellazg, banorë të Atikës dhe viseve të Argos. Efori me emrin Pellazgji përcaktonte gjithë Peloponezin, ndërsa Straboni mendonte se pellazgët shtriheshin në gjithë Greqinë dhe në mënyrë të veçantë në Thesali e Arkadi.

Plutarku rendit këto fise përreth Dodonës: selijtë, enienët, perrebët, athamanët. Perrebët dhe athamanët u dëbuan prej lapathëve (të parët e lapëve të sotëm, K. Mateli). Hammond duke iu referuar Plutarkut, na thotë se prej fushës dodonase, nga lapathët u dëbuan edhe enianët. Shohim se prej lapathëve janë dëbuar tre fise: enianët, athamanët dhe perrebët. Lind pyetja: Ku mund të kenë qenë vendosur këto tre fise të përmendura nga autorët e Antikitetit? Sipas Matelit, po të fillojmë nga perëndimi i maleve të Pindit, ku zë fill fusha dodonase, do të shohim se në perëndim të Pindit kemi ethikët. Ky emër i gjuhës shqipe tregon “një vend shumë të pjerrët”. Ata ishin fqinjë me parauejtë. Parauejtë, në fillim të vendosjes së tyre, banonin në të majtë të lumit Vjosë. Straboni na thotë se, në perëndim të Pindit, banonin perrebët. Homeri perrebët dhe enianët i vë pranë njëri-tjetrit. Nëse perrebët duhet të kenë zënë vend aty ku sot është Leskoviku (në perëndim të Pindit, ku janë 40 burime të ujërave minerale, ose përrenjë: përroj-perrebë), enianët ndodheshin në territorin mes tyre dhe Vjosës.

Në librin “Dodona ndodhet në Dëshnicë të Përmetit”, Kujtim Mateli tregon fiset që rrethonin Dodonën në mijëvjeçarin e dytë para erës sonë. Sipas tij, mali i Trebeshinës, në pjesën lindore të tij, quhet edhe mali i selijëve e i helopëve; fusha dodonase nuk i përket vetëm territorit ku kanë banuar helët dhe selët… E gjithë lugina ku shtrihet sot rrethi i Përmetit dhe pjesa perëndimore e Pindit, i kanë përkitur territorit dodonas. Dëshmi për këtë janë autorët e vjetër. Epiri, sipas Plinit, fillon me malet Keraune. Ai përfshin në fillim kaonët prej nga vjen emri Kaoni, thesprotët, antigonasit, kestrinët, perrebejtë, tek të cilët është Pindi; kasopët, dryopët, selët, helopët, molosët, ku ndodhet tempulli i Zeusit të Dodonës, i përmendur për orakullin; mali Talar me njëqind burimet që gurgullojnë në këmbët e tij, mal i lavdëruar nga Teopompi. Në malet e Pindit banonin talarët, fis molos, një pjesë prej atyre të Tomarit.

Rëndësi merr fakti që pranohet nga shumica e autorëve se, Zeusi, jashtë Dodonës, nuk ka asgjë orgjinale. Kjo epërsi e kultit të Zeusit është, në mënyrë të padiskutueshme, veçanti krahinore, që e dallon Epirin nga bota greke dhe e afron atë me Maqedoninë. Straboni thotë se Diona është hyjni e Dodonës, para greke. Studiuesi Arsim Spahiu, përmend P. Grimal, që shpreh mendimin se të gjitha legjendat, ku hyn Hera, janë pellazge. Ajo u gëlltit nga Kroni, por u kthye sërish në jetë, fal dredhive të Metisit dhe forcës së Zeusit.

Duke analizuar të dhënat e Plinit për malin Talar (ku banonin talarët) dhe të dhënat e Strabonit për këtë fis, Mateli arrin në përfundimin se: mali Talar që përshkruan Plini, është vetë mali Tomar që përmend Straboni; një pjesë e talarëve, që sipas Strabonit jetonin pranë Dodonës, duhet të kenë qenë banorë të rrethinave të fshatit të sotëm Tolar të Këlcyrës, përballë Trebeshinës (në rrëzë të vargmalit Memelash – Qarrishtë e Frashërit dhe rreth 2 km në lindje të shtratit të lumit Vjosë – N.D.). Straboni thotë: “Pindi është mal i madh, nga veriu ka Maqedoninë, nga perëndimi perrebejtë, njerëz nomadë, nga jugu dolopët”. Sipas tij, perrebët jetonin në perëndim të Pindit. Mund ta përcaktojmë afërsisht me qendër Leskovikun, ku janë përrenjtë e burimeve me ujërat minerale. Stilian Adhami perrebët i cilëson fis ilir dhe se “në një hartë, Perevija figuron në truallin e Parauejve”.

Njoftimin e parë për fisin e enianëve e marrim nga “Iliada” e Homerit, i cili shkruan: “Njëzetedy gale Guneu nga Qifi / solli me enianë e me perrebë, që rronin në Dodonë, ku dimri bën me borë e akuj”. Ndërsa Herodoti e përshkruan vendbanimin e tyre pranë burimeve të Sperkit (në kufirin verior të Etolisë, në lindje të gjirit të Artës). Në hartën e Anacharsis-it, enianët i gjejmë në juglindje të vargmalit të Pindit, në rrjedhën e mesme të Sperkios, fqinjë lindorë të dolopëve (N.D.). Plutarku pohon se enianët u dëbuan nga fusha dodiane prej lapitëve, për t’u bashkuar me ethikët, prej nga pushtuan krahinën veriore të Molosisë (Paruean). Kjo ndodhi para se të shkonin në luginën e Inakut/ Arakthit (lumë që derdhet në gjirin e Artës), prej nga përzunë inakët dhe akejtë (sipas Hamondit). Studiuesi Ilir Cenollari, në librin “Profecitë e Zotit të Tomorit”, duke iu referuar Homerit, thotë se enianët banonin pranë lumit Europë. Prej andej u dëbuan nga lapitët, duke u bashkuar me ethikët, pastaj pushtuan Paruenë. Më vonë u vendosën pranë Inakut, ku krijuan një shtet të pavarur.

Hamondi i vendos enianët në territorin e parauejve, që do të thotë se këto fise janë të njëjtë etnikisht, por u përkasin periudhave të ndryshme historike. Lapët, sipas shpjegimit të mësipërm gjenden në territorin e sotëm të Labërisë, parauejtë në luginën e sipërme të Vjosës, ethikët në Pind, kufi me parauejtë. Kjo tregon se enianët, ethikët, parauejtë, lapitët, gjenden pranë njëri-tjetrit, përderisa kanë marrëdhënie të ngushta mes tyre.

Lëvizja e popullsisë nga një vend në tjetrin ka qenë e shpeshtë, madje në përmasa të mëdha. Paul Kretschmer shkruan se mesapët dhe japygët janë një fis që u shkëput nga brigjet ilire në prehistori dhe u vendos në jug të Italisë. Herodoti përmend venetët si fis ilir, të cilët banonin në Italinë Veriore. Kur flet për mesapët dhe japygët, Kretschmer përmend vargjet 360-364 të Skymni te “Periegesis”: Fill pas Italisë, ngushtica e Jonit, / gjendet; dhe duke zbritur në drejtim të hyrjes / banojnë japygët. Pas tyre vijnë oinotrët / brentesi liman i mesapëve, kurse përkundrejt tyre janë malet Keraune. Ndërsa Hermes i lidh japygët italikë me japudët ilir.

Sipas Ilir Cenollarit (Profecitë e Zotit të Tomorit), në rast se enianët ndodheshin në luginën e Janinës, duhet të kishin ikur drejt jugut, në luginën e lumit të Arakthit, meqë ky vend ndodhej më pranë, e jo drejt veriut, te ethikët. Në rast sulmesh,rrugën e tërheqjes ta imponon armiku dhe nuk mund ta zgjedhësh sipas dëshirës. Enianët mund të kishin arsye të tjera për të ikur te ethikët e jo në luginën e Arakthit. Studiuesi Cenollari përmend një “Inakargë”. Arkati në kohët homerike quhej  Inak dhe më pas Argeia, përkatësisht Arkato. Autoret e antikitetit thonë se nga mali Lakmon rrjedh Aos që derdhet në Adriatik dhe Inaku në Gjirin e Ambraqisë ( Tit Livi, f. 126).

Mateli, duke cituar Hammond shton se “enianët u dëbuan nga fusha dotiane prej lapitëve, për t’u bashkuar me ethikët, prej nga pushtuan krahinën veriore të Molosisë, përpara se të shkonin në Kira dhe të vendoseshin përfundimisht në krahinën e Inakut argjiv, atje ku përzunë inakët dhe akejtë”. Plutarku i  njihte më mirë endjet e tyre. Ai pohon se Enianët u dëbuan nga fusha Dotiane prej Lapitëve për t`u bashkuar me Ethikët, prej nga pushtuan krahinën veriore të Molosisë (Paruea), përpara se të shkonin në Kirra dhe të vendoseshin përfundimisht në krahinën afër Inakut Argjiv, atje ku përzunë Inakët dhe Akejtë” (N.G.L. Hamond, Epiri, botuar nga Qendra e Studimeve Shqiptare, Tiranë 2004, f. 120).

Më sipër u tregua se Paruea, vendi i parauejve, ndodhej në veri të Molosisë. Mateli i vendos molosët në krahinën e sotme të Zagorisë, që në sllavisht ka kuptimin “krahina prapa maleve”. Aty pranë ndodhet edhe fshati i sotëm i Malëshovës, një emërtim që vjen nga emri shqip: Malas, Malaj, me një prapashtesë sllave – ovë. Këto fakte, si dhe emërtimi Mezhgoran i krahinës prapa malit të Trebeshinës, i jep të drejtë Matelit, që këtë rajon ta konsiderojë si Molosi (Malësi). Dy studiues, K. Mateli dhe I. Cenollari, i vendosin enianët në luginën e Përmetit dhe jo në atë të Janinës. Të dhënën e autorit I. Cenollari, se enianët banonin pranë lumit Europë, Mateli e interpreton si lumin e sotëm të Çarçovës. Homeri i vë pranë enianët me perrebët. Në hartat e tij, ata gjenden pranë njëri-tjetrit, në afërsi të vendderdhjes së lumit të Çarçovës në Vjosë. Por, në këtë rast, duket sikur nuk përfillet fakti i dhënë nga Homeri në “Iliada”, sipas të cilit: Guneu që solli me galët e tij enianët dhe perrebët në luftën e Trojës, ishte nga Qifi, qytet i Thesalisë; enianët ishin banorë të qytetit Enia të Thesalisë (Kënga II, vargu 908 në “Iliada”; Qifi gjendej pranë malit Olimp në Thesali, në krahinën ku banonin perrebët (Iliada, Kënga II, vargu 907).

Në shekullin e IV nuk kishte as enianë dhe as athamanë në Dodonë, sepse ata ishin përzënë që andej që pas Luftës së Trojës, dëshmi që vjen nga Plutarku. Athamanët ishin fisi i tretë që u dëbua nga fusha dodonase prej lapathëve (lapitëve). Athamanët (të quajtur fisi ilir dhe jo pellazg) duhet të kenë qenë vendosur në verilindje të Sellopisë, me epiqendër aty ku sot është Ballabani. Një argument për këtë është se athamanët ishin ilirë dhe kështu u quajtën të gjitha fiset që shtriheshin në veri të Dodonës. Edhe pasi u dëbuan nga fusha dodonase, në territorin e ri të tyre (d.m.th. në shpatin perëndimor të Pindit, përballë Janinës, N. D.), athamanët u quajtën fis ilir, për shkak të origjinës. Me përzierjen e këtyre fiseve, kaonët e shtrinë plotësisht zotërimin mbi Dodonë. Dionis Halikarnasi thotë se qyteti i Dodonës banohej prej kaonëve, gjyshërve të lapathëve (K. Mateli i njëjton lapathët e Dionis Halikarnasit (Denys d’ Halicarnasse) me labët e sotëm). Stefan Byzantini (shek. VI pas Krishtit) tregon se Athamania është krahinë e Ilirisë. Ndërsa studiuesi Hasan Ceka, qenien ilirë të athanianëve e lidh me traditat dhe zakonet. Një prej tyre është ngarkesa e grave me punimet bujqësore, zakon i cili është trashëguar dhe ka ardhur deri në ditët tona, karakteristike për disa treva në jug të Shqipërisë.

Studiuesi K. Mateli na thotë se, athamanët, pasi u dëbuan nga lapitët, që ai i identifikon me labët e Kurveleshit, u vendosën në faqen perëndimore të maleve të Pindit, përballë Janinës. Ndërsa kaonët ose labët, u bënë zotër të Dodonës, që Mateli e konsideron si Dodonën e Këlcyrës. Në mbështetje të mendimit të tij, ai sjell edhe faktin që konsulli romak kërkoi të bëjë aleancë me athamanët, të cilët sipas tij ishin ilirë të rrethinave të Ballabanit të sotëm. Kjo tezë bëhet e besueshme ngaqë edhe të ftuarit e tjerë nga konsulli romak ishin ilirë e dardanë. Mirëpo, konsulli romak kërkoi të përfshijë në aleancë edhe etolasit, që banonin shumë më në jug se athamanët e Pindit, në bregun verior të gjirit të Korinthit, në veri të Peloponezit. Përderisa konsulli romak kërkoi të përfshinte në aleancën e tij Etolinë e largët, ai s’kishte si të mos përfshinte në këtë aleancë athamanët, në lindje të Janinës. Pra, athamanët që morën pjesë në aleancë me konsullin romak, bashkë me dardanët dhe ilirët, janë athamanët e Pindit. Athamanët e Këlcyrës ndoshta janë ata që u shpërngulën nga Pindi, nën presionin e lapitëve të Thesalisë, apo të labëve (kaonëve) të Kurveleshit të sotëm. Kjo nuk e cenon teorinë e Matelit, por shtron nevojën për studime të mëtejshme nga Akademia e Shkencave. Pra, nevojitet një studim më i plotë, që të saktësojë përfundimisht se cilët fise e vunë nën zotërim Dodonën, kaonët/lapët e Epirit apo lapitët e Thesalisë.

Parauejt, sipas Matelit, kanë qenë një nga fiset më të rëndësishme të Thesprotisë. Këtë fis ai e vendos përgjatë Vjosës, (rrëzë maleve Nemërçkë dhe Dhëmbel – N.D.). Thesprotia identifikohej me Epirin. Me dominimin e kaonëve në fillim dhe të molosëve më vonë, kufijtë e Thesprotisë u tkurrën në ato që njohim gjatë kohës së Antikitetit, por parauejtë u quajtën thesprotë për shkak të origjinës së tyre. Sipas Stefan Bizantinit, parauejt ishin fis thesprot dhe banonin pranë lumit Vjosë (Auo). Fqinjë me parauejtë ishin tymfejtë, fis që banonte në juglindje të Kaonisë, në trevën që shtrihej nga krahina e Konicës deri në viset e Zagorisë. Në kohët parahomerike, parauejtë janë shtrirë në krahun e majtë të lumit të Vjosës, deri në takimin e tyre me tymfejtë. Por, me dëbimin e enianëve nga fusha dodonase, parauejve iu krijua mundësia për t’u shtrirë edhe në krahun e djathtë të lumit të Vjosës (Aosit).

Vëmë re se parauejt dhe enianët janë i njëjti popull dhe se emrat enianë (ujënianë – “banorë në anë të ujit” dhe parauej – banorë para/pranë ujit) janë të njëkuptimtë. Gjithashtu vendndodhja e tyre në rrethinat e qytetit të sotëm të Konicës, deri në derdhjen e lumit Drinos në Vjosë (sipas Atlasit të Historisë së Shqipërisë) tregon se ky fis e kishte marrë emrin e tij nga prania e ujërave, dhe pikërisht nga krahina e Konicës (Akonica – nga rrënja “ak” – “ujë”). Kjo për faktin se në perëndim të këtij qyteti, pranë bashkimit të lumit Vikos me Vjosën, shihet edhe sot një hapësirë e përmbytur nga ujërat, si ajo që ndodhet në veriperëndim të Janinës. Prandaj “djepin” e parauejve duhet ta kërkojmë në rrethinat e Konicës, deri në rrëzë të vargmalit Nemërçkë – Dhëmbel, buzë Vjosës. Sipas Plutarkut, Parauea përbënte krahinën veriore të Molosisë. Mirëpo veriu i Molosisë, është pikërisht rajoni i Konicës, ku fillon vargmali i Pindit, që shtrihet drejt juglindjes. Në hartat e sotme shënohet si Malet e Zagorionit dhe jo thjesht malet e Zagorisë, që ndodhen në kufi me nënprefekturën e Përmetit, por që dikur edhe krahina e Zagorisë ishte nën administrimin e saj.

Vendndodhjen e ethikëve Mateli e përcakton në anën veriperëndimore të vargmalit të Pindit, në jugperëndim të qytetit të Konicës, pranë vendit ku Vjosa pret kufirin shtetëror Greqi – Shqipëri. Ai i referohet Strabonit që thotë se, në veri të maleve të Pindit shtrihet Maqedonia dhe në faqen perëndimore të këtyre maleve banojnë etolët, akarnanët, amfilokët dhe dy fise epirote: athamanët dhe molosët, si dhe toka e quajtur dikur e ethikëve, e gjitha rreth Pindit.

Në këtë përshkrim të vendosjes së fiseve, në faqen perëndimore të maleve të Pindit, Straboni i rreshton ato duke u nisur nga juglindja drejt veriperëndimit dhe mbërrin në bregun jugor të Vjosës, në anën veriore të së cilës shtrihet qyteti i sotëm i Konicës. Vëmë re që Straboni konsideron si fise epirote veriore athamanët (në lindje të Janinës) dhe molosët në veri të tyre (pranë burimeve të lumenjve Kalamas dhe Drinos, në jugperëndim të Konicës – N.D.). Ndërsa Ethikia përbën anën perëndimore të malit të sotëm të Arenës, ose këndin që formojnë Vjosa dhe Vikosi, pranë bashkimit të tyre në perëndim të qytetit të Konicës.

Lidhur me popullsinë në trojet ballkanike, Ami Boué shkruante se ishte e vështirë të përcaktohej numri real, pasi në Perandorinë Osmane nuk bëhej regjistrim i saktë i popullsisë. Lindjet dhe vdekjet nuk regjistroheshin, por bazoheshin thjesht në numrin e shtëpive. Shqiptarët i ndanin në gegë dhe toskë. Toskëria apo Tosluk siç e quanin osmanët, banohej nga toskët, midis të cilëve dallonin toskët e jugut të Shqipërisë dhe toskidët që popullonin Shqipërinë e Mesme. Banorët përreth maleve Akrokeraune, i cili njihej dhe me emrin Japuria, quheshin japidë. Tërë krahina e Çamërisë (Chamouria) nga Janina deri në det, banohej nga çamët. Në Epir kishte dhe liap (lab), të cilët i përmend dhe Fallmerayer. Shqiptarët toskë në Epir i ndanin në fise, që u thoshin phara (fara), ku bënin pjesë tërë banorët toskë të Myzeqesë, Dukatit, Himarës e Tomoricës. Në lindje të Përmetit, Këlcyrës dhe Tepelenës ishin abantët.

Literatura

Në pamundësi për t’i cituar të gjithë autorët, për shkak të veçorisë së artikullit që publikohet në gazetë, po e japim literaturën të plotë

BARON, Descamps, L’avenir de l’Albanie, Louvian: Sharles Peeters, 1913

BARTOTHELEMEU, J.J., Voyage du jeune anacharsis en Grèce dans le milieu du quartième siècle avant l’ere vulgare, Tom troisième, Paris, 1790.

BERNATZIK, Hugo Adolf, Shqipëria – vendi i shqiptarëve, përktheu Taulant Hatia, Tiranë: Uegen, 2003.

BONLŒW, Louis, Analyse de la langue albanaise: etude grammaire comparée, Paris: Maisonneuve et Cie, 1879.

BONLŒW, Louis, La Grèce avant les grecs: étude linguistique & ethnologique: Pélasges, Léléges, Sémites & Ioniens, Paris: Maisonneuve et Cie, Éditeurs, 1877.

BOUÈ, Ami, La Turquie d’Europe (Deuxiéme partie, Partie erthnologique), Tom 2, Paris: Arthus Bertrand, 1840.

BOUÈ, Ami, Partie de géographie, de geologie et d’istorie natyrelle, la statistique…, Tom 1, Paris: Arthus Bertrand, 1840.

BOURCART, Jacques, L’Albanie et les albanais, Paris: Editions Bossard, 1921.

BOURCART, Jacques, Les confins albanais adminstrés par la France, 1916-1920, Parigi: Delgrave, 1922.

CABROL, Èlie, Voyage en Grèce 1889, Paris: Libraierie de bibliophiles, 1890.

CANCO, Dhimitër, Epiri-vështrim historik dhe etnografik, Tiranë: Botimet Toena, 1999.

CARAPANOS, Constandin, Dodone et ses ruines, (vol. I tekst, vol. II planche), Paris: Hachette et Cie, 1878.

CASTELLAN, Georges, Histori e Ballkanit (shekulli XIV-XX), Tiranë: Çabej, 1996.

CEKA, Hasan, Në kërkim të historisë ilire, Tiranë: Akademia e Shkencave, 1998.

CEKA, Neritan, Ilirët, Tiranë: SHBLU, 2000.

CENOLLARI, Ilir, Profecitë e Zotit të Tomorrit (studim historik), Berat: Jonalda, 2004

DEMIRAJ, Shaban, Epiri, pellazgët, etruskët dhe shqiptarët, Tiranë, 2008.

DEMIRAJ, Shaban, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë: Shtëpia Botuese e Librit Universitar, 1988.

EFFENDI, Vasa, E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët, studim historik (përkthyer nga Mehdi Frashëri), Tiranë: 1935.

FALLMERAYER, Jacob Philipp, Elementi shqiptar në Greqi, përktheu Nestor Nepravishta, Tiranë: Saraçi, 2003.

FAVERYRIAL, Jean-Claude, Historia (më e vjetër) e Shqipërisë, përktheu Gent Ulqini, Tiranë: Plejad, 2004.

FRASHËRI, Sami, Kush e prish paqen në Ballkan, Pejë: Dukagjini, 2000.

FRASHËRI, Sami, Personalitete shqiptare Kāmūs Al-A’Lām, zgjodhi, pwrktheu e shpjegoi, Mehdi Polisi, Shkup, Logos-A, 2002.

FRASHËRI, Sami, Vepra 7, Kāmūs Al-A’Lām (Enciklopedia – pjesë të zgjedhura), përktheu Feti Mehdiu, Prishtinë: Rilindja, 1984   

GABRIEL, Louis Jaray, L’Albanie inconnue, Parigi: Hachette, 1913.

HAHN, Johann Georg von, Albaneische Studien (Studime shqiptare), Wienna, 1854, në: Autoktonia e shqiptarëve (në studimet gjermane), përktheu Nestor R. Çabej, Tiranë: 8 Nëntori, 1990,

HOLLAND, Henry, Mjek te Ali Pasha, përktheu Arbëria Dobi, Tiranë: Migjeni, 2008.

Homeri, Iliada, përkthyer nga Gjon Shllaku, Tiranë: Onufri, 2006.

Homeri, Odiseeja, përktheu Pashko Gjeçi, Prishtinë: Gjon Buzuku, 2006.

Homerus, Iliada, përktheu Gjon Shllaku, Tiranë: Onufri, 2015.

JACQUES, Edwin, Shqiptarët (historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme) Fondacioni Abraham Linkoln, Tiranë: Kartë e Pendë, 1995.

JARAY, Gabriel Louis, Au jenne Royaume d’ Albanie, (Ce qu’il a été = Ce qu’il est), Paris: Hachette et Cie, 1914.

KABANE, Pierre, Historia e Adriatikut, Tiranë: Shtëpia e Librit dhe Komunikimit, 2005.

KAPLLAN, Robert D., Greqia: Dashnorja e Perëndimit, gruaja e Lindjes, Tiranë: Dituria, 2002.

KOCAQI, Elena, Albanët, pellazgo – iliro-shqiptarët me famë botërore, Tiranë, Plejad, 2008.

KOLA, Aristidh, Arvanitët dhe prejardhja e grekëve, vështrim historik-folklorik-politik-gjuhësor, Tiranë: Shtëpia Botuese 55, 2002.

KOLA, Aristidh, Gjuha e perëndive, Tiranë: Shtëpia Botuese Plejad, 2003.

KONDO, Spiro, Shqiptarët dhe problemi pellazgjik, Tiranë: Shtypshkronja Mihal Duri, 1964.

Konferenca e I e Studimeve Albanologjike, 15-20 nëntor 1962, Tiranë: Universiteti Shtetwror i Tiranws, 1965.

KORKUTI, Muzafer, Parailirët, ilirët, arbërit, Tiranë: Toena, 2003.

KRETSCHMER, Paul, Ditunia gjuhore indogjermane, përktheu Karl Gurakuqi, Tiranë: Fryma, 2007

La Nuova Turchia, Ettore Anchieri, Elio Migliorini, Santi Nava, Ettore Rossi, Firenze: Edizione Romana, 1939.

La Question Albanaise, Paris, 1913 / autorë F. Bianconi, Georges Bienaimé, André Chéradame, Raymond Perraud, De Wesselitsky, G. Yakchitch.

LEAKE, William Martin, Kërkime për shqiptarët dhe gjuhën shqipe, përktheu Xhevat Lloshi, Tiranë: Bota shqiptare, 2006.

LEAKE, William Martin, Travels in Northern Greece, IV, London: J. Rodwell, 1835.

LEAKE, William Martin, Travels in Northern Greece, V. 2, London: J. Rodwell NewBond Street, 1835.

LEAKE, William Martin, Travels in Northern Greece, V. I, London: J. Rodwell New Bond Street, 1835.

LEAKE, William Martin, Udhëtim në Shqipërinë e vezirëve, përktheu Nestor Nepravishta, Tiranë: Migjeni, 2008.

LEAR, Edward, Edward Lear në Shqipëri, ditar udhëtimesh: 1848-1849, perktheu Majlinda Nishku, Tiranë: Plejad, 2008.

LIVIUS, Tit, Libro XLV delle “storie”, Milano: Carlo Signoreli, 1935.

LIVIUS, Titus, Histoire Romaine, Tom 1-3, Paris: Hachette, 1867.

MATELI, Kujtim Mateli, Dodona ndodhet në Dëshnicë të Përmetit, Tiranë: EMAL, 2011.

MATI, Ilir, Një shqiptar në botën e etruskëve, Tiranë: Omsca, 2000.

Patrick Colquhoun & Pashko Wassa, Pellazgët, pasardhësit e tyre të sotëm dhe origjina pellazge e poemave të Homerit, Prishtinë, 2017

PINON, René, L’Europe et l’Empire ottoman: Les aspect actuels de la question d’Orient, Paris: Perrin et Cie, Libraires – éditeur, 1908.

PINON, René, L’Europe et la jeune Turquie, Les aspect actuels de la question d’Orient, Paris: Perrin et Cie, Libraires – éditeur, 1911.

PLINIUS, Caius Secondos, Histoire naturelle, Paris: Belle Lettres, 1965.

PLUTARCHUS, Jetë njerëzish të shquar të lashtësisë, përktheu Shpëtim Çuçka, Tiranë: Naim Frashëri, 1980.

PLUTARCHUS, Pirroja (jetë paralele), përktheu Sotir Papristo, Tiranë: Logoreci, 2000.                   

POUQUEVILLE, Françoi C. H., Viaggio in Morea a Costantinopoli ed in Albania, Tom VII, Torino: Delle Stamperia Alliana, 1829.

POUQUEVILLE, Françoi, Ali Tepelena ose pjesa e librit “Historia e ringjalljes së Greqisë”, shqipëroi me studim Ardian Klosi, Tiranë: K&B, 2009.

POUQUEVILLE, Françoi, Histoire de la regeneration de la Grèce, Tom II, deuxieme edition, Paris: Firmin Didot Frères, Fils et Cie., MDCCCXXV (1825).

POUQUEVILLE, Françoi, Viaggio in Morea a Costantinopoli ed in Albania, Tom VI, Torino: Delle Stamperia Alliana, 1829.

POUQUEVILLE, Françoi, Voyage de la Grèce, Tom 3, Paris: Firmin Didot Pére et Fils, 1821.

POUQUEVILLE, Françoi, Voyage de la Grèce, Tom I, 2-ème edition, Paris: Firmin Didot Pére et Fils, 1821.

SPAHIU, Arsim, Gjuha e epirotëve të vjetër, Tiranë: Princi, 2010.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            

SPAHIU, Arsim, Mbi arkeologjinë e Dodonës dhe të Epirit, Vëll. II, Tiranë: Geer, 2009

SPAHIU, Arsim, Mbi mitologjinë dhe fenë e maqedonasve të vjetër, Tiranë: Shtypshkrnja Adel Co, 2018.

SPAHIU, Arsim, Mitologjia dhe feja epirote, Tiranë: Ger, 2008.

SPAHIU, Arsim, Orakulli i Dodonës dhe epirotët, shek. XX-II p.e. së re, Vëll. I (Mitologjia dhe feja epirote), Tiranë: Geer, 2008.

SPAHIU, Arsim, Pellazgët dhe ilirët në Greqinë e vjetër (temë për doktoraturë), përktheu nga frëngjishtja, Alketa Spahiu, Tiranë, 2006.

SPAHIU, Arsim, Triptik epirot (Numismatikë, antropologji dhe pak etnografi epirote), Tiranë: Adelprint, 2012.

STICKNEY, Pierpont Edith, Shqipëria jugore ose Epiri i Veriut në çështjet evropiane ndërkombëtare, 1912-1923, Tiranë: Koha, 1998.

TIRTA, Mark, Mitologjia ndër shqiptarë, Tiranë: Shkenca, 2004.

THUNMANN, J. Historia dhe gjuha e shqiptarëve dhe vllehëve (Pjesë e librit “Studime mbi historinë e popujve të Europës Lindore”), Leipzig 1774, Përktheu Albert Gjoka, Frida Vokopola, Tiranë, 2018,

WILLIAMS, George Fred, Shqiptarët, përktheu Akil Bubësi, Tiranë: Argeta LMG, 2003.

XYLANDER, Jozef Ritter von, Gjuha e albanëve ose shkipëtarëve, (Die Sprache der Albanesen oder Schkipëtaren, Frankfurt am Main, 1835), përkthyen Albert Gjoka dhe Frida Vokopola, Tiranë: Shtypshkronja “Turdiu”, 2018,

Nga Adil FETAHU/

Kush ishte  Ericksoni

Charles Telford Erickson (1867 – 1966)  ishte  një  misionar i kongregacionit (protestan) i cili shërbeu në disa vende, e më së shumti dhe me përkushtimin më të madh shërbeu në Shqipëri (prej vitit 1908 – 1927), por aktivitetin dhe angazhimin për çështjen shqiptare nuk e ndërpreu deri në vdekje. Ai erdhi me familje në Shqipëri, në vitin 1908, jetoi në kushte të vështira,  me vuajtje, skamje, rreziqe e sakrifica si shumica e  shqiptarëve të asaj kohe. Ai i njohu më së miri nevojat e shqiptarëve: për arsim, ekonomi, zhvillim, shëndetësi, afirmim ndërkombëtar dhe punoi me zell  e përkushtim për ta ndryshuar gjendjen për të mirë. Edhepse kishte ardhur si misionar për çështje fetare, kur e pa se populli dhe vendi ka më shumë nevojë të ndihmohet në fusha tjera se sa në lëmin e fesë, në një konferencë të zhvilluar  në Bordin e Misionit, në Boston, e kishte thënë me gojë e me shkrim  se: “Gjëja e fundit për të cilën ka nevoja Shqipëria e vitit 1908 ishte – evangjelizmi”. Në këtë kontekst, edhe punoi për hapjen e shkollave për të arsimuar të rinjët (djemë e vajza), hapi ferma dhe institut bujqësor për të dhënë shembull se si përparohet bujqësia. Janë të njohura Shkolla Bujqësore Shqiptaro-Amerikane e Kavajës dhe Shkolla e Vajzave në Kavajë dhe në Tiranë, të cilat u happen (1925) falë angazhimit të Ericksonit dhe punuan deri në kohën e pushtimit të Shqipërisë nga Italia. Ericksoni ishte drejtori i parë i Shkollës Bujqësore Shqiptaro-Amerikane, i zgjedhur nga Trusti (Bordi i të Besuarëve) në Boston (më 26 qershor 1924). Shkolla Bujqësore arriti te kishte 300 ha tokë, kishte fermë model, lopë, dele e shpezë të racave të ndryshme, hardhi rrushi, kopshte perimesh. Kishte traktor e mjete tjera pune bashkëkohore, kundrejt parmendes  që përdorej në bujqësinë shqiptare.  Atë që mësonin në teori, nxënësit e zbatonin në praktikë, duke dhënë shembull se si punohet me masa agroteknike dhe çfarë rendimentesh nxirrën me to. Ndërkaq, në Shkollën e Vajzave mësohej për mjeshtri të ndryshme: punëdore, tekstil, ekonomi shtëpiake, arte shtëpiake,  kopshtari, higjenë, shëndetësi,  e lëndë tjera, në teori dhe praktikë, për të ngritur nivelin e aftësisë dhe kulturës së femrave në shtëpitë shqiptare, me moton  që Ahmet Zogu ia kishe thënë Ericksonit, se ”Nuk ka komb që ngritet më lart se sa graria e vet”, kur i kishte propozuar që së pari të hapej Shkolla e Vajzave.

Ericksoni gjatë qëndrimit të tij në Shqipëri, u angazhua aktivisht në shumë fusha. Ishte anëtar nderi  i Delegacionit Shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris (1919-1921), bashkë me Mehmet Konicën dhe Mihal Turtullin. Ishte përfaqësues i posaçëm (komisioner) i Shqipërisë në ShBA, derisa midis dy shteteve nuk ishin krijuar marrëdhënie diplomatike (28 korrik 1922), pastaj ishte diplomat i ShBA-ve ne Shqipëri.  Gjatë kohës sa mbahej Konferenca e Paqes në Paris,  Ericksoni i kishte propozuar pesidentit Wilson që Amerika ta merr protektoratin  mbi Shqipërinë,  për ta mbrojtur nga apetitet e shteteve fqinje, deri sa të mëkëmbet,  konsolidohet, zhvillohet e forcohet  si një demokraci e mirëfilltë. Në vitin 1945 ishte përfaqësues  i Federatës Panshqiptare të Amerikës “Vatra”, në Konferencën e Kombeve të Bashkuara,  në San Frncisko. Angazhimin e tij për çështjen shqiptare nuk e pushoi kurrë,  në forma, mënyra dhe me mjete të ndryshme, duke shkruar e dërguar letra e memorandume Departamentit të Shtetit, presidentëve, diplomatëve, shtypit, radios etj,

Me rastin e përfundimit të mandatit të tij në Shqipëri, në Shkollën e Vajzave të Kavajës u kishte mbajtur një fjalim, si tribuni më i përkushtuar i traditave dhe çështjes shqiptare.   Fjalimin e tij e ka lënë në dorëshkrim, dhe për ta parë lexuesit se me çfarë patosi  shprehej  për historinë dhe traditën shqiptare, këtu po e botojmë në tërësi atë fjalim (nxjerrë nga libri biografik i Mal Berishës: “Jeta e jashtëzakonshme e amerikanit Charles Telford Erickson, kushtuar Shqipërisë”, libër ky që ia vlenë të lexohet nga të gjithë shqiptarët). Ja përmbajtja e plotë e fjalimit  autentik të lënë në dorëshkrim, të titulluar “Shtëpia shqiptare”:

“Të dashura vajzat e mia të Shkollës së Kavajës,

Si gjashtë vjet më parë në këtë vjeshtë, kur u ktheva nga Amerika me kontigjentin e parë të punonjësve për shkollën e djemve, e takova Lartmadhërinë e tij Mbretin Zog I, i cili në atë kohë ishte President i Republikës së Shqipërisë. Pasi shkëmbyem komplimentet e zakonshme, ai më habiti me këtë pyetje:

• Cilën shkollë do të fillojmë të parën?

Kështu, pasi Mbreti më bëri këtë propozim, pas një tavoline prej druri pishe, rreth së cilës ishim ulur në verandën e shtëpisë së tij modeste në Durrës, tek e vështronim detin, unë ia shtriva dorën dhe i dhash BESËN se do ta bëja shkollën e vajzave të parën, edhepse kisha sjellë gjithçka për shkollën e djemve. Kjo është arsyeja përse shkolla ekziston edhe sot. Ju duhet të falënderoni Mbretin tuaj për këtë, sikundër edhe për shumë gjëra të tjera të mira që gëzoni sot në Shqipëri.

Çdo shkollë, me synim që të përmbushë qëllimin e vet duhet të ketë një ideal përcaktues që i prin, pa marrë parasysh a është ky mësim, detyrë e shtëpisë, pushimi juaj aktiv, jeta juaj shoqërore… Të tëra këto duhet të mbështeten prej një ideali të njëjtë që fisnikëron dhe i jep dinjitet çdo gjëje që bëni. Për këtë shkollë unë kam pasur gjithmonjë një ideal të vetëm, dhe ai është që ju të bëheni mbajtëset më të mira të shtëpive të kombit.

Shtëpia në Shqipëri përfaqëson bazën shpirtërore të kombit. Brenda saj kultivohen virtytet më fisnike të kombit. BESA, e cila e ka bërë shqiptarin një burrë që t’i besohet që nga ditët kur  shërbente në Gardën Pretoriane të Perandorëve të Romës, deri në ditët e sotme, është një virtyt i edukuar brenda shtëpisë shqiptare. Virtytet e grarisë shqiptare, të cilat e kanë mbajtur të pastër dhe të panjollosur shatërvanin e jetës së kombit nëpër shumë shekuj, edhe pse kombi ishe varrosur prej racave dhe perandrive të hueja, është një virtyt i shtëpisë shqiptare. Ai është një prej virtyteve më fisnike që mund të gjenden në ndonjë pjesë të botës. Shpirti i mrekullueshëm i mikpritjes, i afruar me të njëjtën bujari si për të huajin që troket në derë, edhe për njeriun e afërt të gjakut, është një virtyt që haset rrallë në botën moderne që rend me shpejtësi dhe prandaj duhet ruajtur dhe kultivuar brez pas brezi. Nderimi dhe respekti i të rinjëve për të moshuarit, fëmijëve për prindërit dhe gjyshërit e gjyshet, vendi i nderit i të vjetrit në familje, janë lule të mrekullueshme në kopshtin e bukur të shtëpisë së shqiptarit, e cila nuk duhet të lejohet të vyshket kurrë ose të çrrënjoset prej zakoneve moderne, të cilat po i ndihmojnë kaq shumë prishjes së shtëpisë.

Kështu, të dashura vajza, po flas me ju sot siç flet babai me fëmijët e vet. Andaj ju kërkoj që të mbani parasysh përherë këto parime, shtëpinë shqiptare, e cila ka ardhur tek ju prej qindra brezash, njëri pas tjetrit. Kaq e rëndësishme është kjo për mua, sa që, nëse më del se me ato që mësoni në shkollë dobësohet kjo shkallë vlerash sadopak, do të më bënte të mendoja nëse kam bërë mirë apo keq që e hapa shkollën. Unë më mirë do ta mbyllja shkollën dhe të mos e hapja kurrë më. Unë dua që ju të mësoni këtu vetëm se si t’i bëni këto virtyte edhe më të mira në jetën e kombit. Unë dua që ju të mësoni se si ta bëni shtëpinë tuaj jo vetëm një vend mikpritjeje, por  një shtëpi të rehatshme, të shëndetshme për ju dhe fëmijët tuaj të bukur, të pastër dhe të hijshëm. Unë dua që ju të mësoni se si t’i  siguroni fëmijët që do të lindni të jetojnë dhe të shmangni numrin tmerrësisht të lartë të vdekjes foshnjore, që po e tronditin memëdheun nga zhdukja e fryteve të sapolindura, aq të bukura.  Dua që ju të mësoni se si ta bëni jetën vetë një gjë të këndshme, të mbushur me gaz e hare, me këngë e gëzime, një bukuri brenda mendimeve dhe ndjenjave tuaja. Dua që mjedisin e jetës suaj ta bëni sa më të këndshëm. Unë shpresoj se shpejt do të vijë dita për Shqipërinë kur frika e hershme tmerruese, mizoritë dhe shtypja e përjetuar në shekuj do të fshihet nga faqja e dheut, nga vet kujtesa dhe nga emri i kombit dhe secili do të marrë përsipër deri në fund përgjegjësitë e tij e të saj dhe të punojë për ngritjen e standardit të jetës për këtë komb të nderuar.

Unë jam i lumtur që po bëhen rregullime për të filluar një klasë përgatitore, kështu që vajzat e klasës së pestë mund të vijnë dhe të mësojnë gjuhën angleze, në mënyrë që të mos humbim kohë kur të vijë koha për klasat e tjera.

Mua më është ndaluar prej drejtoreshës së shkollës, zonjushës Cam, të bëj lëvdata për atë dhe stafin e saj. Ajo mendon se e vetmja lëvdatë e vlefshme është ajo që shpreh në vetvete punën e bërë për rregullimin e jetës së vajzave. Kështu, duke (mos) iu bërë lëvdata mësuesve dhe drejtoreshës, po ju kursej që të shihni në fytyrat e këtyre vajzave të lumtura, të shëndosha, të bukura dhe t’i lëmë ato vetë ta tregojnë këtë histori të drejtimit të mençur të shkollës. Ju vajza do të vlerësoni pas disa vitesh, shumë më shumë sesa tani, se çfarë nderi dhe privilegji keni patur t’ ishit nën kujdesin e zonjushës Cam, zonjushës Miss Evans, Miss Smith dhe të tëra ato me të cilat keni mësuar së bashku në tërë këto vite.

Edhe një fjalë dhe do ta mbyll. Ekziston përshtypja nga jasht se Amerika banohet pothuajse e tëra prej milionerëve. Në të vërtetë ka më shumë njerëz në  Kavajë sesa milionerë në Amerikën e 123 milionë njerëzve. Fondet që e kanë mbështetur këtë shkollë nuk kanë ardhur nga njerëzit e pasur, as prej milionerëve, por prej njerëzve të thjeshtë, të cilët, në pjesën më të madhe, si dhe njerëzit tuaj, e fitojnë bukën e gojës me shumë sakrifica. Edhe ajo çfarë japin, e japin me sakrifica të mëdha. Unë mund t’ju tregoj shumë raste heroike të sakrificave të tilla. Për shembull, atë të një gruaje që po vdiste nga turbekulozi në një spital. Ajo pasi pa se nuk i duheshin paratë për vete, m’i dërgoi mua kursimet e saj të pakta..Poashtu, një zonjë e vjetër, e cila kishte kursyer tre vjet për të blerë një kapelë, kur dëgjoi për nevojat tona, m’i dërgoi mua në vend se ta blente atë. Asaj iu duk më e vlefshme kjo ndihmë sesa kapela; apo të vajzave të një shkolle, të cilat vendosën të mbledhin para për një konvikt veror këtu tek ju, i cili me shpresë do të ndërtohet vitin që vjen. Ato, në vend se të hanin pulë dhe akullore të dielave si përpara, pranuan t’ ziejnë lakra dhe paratë e kursyera i dhanë për fondin e konviktit.

Kështu, mbani mend të dashura vajza se ju jeni të lidhura së bashku në këtë jetë jo vetëm nëpërmjet familjes, fqinjëve, mësuesve dhe shoqeve të klasës në shkollë, por edhe me një shoqëri të mrekullueshme e të shkëlqyer njerëzish në Amerikë, të cilët janë disa mijëra, që mendojnë për ju, luten për ju, ju duan ju dhe sakrifikojnë për ju gjërat e domsodoshme të jetës, vetëm e vetëm që ju të keni mundësi për t’u rritur drejtë një grarie të bukur dhe të vlefshme, të bëheni drejtuese të gjinisë suaj të kombit dhe,mbi të githa, të ndërtoni shtëpi të bukura.                                                                             

Ericksoni i juaj”

* * *

Ericksoni bashkë me gruan dhe katër fëmijët e tyre kishin ardhur në Korçë në vitin 1908,  në kohën kur  nga Korça kishin ikur për në Amerikë mijëra korçarë.  Sa punoi e jetoi në Shqipëri, Ericksoni i njohu për së afërmi dhe i përjetoi të githa vuajtjet, skamjen, rreziqet, mentalitetin, virtytet, veset  dhe u bë njeriu më i dashur dhe përkrahësi më I madh i shqiptarëve. U angazhua dhe kontribuoi në fushën e arsimit, kulturës, shkencës, bujqësisë, historisë,  politikës, diplomacisë. Ai edhe pasi u kthye në Amerikë, nuk pushoi së vepruari për çështjen shqiptare deri në vdekje.

Për famën që kishte arritur, në vitin1928,  Ericksoni kishte hyrë në librin e njerëzve më të shquar të botës. Ai njeri meriton të kujtohet gjithmonë për sakrificat që ka bërë dhe kontributin që ka dhënë për çështjen shqiptare.

Për nderë të tij, Shkolla Profesionale Bujqësore në Golem, mbanë emrin: Charles Telford Erickson, në të cilën nxënësit janë te ndarë në tri drejtime profesionale: agrobiznes, veteran dhe ekonomi. Më 31 mars 2019, u inaugurua objekti i ri i asaj shkolle, e cila ka një histori prej vitit 1925 dhe është mire që mbanë emrin e themeluesit dhe drejtorit të parë.

Nga Fritz RADOVANI/

DON DED MALAJ (1917 – 1959)/

●SIKUR  T’ ISHTE  DJE…/

“FESTË TË MADHE KA …SHQIPËRIA, NË ZI E N’ FUTA U MBLUE MALËSIA!”/

24 PRILL 1959 Kur u hap gjyqi në Kinema “Republika” të Shkodres Don Deda tha: “E Premtja e zezê nê Shqipni ka fillue me 29 nandor 1944, dhe ka me vazhdue derisa tê mbarojê komunizmi!” Tre kriminela sigurimi e torturonin per me realizue vrasjen e Tij: Hilmi Seiti, Ali Xhunga dhe Xheudet Miloti…Ishte në gjyq edhe perfaqsuesi i UDB së Titos, ambasadori jugosllav, i ftuem nga Enveri… Don Ded Malaj asht nder Herojt e pathyeshem prej sigurimit të mnershem të shtetit. Po, per qendresen Burrnore të Tij flet gjatë në librin “Çinarët” At Konrrad Gjolaj, bashkvuejtës i Tij dhe Mik deri në vdekje.

Don Deda njihej si mik dhe “bashkpuntor” i Don Kolec Prennushit, nxanës i Don Alfons Trackit, mik i At Konrrad Gjolaj, Don Ejëll Kovaçit, të gjithë kundershtarë të firmosjes së “Statutit të Kishës Katolike të 1951”, pra meqë asnjeni nuk pranonte këputjen e lidhjeve me Vatikanin dhe Papen: Me daten 29 Prill 1959, Kryetari i gjyqit Mustafa Qilimi, dha vendimin per të gjithë të akuzuemit, ndersa Don Dedë Malaj, u dënue me vdekje, me pushkatim. E mesa e Don Dedës, ishte Drandja e vogel 13 vjeçe që u nis per Tiranë me u interesue per Axhen e vet. Me 1 Maji Drandja takoi tek tribuna Nexhmije Hoxhen, e njohun nga Populli me emnin kobra…Drandja i shpjegoi se ‘nuk kam asnjë njeri në këte Botë’. Nexhmia iu pergjegj: “Pse t’ ia falesh jetën atij, ai është armik i popullit. Ti nuk ke mundësi t’ interesohesh për té, mese do e mbash até?” Drandja iu pergjegj: “Até e mban burgu, s’ ka gja, veç të jenë i gjallë, aman të lutem ma ban këte nderë, se nuk kam as nanë as babë, veç këte axhë!”…E shkreta Drande u mundue me e prekë n’ zemer!!..

●Me 9 Maji Drandes, i erdhi pergjegja e kobres: “Lutja yte refuzohet.”(Dosja 2199).

11 MAJI 1959 Don Dedë MALAJ u pushkatue brinjë Liqenit të Shkodres, ku gropa e Varrimit Don Dedës u ruejt nga një Vlla Mysliman, që e kishte në kopshtin e vet…

Sot, në këte 60 vjetor Shqiptarët besoj se me “Rilindjen” kujtojnë edhe thanjen e Madhe Profetike të Don Ded Malaj: “E Premtja e Zezë po vazhdon me komunizmin!”

            UJVARA  E  SELCËS…

SELCA  NA  DHUROI  SHKAMIN  DON DED MALAJ…

●Don Ded Malaj asht le në Selcë të Vermoshit, nga prindët Keq e Lula Malaj, me daten 16 Nandor 1917, prej ku mbas pak vitesh kanë zbritë në Velipojë, e nen kujdesin e Don Alfons Trackit, u brumos me kulturen Europjane Perëndimore.

Në vitin 1941, në Gjenacanin e Fugures së Zojës së Shkodres, bash perballë Saj u betue dhe u Shugurue Meshtar në Itali.

U këthye në Shqipni dhe ka sherbye në Velipojë, Mal të Jushit dhe së fundi, në Dajç të Bregut të Bunës, ku edhe u arrestue në vitin 1958, dhe dha jeten per “Atdhe e Fe”…

Sa lotët janë derdhë per Ty në këte ujvarë tash 60 vjet, o Don Dedë Malaj…!!

            Melbourne, 10 Maji 2019

Pashko Vasa, SKICË HISTORIKE MBI MALIN E ZI SIPAS TRADITAVE GOJORE SHQIPTARE, Botoi: ALSAR, Tiranë, 2019/

Shkruan: Dr.Nail  Draga /* Në plejadën e personalitetëve të Rilindjës Kombëtare Shqiptare bën pjesë edhe Pashko Vasa,  i cili u dallua me  veprimtarinë e vet në favor të çështjes kombëtare. Në këtë aspekt bën pjesë edhe veprimtaria botuese e cila ishte dëshmi e ngritjës së ndërgjegjës kombëtare, që përkon më  kohën e  Lidhjës Shqiptare të Prizrenit.  

Ai ishte personalitet shumëdimensional si, publicist, poet, studiues i historisë kombëtare, i gjuhës,  hartues i një alfabeti, një gramatike e një romani dhe poliglot sepse ishte njohës i shtatë gjuhëve të huaja. Pjesën ma të madhe të jetës e kaloi si zyrtar i administratës së Perandorisë Osmane duke qenë përfundimisht guvernator i Libanit, ku edhe vdiq në vitin 1892 në moshën 67 vjeçare.

Vepra “Skicë historike mbi Malin e Zi sipas traditave gojore shqiptare”, është botuar frengjisht  në vitin 1872 në Stamboll në Shtypshkronjën “Lajmëtari i Orientit”, ndërsa kohë më parë në përkthim nga prof.Seit Mansaku është botuar në gjuhën shqipe nga Fondacioni ALSAR nga Tirana. Ndonëse studiues të ndryshëm kanë pasur njohuri për ekzisimin e një vepre të tillë, ajo për opinionin shqiptar ishte e panjohur sepse ishte në gjuhën fërnge, ku si e tillë  i bashkangjitet botimit në shqip, duke ruajtur origjinalitetin e saj. Libri në fjalë si nga titulli dhe përmbajtja është intrigues dhe zgjon kureshtjen të lexuesi për nga forma e prezantimit dhe çështjet e trajtuara. Si të tillë duhet lexuar  e analizuar në kontekstin e kohës, kur lënda është përgatitur për botim, që dëshmon qasjen e autorit për principatën e Malit të Zi, në sajë të të dhënave të disponueshme për kohën përkatëse.

Librin “Skicë historike mbi Malin e Zi sipas traditave gojore shqiptare”, siç pohon vet autori, mbeshtetet në traditat popullore shqiptare, sepse sipas tij, “malazezët dhe fqinjët e tyre shqiptar nuk kanë mundur t’u përcjellin pasardhësve kujtimin e bëmave të tyre me ndonjë formë tjetër, përveç se nëpërmejt të traditave gojore”. Malazezët dhe Shqiptarët, mendon ai, “nuk kanë marrë kurrë mundimin të regjistrojnë ndeshjet që kanë bërë midis tyre. Kohët qenë shumë të vështira për këta dy popuj luftëtarë e trima dhe nuk patën mundësi të shpëtonin nga harresa për një kohë të gjatë dramat politike në të cilat kanë qenë aktorë. Ata e shikonin lavdinë e tyre në grykat e pushkëve.” Pikërisht duke marrë parasysh këto të dhëna del se autori nuk ka pretenduar të bëjë në këtë libër një paraqitje të plotë të historisë së principatës së Malit të Zi, por synon të japë në skicë të thjeshtë të historisë së këtij vendi fqinj, duke shfrytëzuar traditat gojore të shqiptarëve: tregimet popullore, legjendat, këngët popullore të përcjellura gjatë shekujve.

Në këtë punim autori fillimisht jep informacione për principatën e Malit të Zi, territorin, popullsinë, aspektet sociale duke filluar nga mesjeta  e vazhduar më pas me qeverisjen nga peshkopët që ishin  binom i pushtetit shpirtëror e ati laik. Po ashtu në libër ka informacione edhe për Bosnjën e sidomos Shkodrën përkatësisht  Shqipërinë veriore, duke shqyrtuar raportët e ndërsjella qoftë në kohë paqeje apo edhe të luftimeve të ndryshme, që ishin rezultat i ambiceve hegjemoniste të qarqeve sunduese të kohës. Një çështje e tillë ka të bëjë sidomos në raportët malazezo-shqiptare kryesisht në zonat kufitare të tyre entitetëve të cilat ishin edhe arena luftarake, të dëshmuara edhe në burimet historike. Nga të dhënat e tilla del se autori ka pasur informacione të mjaftueshme dhe si njohës i mirë i rrethanave shoqërore të kohës, prezanton pikëpamjet e tia, të cilat me pas janë bërë pjesë e diplomacisë ndërkombëtare të kohës, me interes të veçantë në këtë regjion gjeografik.

Ndonëse në shikim të parë  kemi të bëjmë me një libër të vogël për nga numri i faqeve, ai ka peshë të veçantë sepse është i pari në atë kohë, ku temë qendrore ka principatën e Malit të Zi. Ndërsa i shkruar nga një  shqiptar, dëshmon interesimin e autorit për  Malin e Zi, i cili në atë kohë  ishte një regjion gjysëm autonom në kuadër të Perandorisë Osmane.

Këtë libër duhet lexuar  në kontekstin e kohës e cila i takon kryesisht shek.XIX, andaj si i tillë duhet  analizuar dhe komentuar. Të dhënat e tilla në përgjithësi janë sinteza të çështjeve dhe ngjarjeve në principatën e Malit të Zi, andaj në këtë kontekst duhet trajtuar edhe marrëdhëniet e malazëzëve dhe shqiptarëve, si dy popuj fqinj, të cilët  kanë pasur incidente e madje edhe konflikte luftarake varësisht prej rrethanave të kohës në zonën kufitare e cila si e tillë  u definu  nga shek.XIX.

Duke marrë parasysh kohën kur është përgatitur për botim ky libër jemi dëshmitar se  për ca ngjarje të cilat në këtë botim i cekën Pashko Vasa  mungojnë datat, përkatësisht vitët përkatëse, por sot kemi mundësi ti përcaktojmë ato, sepse ekziton faktografi e mjaftueshme historike. Andaj, në të ardhmën iu mbetët studiuesve të analizojnë të dhënat e tilla duke i plotësuar më shënime  të nevojshme në mënyrë që ky botim të jetë me i kompletuar për opinionin e gjerë kulturor.

Duke vlerësuar lart veprimtarinë e përgjithshme kombëtare e kulturore nuk ka dilemë se  Pashko Vasa, ka mbetur në kujtesën kombëtare për dy momente interesante; e para ka të bëjë me pozitën e zyrtarit të Perandorisë, ku me ndërgjegje kombëtare shqiptare nuk ka pranuar të shkonte e të qeveriste krahinën e Kosovës, sepse po të shkonte atje,  e ka thënë publikisht se  “ai do të bëhëj tradhtar, sepse ose do të tradhtonte Perandorinë, ose do të tradhtonte vendin e tij”. Pra refuzoj ofertën e sulltanit, por pranoj të jetë guvernator në Liban.

Ndërsa momenti i dytë ka të bëjë me poezinë e tij “O moj Shqypni”(1880), e cila më të drejt është quajtur kushtrim  kombëtar, që i bëhëj  ndërgjegjes së shqiptarëve për shpëtimin e atdheut  ku vargjet “çoniu shqyptar prej gjumit çoniu/ të gjithë si vllazën n‘nji bes shtrengoniu/ e mos shikoni kisha e xhamia/ feja e shqiptarit ashtë shqiptaria”, kanë mbetur  mesazh i përjetshëm  kombëtar për të gjithë shqiptarët.

Dhe në fund duhet falenderuar botuesin Fondacionin ALSAR nga Tirana për botimin e veprave të tilla nga fusha të ndryshme të albanologjisë. Urojmë që botime të tilla opinionit ti dhurohen në të ardhmën, duke dëshmuar së ALSAR është duke kryer një mision sa kulturor dhe kombëtar.

                                                                                                                                   *Fjala e mbajtur më rastin e përurimit të librit në Ulqin, më 27 prill 2019                                                                                                  

NJË ÇORBË  GREKO-SËRBE GATUAR  NË TENXHERE  ANTISHQIPTARE/

NGA PETRO DANGELLIA/

        Kohët e fundit nëpër televizionet shqiptare po propagandohet një teori e re, sipas së cilës shqiptarët nëpërmjet një “analize”, mostre të ADN-së së tyre u del origjina në se janë shqiptarë, sllavë apo grekë. Përhapësit e kësaj teorie, tellallët e paguar, kanë infektuar edhe mjaft persona publikë naivë, “të leshtë” siç i quan populli, apo “të genjyer” nga bukuria e saj. Kryetellalli i saj është një farë Gj.Bojaxhi, i cili pasi nuk bëri hajr në politikë, i është future një rruge tjetër, asaj të nomatisjes dhe magjistarit.

        E ndoqa këtë “teoricien” tek TVSH-ja, ku gazetarja kishte mbetur “gojë hapur” dhe “syshqyer” nga çuditë e Bojaxhiut. “Bojrat” e bukura të kësaj teorie nuk kanë mahnitur vetëm gazetarët e mediave, por edhe shumë njerëz që janë turrur të dërgojnë mostrat e veta tek “kompania” e Bojaxhiut. Bojaxhiu deklaroi se deri më tani “u ka prishur mëndjen” 700 personave, të cilët të marrosur, e paguajnë edhe me para marrinë e tyre. Mua, thotë Bojaxhiu, më duhen edhe 300 mostra të “mostrave”, që t’i bëj ato 1000. Me 1000 “mostra” unë do të bëj thagmën, atë që se ka bërë njeri deri më sot. Do t’u tregoj shqiptarëve nënën e babanë, gjyshin dhe gjyshen, katragjyshërit dhe katragjyshet deri në 300 breza. Do t’u provojë shkencërisht që ata nuk janë shqiptarë, por sllavë, grekë, arixhinj dhe çifutë.

        Po çfarë thotë Bojaxhiu? Ai thotë se deri më tani, nga 700 mostra, rezulton se 20 për qind e shqiptarëve janë me gjak grek, 20 për qind të tjerë me gjak sllav, nja 30 përqind me gjak ilir, nja 30 për qind me gjak trak; dhe më e bukura dhe më shkencorja,1-2 përqind janë me origjinë pellazgë, ku këtu, si për çudi, futen babai i Bojaxhit dhe dora  vetë Bojaxhiu. Pra, vetëm ky vllah ka origjinë nga pellazgët, shqiptarët jo!!!

         Po çfarë do të ndodhë kur të plotësohet numri 1000? Bojaxhiu do dal dhe do të bëjë “dekllaratën zyrtare” dhe pas tij, në korr, në të gjitha mediat, do të turren sahanlëpirësit sllavo-grekë dhe do të dëgjojmë krakitje korbash dhe sorrash të stërvitura në “kotecet” greko-sërbe, të ushqyer, mësuar, stërvitur dhe paguar prej tyre.

        Ku bëhen këto analiza mund të  pyesë ndonjëri nga ju? Bojaxhiu na thotë se “kompania” e tij ndodhet në Zvicër, është kompani serioze dhe kompetente, madje, siç thotë ai, është institut. Me  këtë i jep “kompanisë’ edhe disa gradë shkencore  më lart dhe çertifikatë sigurie, që shqiptarët të mos dyshojnë se analizat e tyre nuk dalin “sagllam”.

        Mirëpo kjo Zvicra sikur të fut frikën. Po pse, do thoni ju? Po atje ka qënë një farë Dik Marti që i nxorri shqiptarët, madje kosovarët, si kirurgët më të mirë në botë për trasplantin e organeve. Dhe për më tepër, këtë nuk e realizuan në spitale moderne, siç i ka gjithë bota. Por në një kullë fshati, ku ishin vetëm “të katër muret”! Dhe për këtë, shqiptarët tani e dinë mirë,  i ndihmuan “skifterat” sërbo-hollandezë, që tani krakavitin në politikën shqiptare, për “të mirën” e shqiptarëve. Mos o zot! Mos vallë edhe ky DIK Marti punon në këtë “institut”?!!!

        Gj.Bojaxhiu, ky sofist i sofistikuar edhe nga instituti i tij në Zvicër, kur dëftente rezultatet e teorisë së tij nënqeshte nën buzë. Kjo nënqeshja sa e hidhur, cinike, përbuzëse dhe djallëzore, dukej sikur thoshte: Mbahuni me të madh ju shqiptarët për racën tuaj të pastër, por unë ju nxorra larashë.

        Në Greqinë e Lashtë sofistët ishin nga më të urryerit (kujtojmë këtu mitin e Sizifit dhe ndëshkimin e tij nga perënditë pellazge), ashtu si janë për ne shqiptarët sot, mashtruesit dhe demagogët. Praktika e sofistit është e thjeshtë: gënje nëpërmjet së vërtetës. Sofisti e merr gënjeshtrën e lyen, apo e bojatis, me pak të vërtetë, dhe ta shet si të vërtetë, ashtu siç po bën sot Bojaxhiu, që po na bojatis dhe rokanis kokën me analiza AND-je. Kjo AND-ja është si ajo shprehja: Qaj ai kosi po ma prish mendjen.

        Me thënë të vërtetën, Gjenetika sot në botë, është një nga shkencat me moderne, nga më të suksesshmet dhe me rezultate brilante. Me këtë dhe pas kësaj fshihen këta myteberë. Këtu i ngjyejnë gënjeshtrat e tyre këta mashtrues.      

        Ku qëndron gënjeshtra do të thoni ju? Po. Do t’ua tregoj. Tek etalonet. Unë shtroj pyetjen. P.sh. Ku e di Bojaxhiu, që ajo mostra e eshtrave e gjetur në Kroaci para 3500 vjetësh, ta zemë, tregon eshtrat e një iliri?!!! Kur na i nxjerr një të tretën e shqiptarëve me origjinë trake, si e vërteton ai, ose miqtë e tij, që mostra e përdorur është e një traku?!!! Pse mos të jetë e një frigjiani, dardani, trojani, lidiani, likjani, kimeriani, apo skithjani?!!!

        Po ashtu, edhe ajo që një të pestën e shqiptarëve i nxjerr me origjinë sllave, ku u gjend ky model dhe etalon sllav?!!! Më tej akoma, në sqarim të lexuesit dhe demaskim të mashtruesit: A e dini që sllavë sot në Europë mund të jenë rreth 400 milion, apo shumë njerëz. Sllavë janë polakët, sllavë janë çekët, sllovakët, sllavë janë rusët, ukrainasit, biellorusët, sllavë janë bullgarët, sllave janë kroatët, sllovenët, malazezët. Sllavë janë edhe sërbët. Mos Bojaxhiu për këta të fundit e ka dhe na sjellë vërdallë e vërdallë duke na toroisur kokën më sllavët. Atëhere me të drejtë unë shtroj pyetjen: Cilin nga këta sllavë, të përmendur më lart, kemi ngjarë ne shqiptarët?!!! Aman na e trego o Bojaxhi, se vdiqa nga kurioziteti.

        Por për hir të së vërtetës, duhet thënë se këtë myteberë e trajtojnë problemin për së prapthi, ose e thënë më shqip, me kokë poshtë. Pasi nuk jemi ne shqiptarët që jemi me gjak sllav,ose sërb; përkundrazi, janë sërbët me gjak ilir (nënkupto shqiptar).Pse? I drejtohemi historisë si mësuesja më e madhe. Kur hordhitë sllave, po marrim si shëmbull sërbët, kaluan Danubin dhe zbritën në trojet ilire erdhën në masa të mëdha fisesh nomade me “kuç dhe me maç”. Tani, kuptohet që si mundësi e parë, ata kanë ardhur me luftë dhe territoret që kanë zënë, i kanë marrë me forcë. Por kjo nuk përjashton edhe mundësinë tjetër (opsionin), që duke qënë masa të mëdha njerëzore, dhjetra e qindra mijëshe, me gra, pleq dhe fëmijë, janë dyndur në mënyrë paqësore, ashtu si janë refugjatët sot. Historia i njeh dyndjet biblike si ato të Antenorit me rreth 500.000 njerëz. Duke qënë në një pozitë të tillë, ata, për mëshirë, janë vendosur në toka djerrë, të pafrytshme, buzë përrenjve dhe lumenjve, kënetave dhe moçalishteve, si dhe në zona të rrëpirta dhe të varfëra malore. Kuptohet që në një situatë të tillë, ata ose kanë punuar si skllevër (kujtojmë këtu se mjaft autorë e nxjerrin etimologjinë e emrit sllav nga fjala sklav) në tokat e  princave ilirë, ose kanë qëndruar si blegtorë nomadë në toka të pafrytshme.

        Në rastin e ardhjes në mënyrë paqësore, kuptohet që shkrirja gjenetike, përzierja e popullsisë në sajë të martesave, është e vështirë dhe shumë e ngadaltë dhe gadi e papërfillshme. Këtë na e sqaron mjaft mirë autori i mirënjohur Luigi Luca Cavalli- Sforza në veprën e vet “Gjenet, Popujt dhe Gjuhët”. Pasi ardhësit kanë qënë në një pozitë inferiore dhe të përbuzur, dhe vendësit nuk kanë bërë martesa me ta. Kjo gjëndje ka vazhduar deri në ditët e sotme ku kemi shëmbullin e kosovarëve me sërbët. Madje shëmbulli më sinjifikativ është ai që jep Edith Durham para 100 vjetësh për sërbët e Kosovës, të cilët ajo i përshkruan si njerëz të urtë, pa fjalë, më tepër se paqësorë. Kjo kuptohet. Kështu veprojnë të gjithë muhaxhirët. Sërbët në Kosovë gjatë perandorisë osmane kanë qënë muhaxhirë, ashtu siç kanë qënë vllaho-grekët e Dropullit dhe të Vurgut në  Shqipëri, bujq ose hyzmeqarë të bejlerëve të Gjirokastrës dhe Delvinës. Që sot presidenti vllaho-grek i Greqisë, Prokopi, na i tund si “kokën e Ali Pashait”. Në romanin e vet “Kronikë në Gurë”, Ismail Kadare me gojën e gjyshes së tij shprehet për fshatarët vllaho-grekë, të cilët gjyshja e tij i quante “me nder Koçi”.

        Në rastin e ardhjes me dhunë, kuptohet, ata janë përpjekur të zënë tokat më të mira dhe më pjellore. Madje një pjesë të popullsisë vëndase, me përjashtim të atyre që kanë vrarë, e kanë zhvendosur me dhunë. Ndërsa një pjesë e kanë skllavëruar. Por asnjëherë nuk duhet të mendojmë se popullsia ilire në territoret e zëna nga sërbët u zhduk. Përkundrazi, për qindra vjet ata u tretën dhe u shkrinë me njeri tjetrin. Por kanë qënë edhe të ndarë. Kjo ka ndodhur deri në mesjetë. Kështu ushtria e Nemanjes dhe Stefan Dushanit në përbërjen e saj ka pasur më shumë arbër se sa sërbë. Pasi arbërit ishin më luftarakë dhe më të zotë, dhe ky është një fakt që përmendet nga mjaft historianë.

        Këtu tani vijmë tek pjesa më interesante e problemit. Historianët seriozë kur trajtojnë marrëdhëniet midis pushtuesit dhe të pushtuarit, si parësore vendosin kulturën e palëve dhe na mësojnë, se në fund të fundit triumfon ai, i cili zotëron kulturën më të lartë, pavarësisht faktit, se është pushtues, apo i pushtuar. Pra asimilohet, ose merr kulturën e të pushtuarit, pushtuesi me një nivel zhvillimi kulturor më të ulët. Në rastin tonë me sërbët dhe sllavët në përgjithësi, kultura e tyre njihet dhe historianët dhe gjuhëtarët e kanë quajtur atë kulturë stepike, pasi këta vinin nga stepat dhe ishin popullsi nomade. Të gjitha popullsitë nomade në botë shkenca e historisë i njeh me një kulturë mjaft më të ulët se popullsitë e urbanizuara. Madje, sllavët në përgjithësi, janë pa parahistori. Sllavët në memorien e tyre historike nuk kanë lashtësi dhe antikitet. Ky është një fakt që dihet në histori.

        Në rastin tonë me sërbët, kuptohet, që ata kanë marrë shumë nga kultura e vendasve. Ata kanë marrë nga zakonet, traditat dhe ritet. Fakti, që sot ata i  pretendojnë si të tyret: lahutën, shqiponjën, eposin e kreshnikëve, etj etj, shpjegohet kështu dhe vetëm kështu. Ata i kanë marrë nga vendasit ilirë dhe më pas arbër e shqiptarë. Çdo arësyetim tjetër është i pabazë, antishkencor dhe antihistorik.

        Madje, e fundit, por jo nga rëndësia, ata marrin edhe nga gjuha e vendasve, si një gjuhë me një nivel kulturor më të lartë, imponuese dhe asimiluese. Ky është rregulli në shkencë dhe në histori. Të vjen keq që i madhi Çabej, në mënyrë antihistorike dhe antishkencore, na tregon se gjuha shqipe ka marrë shumë huazime nga sllavishtja, me argumentin naiv shkencor, se mjaft fjalë të  sllavishtes ndodhen tek shqipja. I dashur Çabej është e kundërta: Shumë fjalë të shqipes (pellazgjishtes, apo ilireshtes) janë huazuar nga sllavishtja, pavarësisht se ju thoni fjalët sllave ndodhen tek shqipja; ndërkohë që duhet thënë se fjalët shqipe ndodhen tek sllavishtja. Ata janë borxhlinjtë për gjithëshka. Ne jemi gjithmonë “huadhënësit”; në territore, tradita, zakone, epos, etnografi dhe në kulturë e dituri në përgjithësi.

        Madje, meqënësë jemi tek rasti “Çabej”, të themi edhe dy fjalë të tjera. Të gjithë këta ithtarët e kësaj teorie na nxjerrin përpara si mburojë Çabejin. Interesant. Por jo vetëm këta. Por edhe gjithë antishqiptarët në shkencë, kulturë, histori dhe gjuhësi nxjerrin si mburojë Çabejin. Por jo vetëm, por bëhen edhe dalëzotësit më të zellshëm të teorive të tij antishkencore për origjinën e shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe.

        Këtu është rasti të themi, se këta “gjene-etnolog” deklarojnë me të madh se teoria e tyre vërtetoi gjenialitetin e  Çabejit,  i cili në mënyrë të shkëlqyer pati parashikuar origjinën ilire të shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe. Për të qartësuar lexuesit po tregojmë edhe anën tjetër të medaljes. Mbrojtësit më të mëdhenj të origjinës ilire të shqiptarëve jane studiuesit helenë. Pse? Sepse kjo teori mohon origjinën e shqiptarëve nga pellazgët dhe Epiri pellazg-arbëror dhe më pas shqiptar.

        Robert d’Anzhely na tregon, se çfarë thonë studiuesit helenë lidhur me origjinën e shqiptarëve:

“…Shqiptarët kurrë nuk kanë formuar në të kaluarën një shtet, që të kishte po ato kufij si vendi i sotëm, as nuk kanë pasur një unitet çfarëdo, qoftë etnologjik, as edhe një tjetër, as edhe një emër…

Helenizmi shtrihej deri në Orik në gjirin e Vlorës. Banorët e Epirit të Veriut, Kaonët, Antitanët, Perrebët etj ka shumë të ngjarë që të ishin helenë…

Nisur nga këto vrejtje të përgjithshme, të cilat na ndihmojnë për të gjetur origjinën e shqiptarëve të sotëm, shumica e kërkuesve janë të mendimit që shqiptarët e sotëm, edhe në se janë përzier me popuj të tjerë (këtë thonë edhe këta myteberët tanë teoricienë për përzierjen), doemos kanë ardhur, të paktën në pjesën më të madhe (tëpkë siç thonë këta teoricienët tanë 30 përqind), nga banorët e lashtë të vendit, Ilirët…Doket e zakonet shumë të lashta dhe patriarkale dhe e gjithë jeta e e malësorëve shqiptarë flet në favor të mendimit, se ata janë pasardhës të ilirëve të lashtë…

Çështja e banorëve të brigjeve të detit, të fushave dhe të Epirit në raport me atë të malësorëve ndryshon. Atje ka pasur një popullsi të shumtë helene…por ka marrë një karakter shqiptar ( a nuk thonë edhe këta teoricienët tanë se 20 për qind e shqiptarëve janë me origjinë helene, por kanë mësuar  shqip dhe janë bërë shqiptarë) si rezultat  zbritjes së malësorëve drejt bregdetit e qyteteve…Më konkretisht, banorët e Epirit të Veriut në mënyrë absolute, formuan një popullsi helene autentike…” [1]

        Pra, siç e shihni, teoria e Çabejit vetëm për origjinën ilire të shqiptarëve, duke mohuar atë pellazgjike dhe atë nga Epiri, është në sinkron me atë të studiuesve helenë. Ato shkojnë paralel dhe mbështesin njëra tjetrën.

        Prandaj kemi edhe dy raste mjaft treguese për dy antishqiptarë dalëzotës të Çabejit, njeri na vjen nga jugu dhe tjetri nga veriu, njeri punon për grekun dhe tjetri për sërbin. I pari është vllaho-greku Panajot Barka dhe i dyti shqiptaro-malazezi Kapllan Resuli.

        Por që shqiptarët të mësojnë se  ku “fshihet lepuri”, të dëgjojmë se çfarë na thotë një nga “dishepujt” e kësaj teorie, Alban Lauka:   “Nuk është fundi i botës edhe po të kemi elementë të gjakut serb mes nesh, fundja të gjithë njerëz jemi, lindim te ngjashëm, por rritemi ndryshe. Dhe nëse vërtetë ka prejardhje sllave mes nesh, kjo nuk na bën më pak shqiptarë, për sa kohë që rritemi në frymën e identitetit kombëtarë shqiptarë, me gjuhën dhe traditat tona”.

        Në këtë mëndje të Laukës është edhe Bojaxhiu. Ne jemi shqiptarë thotë ai, pasi flasim shqip, pavarësisht nga prejardhja e jonë nga raca të ndryshme, pra nga “përzierja”. I dashur lexues nuk janë “përzier” shqiptarët, por këta teoricienë kanë ngrënë një çorbë sllavo-helene që u ka përzier keq stomakun dhe mendjen. Mjaft e hidhur. Mjaft djallëzore. Tamam si thika e “Ndrios” tek “Buka dhe Thika”.

       Por ne shqiptarët, siç dihet botërisht, kemi trashëguar brez pas brezi, si gjakun, etninë, ashtu dhe gjuhën. Rrjedhimisht, kemi një etni, atë shqiptare, dhe kemi një gjuhë, gjuhën shqipe, të cilat janë të lidhura në një unitet të pashkëputshëm si “mishi me kockën”. Duke mbrojtur gjuhën tonë, ne kemi mbrojtur edhe racën dhe etninë tonë të pastër dhe të papërzier.

        Ja se çfarë na thotë në një paralele inteligjente Luigi Luca Cavalli-Sforza : “…Baskët, si rezultat i ruajtjes së gjuhës së tyre, që është shumë e ndryshme nga gjuhët indo-europiane (ashtu si dhe shqipja, do të shtoja unë, që në pemën gjuhësore indoeuropiane trajtohet si një gjuhë e veçantë), ata arritën të kenë një dallim gjenetik ndaj popullsive të afërta ( njësoj si shqiptarët do të shtoja unë), që duhet të pasqyrojë strukturën e tyre të origjinës (atë pellazgjike, njësoj si shqiptarët që e kanë këtë origjinë pellazgjike)…” [2].  Doni më për Behlulin.

        Ky Lauka më kujton një ish kryeministër të Greqisë në vitet 30-të të shekullit të kaluar, Lefter Venizellosi, i cili ishte arvanitas, pra me gjak shqiptar.  Venizellosi thoshte: Nuk ka rëndësi se çfarë gjaku kam në deje, e rëndësishme është se si e ndiej unë veten. Pavarësisht se në dejet e mi rrjedh gjak shqiptari, por unë e ndiej veten si grek, pasi unë flas greqisht dhe kam një kulturë greke.

      Pra ky Lauka së bashku me Bojaxhiun na thonë: Pse shqetësoheni ju shqiptarët qe ne të “mençmit” ju nxjerrim ju “budallenjtë” (shqiptarët) me gjak sërb, apo me gjak grek; mjafton që ju ta ndieni që jeni shqiptar dhe të flisni shqip. Për të tjerat mendojmë ne, të “mençmit”. Ju “budallenjtë” vazhdoni të hani në grazhd tagjinë që ju hedhim ne, atë sllavo-helene ortodokse të helmuar. Ju bëftë mirë! Deri në kockë na e ngulët thikën ju “murgjërit” e Janullatosit dhe të Ireneit!

        Pse e them këtë. Ka kohë që sllavo-helenët propagandojnë në Europë dhe më gjërë, se ne shqiptarët e Shqipërisë Londineze jemi një shtet multietnik, pra jemi të “përzier”, ku në përbërje kemi: sërbë, grekë, maqedonas, bullgarë etj. Kësaj i shërben edhe ajo që në Libofsh të Fierit, një komuniteti shumë të vogël të fshatit, të cilët janë boshnjakë të ardhur nga Novi-Pazari si rrjedhojë e persekutimeve sërbe para njëqind e kusur vjetësh; ku për ironi të fatit dhe historisë, të emërtohen dhe vetëquhen sërbë. Madje t’u hapet edhe një shkollë sërbe me libra që u vijnë nga Beogradi. Dhe këtë e kemi peshqesh nga kryeministrat tanë të shitur tek sërbi dhe tek greku. Edhe ky kryeministër që kemi tani njohu minoritetin bullgar në fshatrat në veri-lindje të Shqipërisë. Në kuadër të së ashtuquajturës “Reformë Administrative” krijoi minibashkitë monoetnike të maqedonasve në Prespë dhe  të vllaho-grekëve në Finiq. Rezultati. De jure dhe de facto, kryebashkiaku vllaho-grek i Finiqit, nëpërmjet tabelave në gjuhën greke, ka shpallur Autonominë, e në të njëjtën kohë, duke i quajtur grekë edhe shqiptarët që banojnë në atë farë bashkie, që edhe komunë nuk e quan dot.

        Shumë nga shtetet e Europës “rospi”, siç e quante Ismail Qemali, dhe “kurva e motit”, siç e quante Gjergj Fishta, e pranojnë dhe e nxisin këtë, që ta pranojmë edhe ne shqiptarët. Po e pranuam edhe ne, atëhere Europa do të na thotë: Pse ju shqiptarët doni të bashkoheni me trojet e tjera që ju shkëputëm në 1913? Ju vetë, kaq sa jeni dhe jeni të përzier. Apo doni të na shtoni përzierjen dhe ngatëresat. Kësaj i shërben edhe ajo që në Kosovë u janë dhënë 20 vende deputetëve sërbë në parlament. Ata synojnë, që ne shqiptarët të mos bashkohemi në të katër vilajetet. Po të ngelemi kështu çika-çika, që të na bëjnë përshesh dhe të na hanë sllavo-helenët.

        Vazhdojmë më tutje. Na thua zotrote Bojaxhi, se 18 përqind e shqiptarëve kanë gjak grek, apo Helen, siç kanë qejf ata, apo homogjen, siç thotë politika shoviniste greke (duke i futur edhe pak gjenetikë brenda nga ajo që ka qejf Bojaxhiu). Mirë. Po ku është etaloni i grekut, apo helenit? Grekë apo helenë të pastër si racë, apo si etni, nuk ka pasur as në antikitet dhe as sot. Bojaxhiu mbase nuk e di, por këtë e ka thënë Isokrati në shekullin e IV para krishtit.

        Isokrati, gojtari athinas, u drejtohej athinasve dhe spartanëve: “…Deri këtu qyteti ynë, Athina,  është distancuar nga pjesa tjetër e njerëzimit në mendim dhe ligjërim, sa nxënësit e saj u bënë mësuesit e pjesës tjetër të botës. Athina ka bërë që emri ‘Helenë’ nuk hamendson më një racë, por një inteligjencë dhe se titulli ‘Helenë’ përdoret deri diku për ata që kanë një kulturë me ne, se sa për ata që kanë të njëjtin gjak me ne…”[3]

        Pra, helenët, apo grekët, siç i quan Bojaxhiu, në antikitet nuk përbënin një racë që kishte të njëjtin gjak apo etni. Ata thjesht kishin të njëjtin kulturë. Kjo është njësoj sikur avokat Ngjelën ta quajmë sot dhe ta marrim për një njeri të racës anglo-saksone; ndërkohë që nga raca, gjaku, etnia ai është shqiptar. Por nga kultura, inteligjenca, ai është një anglo-sakson.

        Po sot a kemi grekë të pastër? Sot racat, që përbëjnë pjesën dërmuese të popullsisë së Greqisë, apo të Helladës, janë: shqiptarët, vllehët dhe bullgarët, të tjerët janë ata që përmend D’Anzhely: “…Kryqëzimi midis sllavëve, çifutëve, armenëve, arabëve, persianëve, egjyptianëve, arrixhinjve etj, që pasi u kristjanizuan dhe u përzien, morën emrin HELENË…”[4]

        Pra, ku ta gjejmë etalonin e grekut mor aman?!!! Ai nuk ka ekzistuar asnjëherë, as sot dhe as mot, në antikitet. Aaaa, nëqoftëse z.Bojaxhi quan grekë vllehët, këtu ndryshon puna. Se, sot e tridhjetë vjet,  politikanët dhe shteti grek i quajnë vllehët e Shqipërisë, grekë. Madje në dokumentet zyrtare për shtetësinë greke që ua japin të gjithë vllehëve, i quajnë edhe ‘homogjenë’.

        Demagogjia, mashtrimi dhe mungesa e seriozitetit shkencor, duket në faktin që këta farë teoricienësh deklarojnë: Ne e kemi hedhur poshtë historinë. Ne kemi bërë zbulime të tilla që i kanë kthyer përmbys shumë teza të historisë. Ne kemi sjellë një dritë të re në historinë e shqiptarëve, etj, etj, profka të tilla. Këta donkishotë të historisë harojnë se historia është një shkencë, ku të dhënat kryesore të saj janë të patundëshme nga faktet, dokumentet, të dhëna të tjera për ngjarje dhe persona; si dhe për popujt, origjinat e tyre, etj. Këta donkishotë të historisë harojnë se historia, në të dhënat e saj, shkon dorë për dorë me një duzinë shkencash, dhe veçanërisht me gjuhësinë, të cilat verifikojnë, saktësojnë dhe vërtetojnë njera tjetrën. Janë në lidhje dialektike të pashkëputshme, që në gjuhë popullore mund të thoshim, si mishi me kockën. Pra, që të ndryshosh historinë, duhet të ndryshosh edhe shkencat e tjera, që janë të lidhura me të.

        Por ajo që është më interesantja në këto sofizma, këta myteberë, megjithëse pretendojnë se po shpjegojnë historinë me AND-të e tyre; Kur vjen puna e shpjegimit të rezultateve dhe të “zbulimeve” të tyre “gjenetike”; përsëri, për ironi të tyre, për tallje të teorisë së tyre, në mënyrën më servile i drejtohen historisë. Pra, si ata lypsarët, i luten historisë t’u japë fakte për të shpjeguar “gjenetikën” e tyre të famshme. Por kuptohet, historisë i drejtohen, atëhere dhe atje ku mbeten keq, si peshku në zall dhe nuk dinë si ta vërtisin muhabetin.

        Si përfundim, mund të themi se pika më e dobët e këtyre teoricienëve janë etalonet e pabesueshëm dhe të pavërtetë. Po marrim p.sh. etalonin pellazg. Ku e gjetën miqtë e Bojaxhiut etalonin e një pellazgu të vërtetë? Në rradhë të parë, në cilin territor? Dhe në rradhë të dytë, nga e dalluan që është i një pellazgu dhe nuk është i ndonjë tjetri? Në cilën shenjë antropologjike që i dallonte katërcipërisht pellazgët nga të tjerët, u mbështetën këta? Pasi, pellazgët, për mendimin tim, nga pikëpamja antropologjike dhe geneve nuk kanë pasur asnjë dallim nga përfaqësuesit e tjerë të racës së bardhë. Dallimi i vetëm i tyre ka qënë ana social-kulturore, traditat, zakonet. Ka qënë njerëz të ditur, punëtor, paqedashës dhe me një kulture të jashtëzakonshme për kohën; dhe mbi bazën e këtyre virtyteve arritën të na lënë si trashëgim mrekullitë e parahistorisë.

        Por vazhdojmë më tej, për dijeni të lexuesit dhe demaskim të mashtruesit, pellazgët në kohën e tyre kanë qënë ashtu si janë sot europianët, një racë e bardhë. Pra sot europian quhet një spanjoll, një italian, një britanik, një gjerman, një francez etj, përjashto këtu njerzit e racave të tjera të ardhur në Europë si aziatikët e verdhë dhe negrit e Afrikës.

        Shtyhemi më tutje, për dijeni të lexuesit dhe demaskim të mashtruesit. Pellazgët në lashtësi kanë banuar në një  territor aq të gjërë, sa sot për të gjetur një etalon të tyre duhet të kërkonim në tri kontinente: Europë, Azi dhe Afrikë. Pellazgët, në kohën e tyre më të mirë, kanë luzmuar në të gjitha brigjet e Pellgut të Mesdheut, në ato të Detit të Zi, në brigjet e Detit Kaspik dhe atij të Vdekur, në brigjet e Nilit e deri tek ato të Tigrit dhe Eufratit. Pra, që të jem më i qartë, origjinën pellazgjike, me të drejtë të zotit, mund ta mëtojë sot: Një francez, një italian, një kroat, një boshnjak, një malazez, një spanjoll, një zviceran, një gjerman, një danez, një belgjian, një norvegjez, nje skocez, një uellsian, një anglez, një portugez, një maroken, një tunizian, një algjerian, një libian, një egjiptian i bardhë, një libanez, një sirian, një palestinez, një iraken, një turk, një kurd, një armen, një dagestanez,  të gjithë popujt rreth Kaukazit dhe Detit Kaspik, një grek, një shqiptar etj, etj. Tani po i bëj një pyetje zotit Bojaxhi: Në cilin nga këta popuj e fut veten ai dhe babai i tij, që na paskërkan dalë me origjinë pellazgjike?!!!

         Meqënëse këta demagogë na thonë se në teorinë e tyre i referohen gjenetikës, edhe ne do të bëjmë të njëjtën gjë. Po i referohemi Luigi Luca Cavalli-Sforza, që na thotë se gjeni RH negativ është shumë i përhapur tek popullsia Baske, popullsi e cila është pranuar unanimisht si popullsi me prejardhje pellazge. Por ky gjen, RH negativ, na thotë Sforza, në parahistori, para dhjetë mijë vjetësh ka qënë 100 për qind në Lindjen e Mesme[5]. Madje më tej ai shtron idenë e përhapjes së qytetërimeve me origjinë Lindjen e Mesme, Kaukazin dhe Anatolinë, gjë që vërteton teorinë tonë të pellazgëve të pellgjeve ujore ( si Mesdheu, Kaspiku, Deti i Zi, Egjeu, Joni, Tirreni, Liguri etj); qytetërimin pellazg Hitit (ose Anatolian) i cili shtrihej deri në Lindjen e Mesme tek Jebusianët, Peleshtët, Kananitët, Girgashitët, etj (të gjithë popuj pellazgë) dhe i afërt me atë Kaukazian.

        Sforza na thotë : “…Ekspansioni (demografik) ishte i ngadaltë dhe i rregullt. I nisur nga Lindja e Mesme dhe Anadolli, rreth 9500 vjet më parë, atij i janë dashur më shumë se 3500 vjet për të  arritur në Angli (kujtojmë Stonhenxhin)…Por gjatë brigjeve të Mesdheut ka qënë më i shpejtë…Ekspansioni gjatë brigjeve të Mesdheut, i nisur nga Maqedonia dhe nga Greqia mbrriti në Italinë Jugore, për të vazhduar më pas drejt Mesdheut perëndimor. Por më parë ai kishte pushtuar ishujt midis Turqisë dhe Greqisë…Në detin Tirren minierat më të pasura të oksidianës ishin në Lipari…”[6]

        Por të nisesh nga Maqedonia për të shkuar në perëndim me domosdo duhet të kalosh nëpërmjet Shqipërisë. Pra edhe trojet shqipfolëse (pellazgjishtfolëse) në lashtësi janë prekur nga kultura pellazgjike e ardhur nga Anadolli dhe Lindja e Mesme, vendet e lindjes së qytetërimeve dhe atij pellazg në veçanti.

        Shumë para harxhon greku dhe sërbi për të na shkatëruar ne shqiptarët, dhjetra dhe qindra milionë Euro. Mos vallë një pjesë e tyre ka shkuar për “institutin” në Zvicër dhe për “tellallët” e tyre në Shqipëri?!!!

Petro Dangellia, 10 maj 2019.

[1] Robert D’Angely, Enigma, f, 308-309

[2] Luigi Luca Cavalli-Sforza, “Gjenet, Popujt dhe Gjuhët”,Bot.Shqip-2012,f,144

[3] Martin Bernal, Athina e Zezë, f, 138

[4] Robert  D’Angely, Enigma, f, 284-285

[5] Luigi Luca Cavalli-Sforza, “Gjenet, Popujt dhe Gjuhët”,Bot.Shqip-2012,f,31,136-137

[6] Luigi Luca Cavalli-Sforza, “Gjenet, Popujt dhe Gjuhët”,Bot.Shqip-2012,f,127-128

LETRA E ÇAMËVE MYSLIMANË TË FILATIT, GUMENICËS DHE MARGARITIT DREJTUAR LIDHJES SË KOMBEVE (1924) : “NUK JEMI TURQ, MOS NA SHKËMBENI !”

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 12 Maj 2019/

Në faqen n°238 të dokumentit të “Société des Nations – Journal Officiel”, botuar në shkurt të 1925, gjejmë një letër të veçantë të çamëve myslimanë drejtuar asokohe Komisionit Miks të Lidhjes së Kombëve, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar : 

Letër presidentit të Komisionit Miks

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Athinë, 13 maj 1924.

“Pas ekspozesë që patëm nderin të bëjmë në Prevezë, ne po nxitojmë t’i paraqesim Komisionit të Lartë argumentet në vijim, të cilat përkrahin racën shqiptare të Çamërisë, që do të thotë rrethet e Margaritit, Gumenicës dhe Fulatit, për të cilat ne jemi përfaqësuesit e tyre dhe ku asnjë mysliman, sipas mendimit tonë, nuk duhet të jetë subjekt i shkëmbimit.

Myslimanët e Çamërisë, duke përfshirë ata të Paramithisë, janë shqiptarë të njohur si të tillë nga të gjithë historianët, historikisht, dhe veçanërisht nga ata të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe të fillim të nëntëmbëdhjetës.

Këta historianë dhe udhëtarët janë anglezë, francezë dhe grekë; do të mjaftojë të citojmë Leake, Pouqueville, Gervinus, Finlay, Aravantinos. Të gjithë kanë thënë se Çamët, si Suliotët, janë shqiptarë nga raca, gjuha dhe zakonet. Ka ende sot, në fshatin Gardhioi, një lagje e quajtur Kopolat, të gjithë muslimanët që janë kushërinjtë e heroit të famshëm suliot Xhavella.

Në të vërtetë, ajo që dallon një racë nga një tjetër, ajo që dëshmon se çamët janë shqiptarë është gjuha e tyre, gjuha shqipe e folur në familje, zakonet e tyre, të cilat ndryshojnë plotësisht nga ato të turqve, zakonet dhe traditat shtëpiake, ato që lidhen me martesën, funeralet, lindjen e një fëmije, vallet, këngët, etj.

Kostumi i Çamëve është mjaft karakteristik; ai është krijuar që në kohën e Pellazgëve dhe është i përbashkët për të gjithë shqiptarët, për çamët si dhe për të tjerët. Sa për ata që argumentojnë se Çamët erdhën nga Damasku (Chem en lyre), këto janë fjalë të pandershme të njerëzve të paditur në fushën e historisë dhe që veprojnë për interesa personale. Disa “hoxhallarë” kanë pretenduar gjithashtu se jemi turq, sepse dëshironin të shkonin në Anatoli, duke shpresuar, kështu, të gjenin atje Khalifin.

Ne do të ishim jashtëzakonisht mirënjohës, nëse një vendim do të merrej sa më parë në favorin tonë, duke na dekretuar jashtë shkëmbimit, dhe nëse merren masa për heqjen e kufizimeve ndaj elementit shqiptar mysliman, dhe kështu, të jemi të lirë që të gëzojmë pronat tona, lirinë tonë, të drejtat tona civile, në mënyrë që të kthehemi në një gjendje normale, diçka pas së cilës kërkojmë për gjatë pesëmbëdhjetë muajsh.

Ne ju lutemi, z. President, që të bindeni për sigurimin e respektit tonë më të thellë.”

Në emër të Hysni Abezit (Husni Abez), Haki Mazës (Haki Masa), Qazim Xhaferit (Kasim Djafer), Ramadan Sulejmanit (Ramad Suleiman) nga Filati; Sheko Hamidit (Cheko Hamid), Abedin Xhemalit (Abidin Djemali), Adem Sehmetit (Aden Sehmeti) nga Gumenica; Haxhi Brahit (Hedji Brahi), Mehmet Duzes nga Margariti.

Nënshkruar : Musa DEMI

Nga Fritz Rdaovani-Melbourne-Australi/

Kurr mos i harroni shpetimtarët e njerzimit! Harresa shpesh e ka persëritë historinë!

Nuk kishte pak ditë kur Presidenti amerikan Ronald Reagan kishte fillue punen në një nga postet ma të randsishme botnore, me deshirë të madhe me ndryshue Boten dhe me 30 Mars 1981, Presideti Reagan, Sekretari i Presidentit per shtypin James Brady, polici i Uashingtonit Thomas Delahanty e agjenti i Shërbimit Sekret Timothy McCarthy, u gjuejten me armë zjarri nga John Hinckley, jashtë Hotelit Hilton në Uashington.

Nuk i dihej fatit, po mbas mërritjes në Spitalin George Washington, Presidenti u permirsue dhe mbas disa ditësh Reagan filloi prap realizimin e qellimeve të veta. 13 Maji 1981,Papa Gjon Pali II kur ishte tue pershndetë në Sheshin e Vatikanit në Romë, një popull mbi 20000 vetë të grumbulluem me marrë bekimin e Tij, në diten e shfaqjes së Virgjineshës në Fatima, një vrasës turk 23 vjeç me emnin Mehmet Ali Akgja, e gjuejti Papen në një distancë ma pak se 6 m, me një pistoletë dhe me tre plumba me kaliber 9 mm, Papa ra në makinen e hapun të Tij i mbuluem në gjak pa ndjenja…

Mbas operacionit mjekët njoftuen shpetimin e Tij nga rreziku i jetës, gja të cilen Papa Gjon Pali II gjithmonë ia dedidikonte Virgjineshës së Fatimas… Dhe, me të vertetë kur kam pa kalimin e plumbit në kthesat e aortës pa takue në te, ishte një mrekulli e vertetë!

Shkaktarët e vertetë të këtyne dy atentateve që tronditën Boten nuk u mësuen kurr…

Sigurisht veprimet e mëshefjes së dorës vrastare ishin të njëhershme me gjuejtjen…

Të gjitha dyshimet e njerzimit ishin nga sherbimet sekrete të sovjetikëve… Dhe kuptohet lehtësisht nga njerzimi se të dy Personalitetet e njohuna, Presidenti amerikan dhe Papa Gjon Pali II, të dy ishin shpresa dhe deshira e të gjithë popujve të vorfnuem nga prangat e robnisë skllavnuese komuniste të Shekullit XX. Kush ishte ai që në Portretet Burrnore të Atyne dy Shpetimtarëve, nuk shihte rrezet ndriquese të Lirisë së shumpritun…

Papa Gjon Pali II, mbas dy vjetësh shkoi në burgun ku ishte vrasësi dhe e fali… Nuk ishte aspak e papritun kjo veper që vetem plotsonte virtytet e Tija Shpirtnore e njerzore.

Mbas pak ditësh, Papa Gjon Pali II priti në Vatikan në një vizitë private Nanen Tereza.

Nana Tereze gjithmonë kujtohet nga Bota si një Figurë Botnore Shqiptare… Sigurisht, ashtusi edhe të tjerat Figura të Mëdha të tonat, që shpesh duhet të na i kujtojnë “tjerët”!

Reagan e priti në shtëpi me Zonjen e Tij Shqiptarën… Nanen e fukarave të Botës…

Papa Gjon Pali II erdhi me Nanën Tereza në Shkoder, dhe na tregoi me gojen e vet se: “Drama e Juej Shqiptarë të dashtun, zgjon interesin e mbarë Kontinentit Europjan!”

Unë do ti kujtoj Ata Shpetimtarë dhe veprat e Tyne njerzore.., derisa të jemi gjallë!E sot, ma shumë se kurr, kur tradhtarët kerkojnë “rilindje

NGA FRITZ RADOVANI-MELBOURNE-AUSTRALI/

MAJI  1942 … DR. NORBERT  JOKLI

DR. NORBERT JOKLI- 25 SHKURT 1877 – MAJI 1942/

■DR. Norbert JoklI ishte Albanolog Austriak me prejardhje Hebre…

Ai ka shkrue per At Gjergj Fishten:

■ “… Lahuta e Malsisë e At Gjergj Fishtës, jo vetëm që ka rândësi në pikpamje artistike, por ajo, porsi vêna e mirë që sa mâ shumë vjet kalojnë aq mâ vlerë merr, tue qenë se ajo âsht pasqyra, magazina e kopja besnike e jetës, e shpirtit, e dëshirave e përpjekjeve, e luftës dhe e vdekjes së shqiptarve: me nji fjalë, Lahuta âsht shprehja mâ e kjarta e dokeve të fshatarve, banorë të Maleve të Veriut. E prejse doket e lashta të fiseve malore janë gjykue të zhduken nga tallazet e forta të civilizimit, lexuesi, letrari, folkloristi, juristi e historiani i nesërm kanë për t’ia dijtë për nder në dhetë a qindvjetët e ardhshëm Poetit, i cili në Lahutë të Malsisë na la nji ritrat (portret) të shqiptarit, të përshkruem nga goja e dëshmitarëve njikohsorë, ashtu si këta e gjetën në agimin e Shekullit të XX-të, me atë ndryshim të vogël që shqiptari pësoi ç’prej kohve të largëta të iliro – thrakëve.”

■”Shqipnia pat nji fat t’ madh e t’ jashtzakonshem, shka nuk e paten popujt e tjerë, veçse mbas qinda vjetësh të nji jete letrare, pat të madhin, të naltuemin përmbi t’gjith, atë, qi u pshtet në popull t’vetin e n’ gjuhen e tij e qi me vjersha t’veta ndezi flak zemrat n’popull, pat zhenin poetike t’At Gjergj Fishtes.

I rranjosur krejtësisht në popullin e vet, At Fishta ka dashtë të përgjonte si flasin burrat e gratë e maleve. Ka marrë prej tyre mënyrat e namëve, të mallkimeve e të urimeve dhe çdo gja e ka shkrij me mjeshtri në poezitë e veta”.

■”Koha e ardhshme ka me dijtë me çmue edhe ma mirë randësinë e këtij njeriut, sidomos kur vjershat e tij të jenë përkthye ndër gjuhe ma të përhapuna.”

***

Leter e At Gjergj Fishtës OFM:

Shkelqesisë së Tij, Françesko Jakomoni  Luogotenente

■Shkodër, 23 shtator 1939

Shkelqësi,

Mendoj se ma i miri gjuhëtar i gjuhës shqipe në Evropë, asht profesor Norbert Jokli,

me kombësi çifute qi, para Anshlusit, ishte bibliotekar i Universitetit të Vjenës e Profesor gjuhësie në të njajtin universitet.

Tashti, më shkruejnë nga Vjena, se autoritetet lokale i kanë thanë këtij albanologu të shquem të largohet, mbrenda 30 ditësh, prej territorit të Raihut.

Ai, tashma, asht i ndrymë, beqar, me një fat mjaft modest. Atij, natyrisht, i duhet të rropatet me gjetë ndonjë vend, kudo të jetë, sa me jetue. Duket se don me shkue në Amerikë.

Shkelqësi, pa dyshim, do të ishte një fatkeqësi e madhe për gjuhën kombtare shqipe,

në qoftëse ky shkencëtar, me famë europiane, që unë e njoh e që, me autoritetin e tij

të padiskutueshëm, ka mbajtë gjatë interesin e filologëve ma të përmendun për gjuhën shqipe, të jetë i shtrënguem me braktisë Europën.

Kombi shqiptar, i tani, do t’Ju dijë për nder shumë, nëse Shkëlqësia e Juej të mund të gjejë mundësinë t’a bajë me ardhë në Shqipni, tue i caktue aty nji vend, edhe pse jo aq fitimprues, megjithatë të përshtatshëm për famën e tij si shkencëtar e gjuhtar i shquem.

Jam i sigurtë se do t’a merrni në konsideratë dashamirëse këtë propozim timin, që unë e paraqes në emen të të gjithë intelektualve shqiptarë.

Përfitoj nga rasti, për t’Ju lutë të pranoni ndjenjat e respektit ma të madh dhe, me mirënjohje të thellë.

I Shkëlqesisë Suej

i devoçëm e mirënjohës

P. Gjergj Fishta OFM.

***

■Shenim nga F.Radovani: Letra e At Gj. Fishtës per F.Jakomoni botue nga z.Kolec Çefa,

asht një letër e panjohun dhe e pabotueme e At Fishtës, drejtue Françesko Jakomonit, më 23 shtator 1939, shkrue në emen të të gjithë intelektualëve shqiptarë, me të cilën, mbasi shpreh vlerësimin ma të naltë për Dr. Joklin, shfaqë dëshirën që të gjindet mundësia me ardhë Jokli në Shqipni, në ndonjë nëpunësi, të përshtatshme me famën e tij si shkencëtar e gjuhëtar i shquem.

Ja pra, Ky ishte At Gjergj Fishta i Besës, Bujarisë e Burrnisë së “Lahutës së Malcisë”..!

            Melbourne, 23 Maji 2019.

Shkruan: Leonora Laçi*/

Të merresh me analizimin e dokumenteve komuniste do arrish të kuptosh se sa të pavërteta ka, do të njohim fytyrën e vërtetë të atij sistemi, falsifikimin e historisë, sa pushkatime janë bërë pa fakte konkrete e me gjyqe të inskenuara, sa njerëz kanë vuajtur në burgjet komuniste e sa të tjerë janë internuar për hir të babait, xhaxhait, vëllait, kushëririt etj., Pra përmes këtyre dokumenteve del zbathur e vërteta që komunistët nuk do të donin ta rrëfenin.

Ky studim është mbështetur terësisht në dokumentet arkivore të marra nga arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe Arkivi Qendror Shtetërore. Referimi tek këto dokumente ka synim të sjellë një tablo sa më të plotë të fytyrës së regjimit komunist. Ky studim është si një reflektim mbi të shkuarën.

DOKUMENTET PËR MONS. DR. ZEF OROSHIN KANË KËTO ELEMENTË THELBËSORË:

Përfshirjen e klerit katolik në kërkesat për kapjen e tij dhe përpjekjet për ta bindur të dorëzohet;Në dokumentet e referuara vihen re qendrime të ndryshme lidhur me çështjen e tij;

Qendrimi i parë; -Ka rënë në ndeshkim kanonik

Qendrimi i dytë; Veprime te tilla sjellin dam si personave te tyne ashtu edhe mbare Kishes;

Qendrimi i tretë; Nuk ka kryer veper anti-pushtetit;

Qendrimi katërt; Konsiderimin si viktim të reaksjonit dhe shpetimin e tij;

Konsiderimin bandit;

Kthimin e nderit të “klerit”;

1.Përfshirjen e klerit katolik në kërkesat për kapjen e tij dhe përpjekjet për ta bindur të dorëzohet;

Kryetar i Kishes Katolike te Shqipnis, Ordinari i Arqipeshkvis Metropolitane, Dom Bernardin Shllaku në një shkresë të datës 15 mars 1952 mes të tjerash shkruan: “Po si ky veproj edhe D. Nikollë Kimza, para ca kohe, tue e lane famullinë në fatin e vet. Nji veprim i tillë asht jo vetem i damshem per prestigjin e mbare klerit Katolik, por edhe kundra ligjeve kishtare qe e detyrojne famullitarin te jete besnik i popullit e gjithmone gadi me i sherbye popullit qi asht lane nen kujdesin e tij fetar edhe atehere kur i paraqiten veshtiresina.

2.Në dokumentet e referuara vihen re qendrime të ndryshme lidhur me çështjen e tij;

Qendrimi i pare; -Ka rënë në ndeshkim kanonik

Kryetar i Kishes Katolike te Shqipnis, Ordinari i Arqipeshkvis Metropolitane, Dom Bernardin Shllaku në një shkresë të datës 15 mars 1952 mes të tjerash shkruan: “Largimi i nji famllitarit nga detyra pa lejen e ordinarit te vet shkakton pergjegjesi te rand para popullit e para Zotit, kur nji famullitar shkelë ligjin e detyren ndaj popullit a arratiset tue e lanë popullin pa sherbim, vetvetiu ai bjen në ndeshkim kanonik.

Qendrimi i dytë; Veprime te tilla sjellin dam si personave te tyne ashtu edhe mbare Kishes.

Prandej ju njoftojmë se;

I)Do t’i hiqet çdo juridiksjon kishtar ati Kleriku qi largohet nga famullija me qelllim arratisjeje;

II)Se per cdo friksia qi meshtari mund te kete prej ndoj personit apo per cdo fjale alarmuese qi mund te ndigjojne mbi personin e tij te na referohet ceshtja menjihere, tue sigurue se Na kena per te kene gadi me e ndjeke ceshtjen para Organeve Shtetnore ose me e rregullue pa kene nevoja te bajnë si te naltpermendunit, pasi veprime te tilla sjellin dam si personave te tyne ashtu edhe mbare Kishes.”⁽ AQSH, F.132/A, v.1952, D.22, fl 1-2)

Qendrimi i tretë; Nuk ka kryer veper anti-pushtetit

Kryesija e Kishes Katolike te Shqiperise, Episkopati Katolik Shqiptar, në shkresen e datës 20/IV/ 1952:

“Nga ana e kësaj Kryesi janë ba hapa, tue pasë perhere perkrahjen e organeve shtetnore, dhe asht ba cmos, tue dergue edhe nierz per te mujtë m’u takue me te dhe me e bindë që të dorëzohet, mbasi edhe prei organeve shtetnore nuk rezulton të ket kry ndonji veper anti-pushtet.” (…)

Qendrimi katërt; Konsiderimin si viktim të reaksjonit dhe shpetimin e tij

Na tue intepretue edhe mendimin tuej e deklarojmë jashtë rrallve tona per deri sa ai të vazhdojë me qendrue në mal i arratisun. Prandej u sillemi Ju të gjithve, që ju direkt ase me anen e famullitarve të bani cmos m’u takue me te dhe t’a bindeni m’u dorëzue, tue kenë të sigurtë se kushdo që të mundohet në ketë drejtim ka me pas perkrahjen e organeve shtetnore; kushdo prei jush a prei famullitarve asht i lirë, dhe e ka per detyrë të bajë hapa m’u takue me te per kete qellim pse ky asht dhe dishiri i Pushtetit. Perpiquni pra nga te gjitha anët dhe beni cdo sakrific per te shpetue kete meshtar viktim te reakcjonit. P. Kryesinë Kishes Katolike Shqip. Kryetar Bernardin Shllaku ip.

Qendrimi i pestë: Dëshira e Klerit që ta shoh në gjirin e tij

Relacjon(AQSH, F.132/A, v.1952, D.22, fl. 5-6) Mbi tentativen e fundit rreth dorëzimit t’arratisunit Don Zef Oroshit. Njoftue nga Kryesija e Kishës Katolike të Shqipërisë me shkresë Nr.1/7 dt.15/III/ 1952, aratisja e Don Zef Oroshit, ish- famullitar n’Ungrej (Mirditë), Vikari Kapitullar i Djoçezit të Lezhës Don Ndoc Sahatçija tentoi nji takim as së pakut çfaqjen e dishirit të Klerit qi ai të dorëzohej, per me mujtë qi t’i shkote në vesh kjo fjalë. Per këtë qellim Don Ndoc Sahatçija shkoi me dt 24/III/ 1952 n’Ungrej, ku u takue me Vikar Kapitullarin e Abacisë së Mirditës Dom Lec Sahatçija, me nanen dhe motren e t”aratisunit me dhe tjerë pa mujtë me hetue se ku gjindej. Shtye prei dishirit me e pa në gji të klerit t’aratisunin Don Zef Oroshin, peshtetë në shkresen e Kryesisë së Kishës Katolike të Shqipnisë Nr.1/37 dt 20/VI/52.

2.Konsiderimin bandit

Me dt.27/XI/52 e enjte, nder dy meshët qi thamë tu Kisha n’ungrej, popullit qi erdh me shumicë, i foli Don Mark Dushi, i cili nder të tjera tha: “Na vimë nder këto anë t’auktorizuem me qellim me ba nji tentativë të fundit per dorëzimin e t’arratisunit don Zef Oroshi, i cili tash sa muej asht largue prei famullisë së vet e ka dalë në mal. Kjo punë ka ba pershtypje si nder ne qi e kam pasë shok veprimi fetar, si nder qarqe qeveritare, si edhe në mbarë popullin. Bariu i mirë i don delet e veta e ep jeten per to. Krejt perkundra veproi Don. Zef Oroshi. Meshtari katolik do të gjindet në krye të detyrës tue i sherbye popullit besnikërisht, do të mbajë në dorë ungjillin e jo pushken në dam të popullit. Nji klerik i tillë, persa të qendrojë në mal nuk i perket klerit ai asht i perjashtuem prei nesh. (…)Nder fjalime tona e nder takime me popull, pose tentativës per dorëzimin t’arratisunit Don Zef Oroshi, i u ba edhe një demaskim i rrebtë mbi atë qi la famullinë, delet e e veta pështetë kujdesit shpirnuer të tij, e me pushkë në krah, meshtari shetitë malit si bandit.

3.Kthimin e nderit të “klerit”

Marrim lirinë me Ju kerkue sa ma poshtë:

Tue shikjue e interesin e Kishës Katolike të Shqipërisë, e këthimin e nderit të Klerit denigrue me aratisjen e Don Zef Oroshit, ndodhë qyshë në kallndorin e k.v. e interesin privat të ti, morem inisjativen me ba edhe nji tentativë të fundit, si antarë të këti klerit, për të kërkue mjetin e nji takimit me personin në fjalë me ia mbushë menden të dorzohet(…)Më dt.20/XI/1952 e ejte u takuem me Kryetarin e Kishës Katolike Imz.Bernardin Shllaku në Qelen Famullitare të Tiranës, dhe morem aprovimin e Tij. Simbas fjalës së dhanun të Kryetarit të Kishës, kemi nderin me kerkue zyrtarisht:

I.Aprovimin zyrtar e urgjent të kësaj inisjative.

II.Ndihmen dhe perkrahjen morale dhe materjale t’asaj Kryesi. Për sa i përket pikës së dytë prap marrim lirinë me kerkue; ma shprehimisht:

a)mjetet e komunikacionit;

b)porosinë, madje ngarkimin me detyrë të personave fetarë qi do të shenjohen per ket qellim.

c)pajisjen me urdhen-sherbimi të personave fetarë qi do të shenjohen per ket qellim.

Dom Mark Dushi

Famullitar e Dekan i Tiranës (AQSH, F.132/A, v. 1952, D.38. fl.1)

*Pjesë e kumteses të mbajtur në Konferencën Nderkombëtare që u zhvillua më 17 maj nga Autoriteti i Dosjeve.

Fshati i përgjumur amerikan me emrin e legjendës shkruar nga Washington Irving/

 (“Epo, duhet t’i rregulloj jastëkët e mi për një natë tjetër.”)

Nga Keze Kozeta Zylo/

Të flesh një natë me fantazma nëpër legjenda si me kalorësin pa kokë shkruar nga shkrimtari botëror Washington Irving doemos do të kesh një lloj mekje fjalësh si fshati i përgjumur amerikan me emrin “Sleepy Hollow”.  Të degjosh cicëronen amerikane me emrin e bukur Lilly, për disa orë në shtëpinë e shkrimtarit Washington Irving në lidhje me shkrimet e tij dhe sidomos për legjendën e famshme “Sleepy Hollow” doemos që do të zgjohet fantazia dhe imagjinata pa limit deri në qiell ashtu sic ëndërronte vetë shkrimtari për lexuesit e tij.

Ishte nje udhetim panoramik me përjetime artistike ku shkriheshin në një harmoni të përkryer Mali Pleasant, lumi Hudson dhe pemët që mbulonin si kurorë të gjelbëra rrugët e diellta.

Të ndodhesh përballë shtëpisë së Washington Irving duhet të ndjesh shpirtin e përkorë të autorit, që dhe fijet e holla të barit, dhe një paparune e vetme që kuqëlonte mbi fushën e gjelbërt dhe rrëzohej nxitimthi në lumin Hudson dukeshin sikur merrnin frymë.  Ishte frymë që i blatohet tregimeve të shkurtra që e bënë atë aq shumë të njohur dhe të degjuar në botë.

Historia e legjendes “Sleepy Hollow” është vendosur në vitin 1790 të në fshatrat rreth vendbanimit holandez të qytetit Tarry (Tarrytown historik, Nju Jork), në një vend të izoluar të quajtur “Sleepy Hollow”. Sleepy Hollow është e njohur për fantazmat e saj dhe atmosferën që përshkon imagjinatën e banorëve dhe vizitorëve të saj. Spektri më famëkeq në Hollow është kalorësi pa kokë, që thuhet të jetë fantazma e një ushtari hessian, (gjerman) i cili e kishte goditur kokën me një kanion të humbur gjatë “një beteje të panjohur” të Luftës Revolucionare Amerikane dhe që “kalëron përpara ne skenën e betejës në kërkim të kokës së tij “.

“Legjenda” ka të bëjë me nje përrallë të Ichabod Crane, një mësues i mprehtë, e çuditshem dhe jashtëzakonisht supersticioz nga Connecticut, i cili konkuroi me Abrahamin “Brom Bones” Van Brunt, qyteti i ngatërruar, për dorën e 18-vjeçares Katrina Van Tassel, bija dhe fëmija i vetëm i një fermeri të pasur, Baltus Van Tassel. Ichabod Crane, një Yankee dhe një i huaj, sheh martesën me Katrinën si një mjet për të siguruar pasurinë ekstravagante të Van Tassel. Bones, hero lokal, vies me Ichabod për dorën e Katrines, duke luajtur një seri pranks në mësuesin Jittery dhe fatin e fatit Sleepy Hollow peshon në ekuilibër për disa kohë. Tensioni mes të treve është sjellë së shpejti në kokë. Në një natë të butë vjeshte, Crane ambicioze ndjek një aktivitet të korrjes në fermën e Van Tassels. Ai vallëzon, merr pjesë në festë dhe dëgjon legjendat e frymëzuara nga Brom dhe vendasit, por qëllimi i tij i vërtetë ishte t’i propozonte Katrinës pasi të largoheshin mysafirët.  Megjithatë, synimet e tij janë të këqija.

Pas dështimit për të siguruar dorën e Katrinës, Ichabod arrin në shtëpi “të rëndë dhe të rrëzuar” përmes pyllit midis fermës së Van Tassel dhe vendbanimit Sleepy Hollow. Ndërsa kalon disa pika spektakolare, imagjinata e tij aktive është e mbushur me tregimet e fantazmave të treguara në festën e korrjes Baltus. Pasi kalon nervozisht nën një pemë tulipani të rrufeshëm, që supozohet të jetë përndjekur nga fantazma e spiunit britanik Major André, Ichabod takon një kalorës të mbuluar në një kryqëzim në një moçal kërcënues. I zhveshur nga madhësia dhe heshtja e frikshme e shokut të tij, mësuesi është i tronditur të zbulojë se koka e shokut të tij nuk është mbi supet e tij, por në shulat e tij. Në një garë të zjarrtë në urën pranë Fronit të Varrimit Vjetër Holandez, ku Hessian thuhet se “zhduket, sipas rregullit, në një zjarr dhe squfur” pas kalimit të tij, Ichabod ecen për jetën e tij, duke u përpjekur në mënyrë të dëshpëruar temperamentin e tij çan kali poshtë Hollow. Sidoqoftë, në horrorin e Crane-s, vjedhurazi vdes mbi urë, e ngre kalin e tij dhe i hedh kokën e tij të prerë në fytyrën e tmerruar të Ichabodit. Mësuesi përpiqet të hidhet poshtë raketës së tmerrshme, por është tepër vonë, kur godet kokën dhe e dërgon atë duke u ulur në pluhur.

Të nesërmen në mëngjes, Ichabod u zhduk në mënyrë misterioze nga qyteti, duke lënë Katrinën të martohej me Brom Bones, i cili u tha “të dukej shumë duke e ditur kurdo që historia e Ichabodit ishte e lidhur”. Në të vërtetë, reliket e vetme të fluturimit të drejtorit janë kali i tij endacak, shali i shkelur, kapeli i hedhur dhe një kungull misterioz i copëtuar. Megjithëse natyra e vërtetë e kalorësit pa kokë dhe zhdukja e Ichabodit atë natë mbeten të hapura për interpretim, historia nënkupton se fantazma ishte me të vërtetë Brom (një kalorës i shkathët me marifet) në maskim dhe sugjeron që Crane ishte rrëzuar nga kali i tij dhe menjëherë iku Sleepy Hollow, që kurrë të mos kthehet përsëri atje.

Megjithatë, transmetuesi i Irving përfundon tregimin, duke pohuar se gratë e vjetra holandeze vazhdojnë të promovojnë besimin se Ichabod ishte “i zjarrtë nga mjetet mbinatyrore” dhe një legjendë zhvillohet rreth zhdukjes së tij dhe vështrimit të shpirtit melankolik të tij.

Washington Irving dhe legjendat

“Legjenda e Sleepy Hollow” është një histori gothic nga autori amerikan Washington Irving, i cili përmban përmbledhjen e tij të 34 eseve dhe tregimeve të shkurtra me titull Libri i skemës së Geoffrey Crayon, Gent .. Shkruar ndërsa Irving jetonte jashtë në Birmingham të Anglisë ” Legjenda e Sleepy Hollow “është botuar për herë të parë në 1820. Së bashku me pjesë të shokut të Irving-it” Rip Van Winkle “,” The Legend of Sleepy Hollow “është ndër shembujt më të hershëm të fiction amerikane me popullaritet të qëndrueshëm, veçanërisht gjatë Halloween për shkak të një karakteri të njohur si kalorës pa kokë besohet të jetë një ushtar hessian i cili ishte goditur nga një top në betejë.

Nga qetësia e pamenduar e vendit dhe karakteri i veçantë i banorëve të tij, të cilët janë pasardhës nga kolonët origjinale holandeze, kjo glen e sekuestruar ka qenë prej kohësh e njohur me emrin Sleepy Hollow … Një ndikim i përgjumur dhe i ëmbël duket sikur varet mbi tokë, dhe për të pervaduar atmosferën më shumë.

Gjatë kulmimit të Luftës Revolucionare Amerikane, Irving shkruan se vendi që rrethonte “Tarry Town” ishte një nga ato vende shumë të favorizuara, të cilat bollojnë me kronikë dhe njerëz të mëdhenj. Linja britanike dhe amerikane kishin drejtuar afër saj gjatë luftës, pra, ishte skena e plaçkitjes dhe e infektuar me refugjatë, me lopë dhe me të gjitha llojet e kalorësisë kufitare “.

Irving vazhdoi të shoqërohej me personalitete te larta dhe të vazhdonte me korrespondencën e tij edhe në vitet shtatëdhjetë të tij, ndersa fama dhe popullariteti i tij vazhduan të fluturojnë. “Unë nuk besoj se asnjë njeri, në çdo vend, ka pasur ndonjëherë një admirim më të dashur për të se ai që ju është dhënë në Amerikë”, shkroi senatori William C. Preston në një letër për Irving. “Unë besoj se ne kemi pasur vetëm një njeri që është aq shumë në zemrën popullore”. Nga 1859, autori Oliver Wendell Holmes Sr. vuri në dukje se Sunnyside ishte bërë “pranë malit Vernon, më i njohuri dhe më i dashuri i të gjitha banesave në vendin tonë”.

Irving vdiq nga një atak në zemër në dhomën e tij të gjumit në Sunnyside më 28 nëntor 1859, 76 vjeç – vetëm tetë muaj pas përfundimit të vëllimit përfundimtar të biografisë së Uashingtonit. Legjenda thotë se fjalët e tij të fundit ishin: “Epo, duhet t’i rregulloj jastëkët e mi për një natë tjetër.” Ai ishte varrosur nën një gur të thjeshtë në varrezën Sleepy Hollow më 1 dhjetor 1859. Irving dhe varri i tij u përkujtuan nga Henry Wadsworth Longfellow në poemën e tij të vitit 1876 “Në oborrin e kishës në Tarrytown”, i cili përfundoi me këto vargje:

Sa e ëmbël ishte jeta e tij; sa e ëmbël ishte vdekja!

Të jetosh, të mbash me gëzim orët e lodhura,

Ose me përrallat romantike zemrën për ta gëzuar;

Vdes, për të lënë një kujtim si fryma

Të verës plot me diell dhe me dushe shiu,

Një pikëllim dhe po aq gëzim në atmosferë.

Sleepy Hollow një fshat amerikan nga më të dëgjuarat

Sleepy Hollow është një fshat në qytetin e Mount Pleasant, në Westchester County, Nju Jork.

Fshati ndodhet në bregun lindor të lumit Hudson, rreth 30 milje (48 km) në veri të qytetit të Nju Jorkut dhe shërbehet nga ndalesa e Manor Philipse në Linjë Metro-Veri Hudson. Në jug të Sleepy Hollow është fshati Tarrytown, dhe në veri dhe lindje janë pjesë te malit Pleasant. Popullsia e fshatit në regjistrimin e vitit 2010 ishte 9,870.

Inkorporuar fillimisht si North Tarrytown në fund të shekullit të 19-të, në 1996 fshati zyrtarisht miratoi emrin tradicional për zonën, “Sleepy Hollow”.  Fshati është i njohur për shumë njerëz nëpërmjet “Legjenda e Sleepy Hollow”, një histori e shkurtër rreth zonës lokale dhe spektrit të tij famëkeq, kalorësit pa kokë, të shkruar nga Uashington Irving, i cili ka jetuar në Tarrytown dhe është varrosur në varrezën Sleepy Hollow. Për shkak të kësaj historie, si dhe rrënjët e fshatit në historinë e hershme amerikane dhe folklorin, Sleepy Hollow është konsideruar nga disa si një nga “vendet më të përgjumura në botë”.

Fshati është shtëpia e Shtëpisë së Manastirit Philipsburg dhe Kishës së Vjetër Holandeze të Sleepy Hollow, si dhe Varrezat e Sleepy Hollow, ku përveç Uashingtonit Irving janë varrosur edhe njerëz të tjerë të famshem.

Jeta e autorit, Ati i Letërsisë Amerikane

Shkrimtarit I shquar Uashington Irving  lindi, më 3 prill 1783 dhe vdiq, më 28 nëntor 1859.  Ishte eseist, biograf, historian dhe diplomat i historisë amerikane në fillim të shekullit të 19-të. Ai është më i njohur për tregimet e tij të shkurtra “Rip Van Winkle” (1819) dhe “The Legend of Sleepy Hollow” (1820), të dyja shfaqen në koleksionin e tij Libri i Skemës së Geoffrey Crayon, Gent. Veprat e tij historike përfshijnë biografitë e Oliver Goldsmith, profetit islamik Muhammed dhe Xhorxh Uashington, si dhe disa historive të Spanjës së shekullit të 15-të që kanë të bëjnë me tema të tilla si Alhambra, Christopher Columbus dhe Moors.

Irving shërbeu si ambasador në Spanjë nga 1842-1846. Ai bëri debutimin e tij letrar në 1802 me një seri letrash vëzhguese në Kronikën e Mëngjesit, të shkruara nën pseudonimin Jonathan Oldstyle.

Ai u zhvendos në Angli për biznesin familjar në 1815, ku ai fitoi famë me botimin e Librit Sketch të Geoffrey Crayon, Gent, seriali nga 1819-20. Ai vazhdoi të botojë rregullisht gjatë gjithë jetës së tij dhe ai përfundoi një biografi të pesë vëllimeve të George Washingtonit vetëm tetë muaj para vdekjes së tij në moshën 76 vjeçare në Tarrytown të ​​Nju Jorkut.

Familja Irving u vendos në Manhatan dhe ishte pjesë e klasës tregtare të qytetit.  Uashingtoni u lind më 3 prill 1783, në të njëjtën javë që banorët e qytetit të Nju Jorkut mësuan për armëpushimin britanik i cili përfundoi Revolucionin Amerikan dhe nëna e Irving e quajti atë Washington pas Xhorxh Uashingtonit.  Irving u takua me presidentin dhe pati adhurimin e tij në moshën 6 vjeçare, kur Xhorxh Uashingtoni jetonte në Nju Jork pas inaugurimit të tij si President, më 1789. Presidenti e bekoi të riun Irving, një takim që Irving e perjetesoi në një pikturë të vogël me bojëra uji e cila vazhdon ende të jete e varur në murin e shtëpisë së tij.

Irving ishte një nga shkrimtarët e parë amerikanë për të fituar brohoritje në Evropë, dhe ai inkurajoi autorë të tjerë amerikanë si Nathaniel Hawthorne, Henry Wadsworth Longfellow, Herman Melville dhe Edgar Allan Poe. Ai u admirua gjithashtu nga disa shkrimtarë britanikë, duke përfshirë Lord Byron, Thomas Campbell, Charles Dickens, Francis Jeffrey dhe Walter Scott. Ai mbështeti shkrimin si një profesion legjitim dhe argumentoi për ligje më të forta për të mbrojtur shkrimtarët amerikanë nga shkelja e të drejtës së autorit.

Uashingtoni Irving (1783-1859) shpesh është quajtur “Ati i Letërsisë Amerikane”. Ate e njohin si për shembull si shkrimtar i parë amerikan që e bën jetesën e tij kryesisht nëpërmjet veprës së tij krijuese dhe ai është i pari amerikan i mirënjohur nga krijimitaria letrare angleze si vepra të denja për njohje.

Tri javë para vdekjes së tij, Irving vizitoi New York City për herë të fundit. Kur Uashingtoni Irving vdiq në moshën shtatëdhjetë e gjashtë, Nju Jorku mbante zi. Flamujt në të gjithë qytetin u varën në gjysmë shtize, bankat u mbyllën dhe një numër i madh njerëzish udhëtuan për në Tarrytown më 1 dhjetor për të marrë pjesë në funeralin që përkonte me një ditë te nxehtë te verës indiane. Pothuajse një mijë njerëz që nuk mundën të futeshin brenda Kishës qëndruan jashtë. Një procesion prej 150 vagonësh e shoqëruan trupin në komplotin Irving në varrezën Sleepy Hollow.

Irving kishte përcaktuar se pjesa më e madhe e pasurisë së tij do të shkonte te vëllai i tij i moshës, Ebenezer, dhe ato të vajzave të Ebenezer të cilët ishin ende të pamartuara. Kur Pierre M. Irving përfundoi biografinë e xhaxhait, në vitin 1863, të ardhurat nga veprat letrare të Uashingtonit Irving gjatë dhe pas jetës së tij, u regjistruan në 240,000 dollarë – një shumë e paparë për një shkrimtar amerikan në atë kohë.

Irving vdiq nga një atak në zemër në dhomën e tij të gjumit në Sunnyside, më 28 nëntor 1859, 76 vjeç – vetëm tetë muaj pas përfundimit të vëllimit përfundimtar të biografisë së Uashingtonit.

Ai shkoi në botën e përtejme duke thënë: “Epo, duhet t’i rregulloj jastëkët e mi për një natë tjetër.”

New York Times në ditëlindjen e 200-të e nderoi duke shkruajtur se krijuesi i Ichabod Crane, Rip van Winkle, i njohur Wouter van Twiller; tregimtar magjik i cili e mbushi Luginën e lumit Hudson me fantazma të egra, fusha të përhumbura, ura te përhumbura dhe shtëpitë te përhumbura’, i cili themeloi traditën Knickerbocker në Nju Jork.

Uashingtoni Irving, sigurisht banori më i famshëm i qarkut, u bë një nga qytetarët më të dashur dhe më të respektuar të vendit dhe konsiderohet nga shumë njerëz si autori i parë amerikan i këtij vendi. Fshati Irvington u riemërua në nder të tij gjatë jetës së tij dhe nga koha kur vdiq në 1859, vepra dhe shtëpia e tij në Tarrytown janë pothuajse histori të shenjta kombëtare.

Për këtë shkrim janë shfrytëzuar materiale nga Wikipedia, Britannica Wikipedia etj…

Autorja është shkrimtare, publiciste, gazetare për TV “Alba Life”, mësuese dhe themeluese e Shkollave Shqipe në New York

Fund Maji, 2019

Sleepy Hollow, Tarrytown New York

Nga Astrit Lulushi/Dalë nga një periudhë e shtypjes dhe izolimit, frikës, torturës dhe errësirës 45 vjeçare, politikanët e sotëm janë të gjithë prodhim i një epoke të vdekur – ata dëshirojnë ta quajë veten “viktimë” mes viktimave të asaj kohe. Kjo është forma e shtrembëruar e lirisë së tyre – të tillë ia kanë ofruar edhe popullit
Ata thonë se janë të lirë të bëjnë si të duan, por nuk hezitojnë të mohojnë ekzistencën e përgjegjësive të tyre. Vullneti, që kalon nga dëshira në vendim, dhe së fundi në veprim, është një aspekt i lirisë. Por ky tipar as që duket në sjelljet e tyre; nuk duan ta kuptojnë se vazhdojnë të jenë skllevër të një pronari të vdekur dhe rrinë e luajnë me hijet e veta si në muret e Shpellës së Platonit.
Shumë njerëz kanë vështirësi të mëdha në shprehjen e dëshirave të tyre. Të tjerët mund të jenë jashtëzakonisht të qartë për atë që duan, por nuk janë në gjendje të vendosin, e lëre pastaj të veprojnë. Ata shpesh përjetojnë marrjen e vendimeve në panik, janë të gatshëm t’ia japin të drejtën e marrjes së vendimeve dikujt tjetër, ose të veprojnë në atë mënyrë që vendimi të merret për ta nga rrethanat.
Kalimi nga liria në dëshirë, në vendimmarrje, në veprim është një proces i dhimbshëm që shumë njerëz preferojnë ta shmangin.
Një tjetër shqetësim është pasoja e izolimit që tek ‘ta duket se ka marrë formën e sëmundjes. Të terrorizuar nga jeta mes krimeve të prindërve të tyre, ata ndjehen të izoluar nga vetja, nga përvojat, ndjenjat dhe dëshirat; duke injoruar ekzistencën e tyre, ata përpiqen ta përballojnë izolimin përmes përhapjes; shmangin ndjenjën e izolimit, duke preferuar të zbusin kufijtë e egos për të minimizuar dëshirat e tyre, për të jetuar përmes jetës së një personi tjetër, duke e quajtur këtë ndryshim; shpërndahen nëpër parti, marrin një kauzë, ose një projekt. Duke u bërë si të tjerët, duke u përputhur me veshjen, me fjalën dhe me zakonet, për të fshehur mendimet, ndjenjat dhe dëshirat e veta, ata e ruajnë izolimin e tyre siç bëjnë murgjit në manastirin e tyre.
Një tjetër reagim i zakonshëm ndaj izolimit është seksualiteti obsesiv. Secili, përveç gruas, edhe një dashnore, nuk është i lidhur me ekzistencën e të tjerëve, por vetëm me atë pjesë që plotëson nevojat e tyre. Shqetësimi është edhe mungesa e kuptimit në jetë. Kur ballafaqohen me një rreth të paplotë, ata automatikisht e imagjinojmë atë të plotë, prandaj janë gjithmonë të pakënaqur me raportet që vijnë nga jashtë. Bota e tyre është e lëkundshme, e çrregullt, botë të sëmurësh psikikë.

Nga Frank Shkreli/

                                                        “Veç se po, moj Zanë Shqyptare

                                                 Krah më krah bashkë na tue këndue

                                                 Ndërtue kemi nji pomedore,

                                                 Rrfe as mot mos m’e dërmue” — At Gjergj FishtaAmbasada e Republikës së Kosovës në Washington DC, organizoi të martën mbrëma një mbrëmje artistike për të shënuar 20-vjetorin e çlirimit të Kosovës. Në nj njoftim të shkurtër në faqen e rrjetit shoqëror, Facebook njoftohet se, Mbrëmë, Ramë Lahaj magjepsi audiencën në Washington DC.  Ambasada e Kosovës së bashku me “Washington Performing Arts” shënoi 20 vjetorin e çlirimit të Kosovës me koncertin e tenorit tonë fantastik duke i dëshmuar audiencës së zgjedhur në DC se talenti nuk njeh kufinj, thuhet në njoftim.   “Falënderoj në menyrë të veçantë zotin Vasel Shkreli i cili na i solli tingujt autokton të lahutës”, shprehet ambasadroja e Republikës ës Kosovës në kryeqytetin e Shteteve të Bashkuara, Vlora Çitaku, duke e mbyllur komentin me fjalët, një “Mbrëmje fantastike”. 

Lahutari i njohur Vasel Shkreli, i cili jeton në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (më duhet të rrëfej se jemi djelm axhash, kurshërinj të parë) i ka rënë dhe i ka kënduar lahutës tone të lashtë mija vjeçare, qyshë në vegjëli. Vaseli ka marrë pjesë në shumë koncerte e festival kombëtare dhe ndërkombëtare, përfshirë edhe festivalet në Gjirokastër gjatë viteve.  Pothuaj i vetmi lahutar këtu në Shtetet e Bashkuara që vazhdon t’i bier dhe t’i këndojë lahutës në koncerte dhe në raste të ndryshme ku kërkohet prania e tij. I këndon mallit për Atdheun, këndon për mbrojtjen e Shqipërisë dhe të drejtave të Shqiptarëve ndër mote. Nepërmjet lahutës, Vasel Shkreli kujton patriotët shqiptarë që dhanë jetën duke mbrojtur kufijtë e Kombit, por edhe vlerat kombëtare, nderin e burrëninë, ashtu si na e kishin lënë amanet të parët tanë.

Për pothuaj 50-vjet në Amerikë, Vasel Shkreli nuk ka pushuar së reklamuari Lahutën tonë të lashtë, kryesisht nepër raste të organizuar nga komuniteti dhe audianca shqiptarësh. Ambasada e Republikës së Kosovës, pikërisht Ambasdorja Vlora Çitaku meriton të lavdërohet për këtë nismë, për organizimin e këtij koncerti dhe për ftesën që i ka bërë lahutarit Vasel Shkreli për të dalë para një audience kryesisht amerikane. Ishte një rast për të reklamuar një instrument tonin, aq të vjetër sa edhe ekszitenca jone si Komb para botës amerikan – ne një kohë kur Serbia ka bërë përpjkeje për ta përvehëtsuar lahuten si të sajën, duke përdorur UNESCO-n si një mjetë plaçkitës të vlerave tona dhe të kulturës tonë. Fatkeqsisht, pushtimi i identitetit tonë kombëtar nga forcat armike shekullore po bëhet gjithnjë e më kërcënues, nga vende dhe udhëheqës që duan të na ndryshojnë historinë dhe ta në vjedhin identitetin kombëtar të shqiptarëve dhe çdo gjë që është pjesë e atij identiteti, madje edhe lahutën tonë – një ndër visaret tona shpirtërore të racës sonë iliro-trake — që e kemi trashëguar gjysh pas gjyshi.  

I lumtë kryediplomates së Republikës së Kosovës, Vlora Çitakut për organizimin e këtij koncerti në kryeqytetin e botës në Washington, me rastin e çlirimit të Kosovës dhe për pasqyrimin e lahutës tonë në atë koncert se bashku me tenorin e njohur Ramë Lahajn – një pasqyrim ky i shkëlqyeshëm i kulturës tonë të vjetër dhe asaj moderne.  Fatkeqsisht, lahuta dhe vlerat tona të vjetra që i përfaqëson lahuta, nuk mund të të ruhen nga ne që kemi humbur rrugëve të botës, nëqoftse për to mungon   respekti dhe mbështetja e tyre nga institucionet shtetërore dhe kombëtare në Shqipëri e në Kosovë si dhe anë e mbanë trojeve autoktone shqiptare. Sidomos për lahutën, të cilën i madhi At Gjergj Fishta e përjetësoi me veprën e tij “Lahuta e Malcis”, e cila edhe sot duhet të lexohet si burim që lartëson moralin e humbur kombëtar, që shton shpresat për një të ardhme më të mirë dhe dashurinë për Atdheun – vlera këto të cilat do të jetojnë për derisa t’i këndohet lahutës së vjetër, megjith përpjekjet e armiqve shekullorë për t’i vjedhur ato.

NGA SULO GOZHINA/

• Në Uskanën Ilire, në Jagoll, tek mësuesit e Ernest Koliqit…Jagolli dhe 6 fshatrat e tij, në vargmalin “Ujmirë” që bënë historinë ndërshekuj                       * Në Jagoll, aty ku djali nga Skrapari përhapi shkronjat shqipe./
  
  JAGOLL – Një fllad i leht që ofronte më shumë nga freskija e që shkonte në harmoni me një pamje mahnitëse sa të shihnin sytë, në pllajën e një mali që ndryshe nga emërat e maleve të tjerë që kemi mësuar, e kishte emrin mali “Ujmirë”. Pikërishtë aty shtriheshin 6 fshatrat që si përçudinë e tyre, rrethonin fshatin Jagoll, rreth të cilëve silleshin edhe historit ndërshekuj mes të cilve edhe Sultanesha e fshati Qafë. Por, çudit këtu nuk kishin të sosur po ashtu edhe mbrekullit, gjithë fshatrat e zonës dukeshin si të ndërtuar mes  pyjeve plot lisa, ah e pisha që shtriheshin deri poshtë në fushat e gjelbëruara, ndërsa jo shumë largë kurora e “Ujmirë” me dëborë edhe pse pranvera kishte startuar plotësisht, tregonte se mali është në të vërtet mal. A thua se perndija kishte punuar vetëm për banorët e kësaj zone e fshatrave të saj, dukuri kjo e vendosjes vend e më vend, mes kodratve të bukura, fushës e pyjet të gjelberuara si dhe në të dy anët e lumin që përshkonte disa prej tyre. Lumi që mbushej prej përrenjëve që rridhnin nga grykat e malit duke marë me vete gurdullisjen e ujit, si në një sinfoni që gërshetohej me këngën e bylbylit e cila nuk mungoj në atë mëngjes që u gëdhim në Jagoll. Janë këta fshatra të lidhur sup më sup me njëri-tjëtrin që kanë ndërtuar jetën e historin shekullore në trojet e të parve, aty ku dhe prehen Ilirt e më tej. Kishim ardhur në këtë mbrekulli natyrore, mes banorve kreshnik e të paepur ndërshekuj me një mision të vaçant, për të parë nga afër shkollën dhe për të mësuar më shumë rreth aktiviteti që kreu për rreth njëgjysëmshekulli në mësimdhënie, mësuesi Petref Therepeli nga treva e Skraparit, por edhe për të çuar një buqet me lule në varrin ku dhe prehen eshtrat e mësuesit që ja kushtoj jetën diturisë së fëmiëjve në fshatin Jagoll….   
  Në Jagoll, aty ku djali nga Skrapari përhapi shkronjat shqipe.                                                                                                            
  Pranë shkollë të misionarët të dijesë, mes banorve në një cermoni që përloti pjesmarësit:                                                                                                                                                             Edhe pse flitej shqip sa dhe është jeta shqiptare, edhe pse tek tuk edhe shkruhej, para dhe pas kongresit të Manastrit gjuha shqipe. Qeveria ku Ministër i Arsimit, ishte Ernest Koliqi në vitin 1941 dërgoj, misionarët e parë të përhapjesë së gjuhës shqipe, në vistet e trojet shqipëtare, në Kosovë, në Çamëri e në Ustikën e lasht, Kërçovë e në viset e tjeta të shqipërisë etnike. Për të nderuar njërin prej këtyre qindra mësuesve misionar kemi ardhur gjerë këtu në Jagoll, pikërisht për mësuesin e këtij fshati që dhe vetë mësuesi Petref Therepeli vite nga viset e largta të shqipes nga Skrapari i malit Tomorr. Për të ardhur gjerë këtu është bërë shkas një ftesë nga kolegu im Hajri Nuhu, njëherësh edhe kryetari i shoqatës “Tomorri” . Udhëtimi për më shumë se 7 orë nga Skrapari me ndalesat e kafesë rrugës,  nuk na lodhi, pasi flisnim edhe për misionin, por edhe  nuk kishim pse lodheshim ku brenda grupit të ftesës kishim mjekun e talentuar, kirurgun e kartjelogjisë Prof. Hajli Alushani, ish ministër i shëndetësisë, mësuesit dhe autor monografish, Abdulla Bregu e Gëzim Alia, kameramanin e gazetarin Zylyftar Hoxha etj. Në hyrje të fshatit Jagoll na pritën një grup banorësh të fshatit e të zonës mes të cilëve edhe Xhaka Muharrem Fejzo, Nazif Selimi, Prof. Qamis Fejzo, Prof. Ahmet Mora etj, ish nxënsit e mësuesit Petref Therepeli. Drejtori shkollës “Naim Frashëri”, në Jagoll, Ismet Selim bëri një rezyme historike për fshatin, zonën dhe për mësues Petref Therepelin, më pas së bashku i’u drejtuam varrezave që ishin në hyrje të fshatit. Në shënjë soleme nderuam me një minut heshje në një cermonin që përloti pjesmarësit gjatë vendosjes të buqetes me lule dhe një miniarkivol të mbushur nga dheu i Balnës, lagje e fshatit Thereple ku dhe kishte lindur mësuesi mërgimtar,. Këtë simbol të dhimbjes, dashurisë e respektit e kishin sjell me vete bashkëfsahtarët e tij mes të ciëlve monografisti Avdulla Bregu. Mësëmiri në rreshtat lirike të cituara enkas për mësuesin Therepeli tregohet ndjenja e atdhedashurisë e vindit ku ke lindur e je rritur, por dhe e traditës së ndërsjellët që kanë shqipëtarët kudo që jetojn në trojet e të parëve të tyre. Citimi : Sot të vijmë me tufa lulesh / Me mallin rendur në këngë / Dheut të blanës i përgjunjesh / Ku të pret babë e nënë / Është i njëllojt kudo dheu / S’ka si ai ku pshtete kokën / Dheu i Jagollit përdëlleu / Dheun e Blanës që ta sollëm / Ndjen, siç janë të një kombi / U bënë njësh si të vetëm / Pastaj shumë foli loti …/ Tek tregonte të vërtetën / Blanë dhe Jagoll janë larg / Po aq sa janë edhe afër… Janë të dy popuj pellazgë. / Janë Ilir rracë e pastër. 
  
  Mësuesit e Ernest Koliqit: Në ato ditë të errëta të kombit tonë kur lufta kishte trokitur në derë dhe nga të gjithë fqinjët tanë ndjenim vetëm sulme, jo vetëm për pushtimin por dhe për eleminimin e gjuhës shqipe, madje as që bëhej fjalë për hapjen e shkollave shqipe. Në këto kushte qeveria e asaj kohe (1941), me Ministër Arsimi Ernest Koliqin, vendosi që të dërgoj në këto troje mësuesit e parë që do të kontribobin në përhapjen e shqipes së shkruar në të gjitha viset shqipëtare. Një nga këtë pishtar të diturisë ishte dhe Mësues Petref Therepeli që sapo mbriti në fshatin Jagoll u stehua në ndërtesën e Medresesë pranë xhamisë që ende është në qëndër të fshatit, aty mësuesi kishte një klasë për mësimdhënie dhe një dhomë të vogël për të fjetur që shpesh herë mësuesi e përdorte edhe për të ngrohur pranë sobës apo tharë rrobat e nxënsve kur vini të lagur. Hapja e shkollës ishte një gëzim i madh për të gjith fshatin zonën e më gjerë pasi ishte hera e parë që në këto vise vinte një mësues për të përhapur diturin shqipe. Prefesor Qamil Fejza (ish nxëns i atyre viteve), tregon për gazetën se në fillim u rregjistruan 90 nxënës nga të cilit 70 djem dhe 20 vajza. Por ajo që ka lënë mbresa e kujtime të pashlyeshme në mendjen e tyre  është se të gjith nxënsit atë ditë kanë veshur kostumet kombëtare të pregatitura enkas për ditën e pare të shkollës dhe pas një feste të mbrekullueshme ku valvitej edhe flamuri i Sknderbeut, mes qindra e mijrave banor të mbledhur enkas në sheshin para medresesë u rreshtuan nxënsit dhe pasi u bë apeli i tyre u futën në dy kalsa mes duartrokitjeve dhe lotëve të gëzimit. Një viti me vonë duke parë ecurin e shkollës dhe vijushëmrin e nxensve mësues Petrefi kërkoj zgjerimin e ambjenteve shkollore gjë e cila u prit me gëzimë jo vetëm nga banorët por dhe nga autoritetet e asaj kohe. Një punë të vaçant mësuesi që u fitoj zëmrat jo vetëm nxënsve të tij të dashur, por edhe banorve, ishte dhe ajo e fillimit të luftës kundër anafabetizmit. Shumë shpejt mësuesi do të krijonte grupet e moshave të rritur për t’u mësuar shkrim e këndim, gjë e cila u pritë mirë nga banorët që filluan ta quanin mësuesin si pjestarin e shtëpisë së tyre. Në një studim të bërë nga mësuese Bukurie Abazi që në shkollën “Naim Frashëri”, të fshatit Jagoll, për vitet 1941-1944, pohon se vetëm në zonën tonë (Jagoll më 6 fsahtrat e tij), kanë përfunduar kurset kundër anafalbetizmit 250 fëmijë që kishin kaluar moshën e shkollës e mbi 600 të rritur, ndërsa kurset kundër anafalbetizmit kanë vijuar, por tashëm të ndar në grup moshash si dhe pajiseshin e tyre me dekumentat përkatëse, deftesa. Për mësuesin e tyre si dhe e quajnë banorët e kësaj treve në bisedat tona, puna e tij nuk kishte të ndalur sapo mbaronte mësimin me nxënsit pas një pushimi të shkurtër e zinte punën sërishtë me grupet e mbasdites dhe duket se darka i mbetej për t’u pregatitur për të nesermen. Kjo punë nuk kishte të ndalur për mësuesin që edhe të djelat i kalonte mes banorve në gëzime dhe hidhërime  apo nga hera edhe me orë suplementare. Nga duarët e këtij mësuesi kanë dal qindra Profesor në shumë degë si Inxhinier, Mësues, Mjek, Gazetar, Akademist si dhe kanë fituar dhjetra olimpjada në Matematikë, Fizikë e Kimi etj. 
  
  Kërçova e Uskanës Ilire : Të shoqëruar nga drejtori i muzeut të Komunës, Kërçovë, Ylmi Veliu, së bashku me grupin e të ftuarve, ngjitëm shkallët për të dallarët në kodër, pikërishtë aty ku spikasnin rrënjët Iliri, duket se të parët tanë për të mbrojtur banorët e tyre ngrini kështjellat në kodrat dominuese jo vetëm për fushat por edhe për sigurin, ku piksynimi ishite mbikëqyerja rruge të kalimit. Nga mali Bukoç deri në bregun e Ohrit janë shtrirë Penestët me kryeqytet Uskanën dhe kjo është kalaja e Uskanës tregon me dorë kodrën  për rreth historiani Ylmi Veliu që vë buzën në gas duke kuptuar se këtë citim e ka bërë sa herë ka pasur vizitor e që i shoqëron ai vet. Kalaja që ende kishte të murosura nëndhe, jo vetëm themelet e saj por thujase gjith muret e kështjellës mijra metër katror, që cicëroni e mikut jonë Veliu, fajin për eksplerimin, gërmimesh e ka pasur regjimi i para 1990.. Uskana, qendër e fisit të Penestëve e shekujve të III-IV, si dhe spjegoi profesor Veliu, është neglizhuar në gërmime kjo vetëm për të mos zbuluar rrënjët Ilire e me tej, kjo ka dhe një arsye më shumë, pra është e qellimshme për të humbur rrënjët e të parëve tanë që kohët e fundit i kemi gjetur edhe në fshatin Jagoll. Një problem i till është thuajse në të gjith Maqedonin, që ndoshta tani do të ndryshoj, shpresojmë përfundon Profesor Ylmiu citimin e tij. Gjithsesi pamja që të shtrihet para syve tregonte qytetin e Kërçovës, dhjetra fshatra nga lindja në përndim e nga jugu në veri. Lumi burimet e të cilit i kishte nga mali Ujmirë pasi përshkonte   fshatra kalonte pranë qytetit madje ndante dhe një pjesë të tij dhe vijonte për t’u ndalur me derdhje në detin Egje. Pak më herët pam nga afër edhe muzeun e luftës të trevës së Kërçovës, luftën për liri ku spikasnin edhe partizanët nga vistet e tjera të shqipëris si nga Mallakastra etj. 
  
  Në zyrën e komunarit, Fatmir Dehari – Zyra e Deharit e mbushur me flamuj shqipëtar si dhe me flamur e simbolet e UÇK-së tregonte një vend që ka luftuar në shekuj për liri, gjë e cila kjo e fundit do të vinte vetëm pas një thuajse 100 vite. Është dashur shumë punë mundë, djerës, por edhe luftë shekullore për të arritur këtu ku jemi sot, pohon me një bizqeshje shumë dashamirëse kryetari komunës Kërçovë , Fatmir Dehari që tashëm drejton këtë komunë shqipëtare, pas gati 80 vjetësh. Komuna jonë përbëhet nga mbi 60 % shqipëtare pohon Dehari, por shumica e tyre tashëm për arsye ekonomike kan emigruar, ndërsa kemi një harmoni mes komuniteteve që tregon virtutin që kemi ne shqipëtarët, atë të harmonis fetare, miqësore e vllazërore mes maqedonasve dhe shqipëtarve që përbëjë shumicën. Uskana Ilire thuaj se ka ngelur ende e pa zbuluar dhe qëndron nënë dheun e saj, dukë varrosur me  mijëra vitet e historisë qëmban mbi supe dhe kjo për faj të maqedonasve. Por, për të mos u marë shumë me politikë pasi gjërat këtu kanë ndryshuar dhe kanë marë një rrjedh tjetër, e themi me bindje se shqipëtarët tashëm kanë riçelur rrugën e historisë. Breza të tërë dhe gjenerata të reja në Arsim i kanë kaluar kufijet e dijes, po ti kalosh një retrospektive të kaluarës nga studimet e Profesorve dhe Akademikve, tashëm nuk bëhet më luftë për dije, por për të kapur majat e shkencës në çdo fush të ekonomisë, arsimit, kulturës e historisë. Dikur rreth 80 vjet me parë këtu vinin mësues nga trevat e tjera shqipëtare si dhe është rasti i mësues Petref Therepelit që ka ardhur 80 vjet më parë nga treva e Skraparit, ndërsa tani është ndryshe problem, tashëm mbushen plot auditoret e dijes edhe në universitetet e Tiranës, të shkupit e thuaj të gjith botës. Për arsimin punojmë çdo ditë duke vënë nga një gur në kalan tonë të dijes. Në këto 4 vjet kemi bërë shumë për këtë komunitet dhe vijojm punën tonë. Historia e kësaj treve ka shumë për tu vlerësuar, një vlerësim që mbart historin e saj shekullore për bijët e saj të rënë në beteja për liri, është dhe monumenti “Nënë Shqiptare” në Zajaz. Është kjo nënë që lindi këta djemë që ranë për këtë tokë dhe kjo nënë që lindi djem të cilët ndërtuan, ruajtën e kultivuan brez pas brezi Atdhedashurin, për banorët që vijojn të jetoj në trojet e të parë tanë.  Për të treguar çka përmenda një shembull i qëndresës heroike e popullit tonë ndaj pushtuesve serbomadh është dhe qëndresa heroike e Sulltana e Qafës për të cilën në mëse një shekull histori ka shkruar e vazhdon të shkruaj për këtë heroin që diti të mbrpj dinjitetin shqipëtar kundër pushtuesve. E post këtyre një punë e mirë po bëhet në komunitetin tonë në ndërtimin e orjentimin e shoqërisë sonë drejtë bashkimit europjan, përfundon citimin e tij Dehari, i cili vijon edhe me një rezyme të krejt komunës së Kërçovës me rrethinat e saj mes të cilëve dhe fshati Jagoll ku dhe ishte misioni jonë në këtë rast.  
  
  Më herët – Ndalesën e parë e bëmë në Strugë, kishim kaluar më parë pa problem nga të dy anën kufirin shtetërore, atë tonin Shqipëtarë e këtë tonin po shqipëtar, por që pa përmendur padrejtësit shekullore shqipëtare, tashëm këto troje etnike tonat në shtetin Maqedonia e Veriut, zbritëm në një rrugë me pak dallime dhe duke lënë në të djathët qytetin dhe liqenin e Strugës e të Ohrit, i’u drejtuam rrugës së Shkupit që për fatin e mirë kishte filluar të ndërtohej dhe me të gjitha gjasat edhe të vendasve, autostradë deri në kufirin ndërshtetëror. Për më shumë se 40 minuta në një rrugë mes kodrave dhe maleve, por e mbuluar me pyje nga të dyja anët , athua se kishte munguar dora e njeriut, jo si tek ne që sapo të shikosh një list të kujtohet sopata. Në qytetin e Kërçovës tipik shqipëtar jo vetëm nga ndërtimet, por dhe nga mentaliteti dhe lëvizjet e zhdërvjellta e zërat e larët në rrugë e kudo që bisetohej. Në hotel me karta të indentitetit, arritje kjo mes dy shteteve, por edhe e shqipëtarve në të dy anët e kufirit thuajse imangjinar.  

Një libër që ringjall pjesë nga historia kombëtare /

Dr. Nuri Dragoj/

Sa herë që flitet për luftëra, në krye të ligjërimeve apo shkrimeve historike, përmenden emra udhëheqësish e komandantësh që i fituan apo i humbën ato. Por nuk flitet për jetën dhe vdekjen e njerëzve të thjeshtë, të cilët rrëmbeheshin nga vatrat familjare e hidheshin në fushat e betejave, duke i çuar drejt vdekjes. Gjithmonë flitet për lavdinë dhe shkëlqimin e karrierave të princave apo mbretërve dhe heshtet për vdekjen e luftëtarëve dhe kapedanëve popullor të mbetur anonimë në fushat e përgjakura, të mbuluar nga hijet e flamujve të shteteve të tjerë. Pikërisht këtë boshllëk e plotëson  libri monografik  që kemi në duar, “Kapedani i Labërisë, Dudë Sinani”, me autor Prof. dr. Bardhosh Gaçe.

Për të na prurë monografinë “Kapedani i Labërisë, Dudë Sinani”, studiuesi Bardhosh Gaçe ka  zbritur  në tabanin popullor, ku ka vrojtuar me kujdes trevat prej nga dalin trimat, faktorët që i kthejnë ata në heronjë të kohës dhe na paraqet me mjeshtëri bëmat e tyre. Me një stil mjaft të rrjedhjshëm e tërheqës, gjuhë të pastër e të pasur, historik për nga ngjarjet dhe letrar për nga ëmbëlsia e të treguarit, autori na paraqet një libër të këndshëm e mjaft cilësor. Është një prurje me vlera  njohëse për trevën e Labërisë e më gjerë, e cila përfshin zhvillimet historike më të spikatura në shekujt XVIII-XX, periudhë kjo fare pak e trajtuar në historiografinë shqiptare.

Libri i prof. Gaçes bazohet në mënyrë të dyfishtë, në të dhëna dokumentare e në folklorin popullor. Dihet se mendimi dhe përjetimi i ngjarjeve historike nga njerëzit, shpesh herë gdhendet në këngë dhe nuk mund të ketë forcë që të shmangë ndikimin e saj në histori, pasi populli di çfarë ruan në kujtesën e vet. Një nga mangësitë e shqiptarëve ka qenë mosshkrimi i historisë. Për pasojë, në fushat e betejave nuk ka patur kronikanë të pasqyronin me korrektesë luftimet, apo të hidhnin në letër ngjarjet më të rëndësishme të jetës. Pikërisht këtë mangësi e ka plotësuar poeti popullor, njerëzit e thjeshtë që u kanë kënduar me dashuri dhe dhimbje trimave, apo betejave të zhvilluara e që kanë lënë gjurmë në kujtesën e tyre. Kënga popullore mund të quhet një farë autobiografie e popullit, një dokument i skalitur në thellësitë e kujtesës historike të tij. Kjo për faktin se ato janë ngritur në kohën që kanë ndodhur ngjarjet. Me anë të këngës flasin dhe brezat që vijnë shekuj më pas. Aty pasqyrohen ngjarje të ndryshme të kohës, idealet shoqërore të masave, ndjenjat morale dhe psikologjike të shtresave shoqërore në faza të caktuara të historisë. Ndaj themi me bindje që, edhe atëherë kur mungon dokumenti, kënga e zëvendëson denjësisht atë.

Historia është treguar e ashpër me ilirët dhe pasardhësit e tyre. Pozicioni gjeografik në të cilën shtrihen trojet shqiptare, përkon me vijën ku përplasen interesat Lindje-Perëndim. Lashtësia e këtij populli dhe virtytet e tij, janë bërë shkak për të qenë përherë i përfshirë në luftëra, të cilave u ka mbijetuar në shekuj. Ndaj populli thotë: “Shqipëri, moj ballëlarë / S’pate dert nga asnjë valë, / Të mbeti dora në pallë…„

*      *

    *

Studiuesi Bardhosh Gaçe na përcjellë hap pas hapi historinë e fisit të Dudë Sinanit, të pashkëputur nga trualli i lindjes dhe njerëzit që i rrethonin, por edhe më gjerë, pasi aleancat luftarake ishin të zakonshme dhe bazë për të arritur fitoren. Paraqitja e jetës dhe veprës së Andon Dudës, më pas rritja në moshë dhe trimëri e Dudë Sinanit, dhimbja që ai ndjen për vuajtjet e të atit dhe rrezikun e vazhdueshëm që paraqiste terrori ushtarak osman, duke vijuar me nipin e tij, Dudën e ri, e bëjnë monografinë pjesë të jetës së çdo familjeje shqiptare. Ishte kjo dhunë dhe aktet e pamoralshme që shokonin njerëzit. Ndaj dhe në një këngë të asaj kohe, i bëhej thirrje princeshës së Kaninës të largohej. Nuk ishte e sigurt sepse po vinin osmanët. Janë të shumta tregimet e legjendat që thonë se nuset dha vajzat shqiptare kanë preferuar të hidhen në humnerë, në vend që të binin në duartë e osmanllinjëve; “Dil e ik moj Rugjinë / Se do të bëhesh robinë.”

Autori na tregon se në 500 vitet e sundimit të Perandorisë Osmane, fati i shqiptarëve ka qenë pasqyrë tragjedish, ku shkëlqimi i sulltanëve fshihte dramën e madhe të ushtarëve nizamë, që luftonin në troje të huaja për llogari të pushtuesve. Ata hidheshin në beteja si kuajt e luftës dhe askush nuk bënte llogari sa vriteshin. Gjithmonë e më tepër korrierët ushtarakë kërkonin të mobilizonin nizamë të rinj prej tokave të pushtuara, ndërsa populli kundërshtonte aq sa mundte. “Mbretit s’ia kemi takanë, / Me xhelep, me nizamë…”.

Në këtë rrjedhë shekullore të dhimbjes shqiptare, edhe Ali Pashë Tepelena nuk bëri gjë tjetër, veçse ndryshoi rrjedhën e dyndjes së ushtarëve, sepse edhe ai, i mobilizoi bijtë e këtij trualli sa për interesa kombëtare, aq dhe për ato të veta. Luftërat shuanin apo zhvendosnin vendbanime të tëra. Për të kuptuar zhvillimin e ngjarjeve që detyruan shpërnguljen e një numri të madh të popullsisë, është e nevojshme të përshkruajmë një tablo të shkurtër të situatës politike dhe ushtarake të kohës.

Gaçe na e përcjell ngjarjen hap pas hapi, duke pasqyruar zhvillimet historike të marrëdhënieve të Perandorisë Osmane me fuqitë e tjera, pa e shkëputur heroin e vet nga këto procese. Kjo duket qartë kur na sjell të gjallë pjesëmarrjen e Ali Pashë Tepelenës në luftën Ruso-Turke të vitit 1787, ku marrin pjesë shumë trima shqiptarë, Cane Miftari, Dudë Mete, Neshat Nivica e kapedanë të tjerë. Në rrjedhën e vetë tregimtare, autori përfshin me mjeshtëri edhe kontekstin historik të kohës brenda së cilës janë zhvilluar edhe këto ngjarje. Nën funksion të këtij konteksti, mësojmë se në fundin e shekullit XVIII, pas vdekjes së Katerinës së Dytë, qenë përmirësuar dukshëm marrëdhëniet e Rusisë me Perandorinë Osmane. Të njëjtën rrugë ndoqi dhe Pavli i Parë, i cili qe kundër rritjes së ndikimit francez. Por ekspedita e organizuar nga Napoleon Bonoparti i prishi marrëdhëniet midis Francës dhe Perandorisë. Kjo e fundit u detyrua të lidhte aleancë me Anglinë e Rusinë dhe në vitin 1798, i shpalli luftë Francës, prej së cilës doli fituese. Pas kësaj qeveria osmane konfiskoi gjithë pasuritë franceze. Për pasojë, ishujt e detit Jon u ripushtuan nga ushtria perandorake. Por në vitin 1802, krerët e ushtrisë franceze shprehën pendesë për veprimet e kryera dhe i kërkuan ndjesë Portës së Lartë. Në këto kushte u nënshkrua paqja me Francën, së cilës iu njoh e drejta e lundrimit në Detin e Zi.

Nisur nga fakti i dobësimit të Francës dhe kërkesës së Anglisë dhe Rusisë për marrëdhënie të mira, u duk sikur sulltan Selimi III do të sundonte i lumtur. Por nuk ndodhi kështu. Ahmet Pashë Zhezari në Palestinë dhe Tajar Pashë Xhanikliu në Anadollin Verior, të nxitur nga Rusia, kërkuan të ishin të pavarur nga Perandoria. Rebelime të rrezikshme qenë ato të provincave europiane. Çetat e cubave në Bullgari mbillnin trazira pa shfaqur qëllim politik, në një kohë që nacionalistët e rinj, të përkrahur nga Austria dhe Rusia, punonin për pavarësi.

Ismail Pashë Tirsanikliu dhe zëvendësi i tij, Mustafa Bajraktari, vendosën sundimin e tyre mbi popullsinë vendase. Të njëtën gjë bëri dhe Osman Pazvanogllu në Bullgarinë Perëndimore dhe Serbinë Lindore. Por ajo që e shqetësonte me të vërtetë qeverinë e Stambollit, ishin lëvizjet e sundimtarit të Janinës, Ali Pashë Tepelena, kryengritjet e të cilit zhvilloheshin në Shqipëri dhe Epir. Ky pasha ndihej i pavarur në gjithë atë trevë.

*        *

     *

Studiuesi Bardhosh Gaçe, në monografinë e vet thotë se për shkak të refuzimit të taksave, mosdërgimit të djemve nizam dhe forcimit të pozitave të Ali Pashë Tepelenës, trevat jugore të Shqipërisë mbetën në luftë të vazhdueshme. Dudë Sinanin e gjejmë pranë pashait thuajse në të gjitha momentet e vështira. Ishte koha kur Luani i Janinës kërkonte me çdo kusht të merrte nën zotërim të plotë jugun e Shqipërisë, gjë që nuk ishte e lehtë. Jo vetëm pse i duhej të ndeshej me bejlerët që zotëronin këto rajone, por mbi të gjitha sepse një veprim i tillë shkaktonte zemërimin e Venedikut, i cili qe shtrirë nga Butrinti në Prevezë. Por Ali pasha ia arriti qëllimit, pasi i mori qytetet jugore njëri pas tjetrit dhe ngriti disa kala, në Përmet, Këlcyrë, Tepelenë, Porto Palermo, Sarandë etj. Autori i librit na tregon se Dudë Sinani ka qenë jo vetëm trim i madh, por njeri i ditur e diplomat, pasi në vitin 1808, pashai e emëroi në krye të garnizonit të kalasë së Palermos, kohë në të cilët Çobo Demirin e caktoi në kalanë e Lëkursit. Ndihmesa që i jep Dudë Sinani, duke qenë në krah të arkitektit Petro Korçari, apo duke e takuar me Aliko Sulin, njeriun që prodhonte sasira të mëdha baruti, për të cilin pashai kishte aq nevojë, flasin edhe më shumë për lidhjen e ngushtë të Dudë Sinanit me pashain e Janinës.

Në fillim të shekullit XIX, kryengritjet antiosmane qenë shtrirë thuajse në gjithë Shqipërinë, ndonëse në trevat jugore presioni osman ishte më i dukshëm. Mirëpo, gjatë dekadës së parë të shekullit XIX, Ali Pashë Tepelena u la në qetësi për momentin, pasi kryengritjet antiosmane shpërthyen edhe në Serbi. Ato udhëhiqeshin nga Kara Gjorgje, mbështeteshin nga rusët dhe austriakët dhe vazhduan deri në vitin 1812. Natyrisht, në krah të tyre qenë dhe anglezët, ndërsa francezët vazhdonin të ruanin marrëdhënie paqësore me perandorinë. Në këto rrethana, në vitin 1805, sulltan Selimi III urdhëroi vendosjen e një ushtrie të fortë në Edrine, e cila i zemëroi nacionalistët e vendeve ballkanike që kërkonin pavarësi. Për pasojë, ata e rritën presionin ndaj perandorisë. Më 29 maj 1807, pas një përballje të ashpër me jeniçerët, Selimi III hoqi dorë nga froni dhe ia la atë kushëririt të vet, Mustafait IV. Ky i fundit u tregua njeri pa personalitet dhe, për shkak të paaftësisë së tij, në korrik të vitit 1808, u vra Selimi III. Mustafa Bajraktari, më 28 korrik të atij viti shpalli sulltan një nga djemtë e Abdylhamitit I, me emrin Mahmuti II.

Situata vinte duke u acaruar ngado. Rusia u përfshi në luftë me osmanët për shkak të mospranimit të kërkesave territoriale. Ajo arriti të bllokonte trevat danubiane në vitin 1810, shpartalluan osmanët në Ballkan dhe në vitin 1811, filluan bisedimet për paqe. Ndërkohë, Napoleoni I mësyu Rusinë dhe, në maj të vitit 1812, Traktati i Bukureshtit ua ktheu Vllahinë dhe Moldavinë osmanëve, ndërsa rusët morën Besarabinë.

Në vitin 1814, në Odesë u rithemelua “Heteria”, që më vonë mori emrin “Shoqëria e Miqve”, e cila synoi të krijonte lidhje me Kara Gjorgjin dhe Ali Pashë Tepelenën, por nuk arritën ndonjë përfundim pozitiv, ndaj kërkuan mbështetjen ruse. Në krye të saj vunë Joan Kapodistra, njeri i afërt me carin. Meqë Kapodistra nuk pranoi, iu drejtuan Aleksandër Ipsilantit, i cili kishte qenë adjutant i Carit të Rusisë dhe i kërkuan të bashkëvepronte me prijësin e serbëve Millosh Obrenoviç. Më 1818 shpërtheu një kryengritje, ku u përfshi dhe Millosh Obrenoviç, e cila përkoi me mundjen e Napoleonit I, në Vaterlo. Për pasojë rusët e detyruan Mahmutin II të pranonte Serbinë si principatë vasale.

Në Greqi përgatitej kryengritja antiosmane, e cila do të shpërthente kur ushtria e Portës së Lartë të ishte e zënë me luftime në Moldavi e Vllahi nga sulmet e Ipsilantit, dhe në Epir e Shqipërinë e Jugut, kundër Ali Pashë Tepelenës. Luftimet morën përmasa të frikshme në More, pasi priftërinjtë luajtën rol aktiv në nxitjen e dhunës. Popullsia greke në atë trevë kishte mbështetur Ali Pashë Tepelenën, por Halet Efendiu, myhyrdar i sulltan Mahmutit II, u inatos me Ali Pashë Tepelenën sepse nuk i dërgonte dhurata si më parë. Pashai u informua për një letër që anëtarët e komitetit të kryengritjes së Moresë i dërgonin despotit të Janinës. Ai e thirri atë dhe i dha letrën për ta lexuar, por despoti vdiq në vend nga frika. Për të hetuar çështjen e vdekjes së despotit, Halet Efendiu dërgoi Nikola Moruzin, që ishte njëkohësisht dhe anëtar i shoqatës Etniki Eteria. Në raportin e tij thuhej se raja e Rumelisë qe besnike e Dovletit, ndaj Ali Pasha duhej të ndëshkohej. Pikërisht intrigat e Halet Efendiut dhe Hurshid Pashës, çuan në rebelimin e Ali Pashë Tepelenës dhe rezistenca e tij ndaj taboreve osmane qe shumë e fortë.

Në këto rrethana, qeveria osmane rriti presionin mbi popullsinë dhe mori masa për t’i rekrutuar të gjitha moshat mbi 18 vjeç, por në këtë operacion hasi në kudërshtimin e shqiptarëve. Kush nuk pranonte të shkonte nizam, merrej me forcë, rrihej dhe burgosej. Për pasojë pati shumë konflikte në gjithë trojet arbërore.

Ali pashë Tepelena kishte krijuar marrëdhënie të ngrohta me një numër të madh trimash dhe familjet e tyre, si të thuash qe zbutur në sjellje, por njëkohësisht u kishte krijuar më shumë mundësi për të jetuar. Qenë hapur rrugë të shumta dhe grabitjet e karvanëve thuajse ishin shuar. Në këto rrethana, Ali Pashë Tepelena kishte përparësi në grumbullimin e luftëtarëve nga këto treva, në raport me vet qeverinë osmane. Pikërisht ky fakt ndikonte në thellimin e mëtejshëm të armiqësisë, pasi Porta e Lartë nuk mund të pranonte kryeneçësinë e pashait. Për këtë priteshin sulme të ashpra për gjunjëzimin e Aliut. Me lajme të tilla qenë njohur dhe trimat e Labërisë, Thanas Vaja, Cane Miftari, Dudë Sinani, Ali Mesapliku, Spiro Gjika, Kiço Vlashi etj.

Duket se për shkak të dendësisë së luftimeve të vazhdueshme, qeveria nuk pati kohë të angazhohej në kërkim të shqiptarëve të pabindur. Katër vite më pas, ushtria osmane organizoi një sulm të madh kundër Ali Pashë Tepelenës, duke e rrethuar Janinën. Trupa të shumta nga toka, të drejtuara nga Hrushid pasha, por edhe mijëra të tjerë nga deti, ishin urdhëruar të luftonin derisa të binte me çdo kusht pashai. Sulmi ndodhi në gusht të vitit 1820. Nga gjendja e krijuar përfitoi patriarku i Patrës, Germanos, i cili më 25 mars 1821, shpalli fillimin e luftës për çlirimin e Greqisë, duke kryer masakra të shumta mbi popullsinë turke të Moresë dhe sidomos mbi myslimanët e Topolicës. Në të njëjtën mënyrë vepruan dhe jeniçerët e Stambollit, të cilët varën patriarkun e fesë ortodokse dhe disa klerikë. Ndërkohë, opinioni perëndimor kundërveproi vetëm për masakrat që u bënë ndaj grekëve, pa thënë asnjë fjalë për vrasjet e kryera në popullsinë myslimane. Në mbështetje të Aliut qenë trimat Tafil Buzi, Cane Miftari, Dudë Sinani etj. Jo më kotë populli ka përjetësuar në këngë vargjet: Kush u hodh natën i pari, / Dudë Sinani sedërtari.

Ali Pashë Tepelena bëri një ekspeditë të gjerë në jugun e Shqipërisë për të gjetur sa më shumë mbështetës. Në periferi të Janinës, Artë e deri në Peloponez, lufta vazhdonte e ashpër. Autori duke na dhënë kuvendin e Vraharit, takimet me Tahir Abazin e Aleks Muçon, përshkrimin e komandantit të përgjithshëm Odhise Andruci dhe deri te intrigat e Jani Koletit, i cili më pas do të bëhej autor i Megali Idesë, zbardh me pak fjalë historinë e asaj periudhe.

Në ato vite, më tepër se asnjëherë më parë, Ali Pashë Tepelena pati hedhur në treg të hapur idenë e krijimit të shtetit shqiptar. Ishte kjo arsyeja që e ndoqën pas mijëra shqiptarë. Mirëpo ky program e acaroi më tej gjendjen, pasi krahas Stambollit, me platformën e tij nuk pajtohej as paria greke. Nëpërmjet Patrikanës së Stambollit, u thellua edhe më shumë hendeku dhe u amplifikua urrejtja midis Portës së Lartë dhe pashait të Janinës. Dhejtra priftërinj kishin marrë përsipër të shuanin kryengritjet e shqiptarëve. Çelo Picari ndonëse 20 vjeçar, tregoi trimëri të rrallë, duke bërë që populli ta vlerësonte dhe t’i lutej Zotit, që të mos kishte kurrë vdekje për të: Kapedan Çelo Picari /Jalla mos të qastë varri!

Lufta vazhdoi e ashpër nga Labëria në Janinë. Kjo për faktin se pas betejave serbe të vitit 1804 dhe 1815, Serbia fitoi autonominë, rrugë të cilën e kërkonte me ngulm dhe Ali Pashë Tepelena. Por Sulltan Hamiti synonte që trojet shqiptare të shërbenin si një “lule e perandorisë” në kufi me vendet e Europës dhe të manifestonte qëndrim të përbetuar ndaj islamit, me të cilën nuk u pajtuan patritotët shqiptarë. Autori i monografisë, duke dhënë skenat dhe prapaskenat e kësaj lufte, atë çfarë ndodhi në Lihtaricë, na përshkruan me dhimbje rrethimin e kalasë së Janinës për një kohë të gjatë, e cila pas shumë luftimeve që zgjatën në kohë, çuan në dorëzimin e saj. Kalaja ra, sepse më 24 janar 1822, u vra në një rrethim të hekurt Ali pashë Tepelena. Ai u tradhëtua nga shumë prej njerëzve të afërt, gjë që nuk ndodhi me miqtë që pati nga Labëria. Në këtë mënyrë mori fund edhe përpjekja e tij, për të shkëputur Epirin dhe Shqipërinë e Jugut nga Perandoria Osmane.

*        *

                                                     *

Sulltan Mahmuti II, hipi në fron në moshën 23 vjeç dhe nuk kishte përvojë, por u mbështet te kryeveziri Mustafa Pashë Bajraktari, i cili e kuptoi që perandoria kishte nevojë për një dorë të fortë dhe ushtri moderne të tipit perëndimor. Sulltani i ri, pasi zhduku njerëzit e afërm të sulltan Selimit III, thirri krerët e provincave për të biseduar mbi reformat, por ndaj tij nuk u bindën Ali Pashë Tepelena, Mehmet Aliu i Egjiptit dhe disa krerë bullgarë, që ishin kundër Mustafa Bajraktarit. Gjithsesi u nënshkrua një marrëveshje, e cila parashikonte: a) ndershmëri e besnikëri ndaj sulltanit dhe vezirit të madh; b) organizimin e një ushtrie të re; c) vjeljen e rregullt të tatimeve; d) qeverisjen e provincave duke respektuar ligjshmërinë etj.

Sulltani u zotua se do të merrte vetëm taksat e ligjshme, por kjo marrëveshje nuk u nënshkrua prej tij, me shpresë se do të ndikonte pozitivisht te krerët e provincave. Mirëpo, këta të fundit, kur panë se marrëveshja kufizonte pushtetin e tyre vetjak, ngritën krye. Mehmet Aliu në Egjipt kishte bërë për vete ulemat që ishin keqtrajtuar nga mamlukët. Duke përfituar nga dobësia e qeverisë qendrore të Stambollit, ai mori masa për forcimin e ushtrisë dhe armatosjen e saj me armë të prodhimit perëndimor, duke shfrytëzuar për këtë dijet e oficerëve francezë të mbetur aty. Nga ana tjetër sulltani nuk e mbajti fjalën. Taksat u rritën dhe sulmet për të nënshtruar popujt vazhdonin me të njëjtin intensitet. Jugu i Shqipërisë cilësohej një ndër vatrat kryesore të luftës, prej nga kishin dalë luftëraë të shquar si Zylyftar Poda, Zenel Gjoleka, Çelo Picari etj. Kënga thotë: “Çelo Picari me vulë, / Lufton me sulltan Mamunë, / Që ka topa, gjyle shumë, / Dyzet vjet s’e sos barunë…”.

Duke lexuar librin e profesor Bardhosh Gaçes, duket sikur lufta nuk do të mbaroj kurrë. Më shumë se 12 breza në luftë kundër osmanëve. Pushka u mbeti në sup, sepse administrata perandorake nuk lëshonte në kërkesat e saj. Ndërkohë, varfëria shtohej, sëmundjet benin kërdinë, ndaj shqiptarët nxirrnin në krye djemtë më të mirë, dhe i vinin në kërkim të lirisë. Kundërshtohej dhuna që ushtronte valiu i Rumelisë, Mehmet Reshid Pasha. Në vitin 1828 ishte Ismail Pashë Vlora, Beqir Bej Vlora, Zylyftar Poda, Cane Miftari, Dudë Sinani e të tjerë, që nuk pajtoheshin me sjelljen e tij. Revolta çoi në kuvendin e Beratit, të muajit nëntor 1828, ku u kërkua largimi i Valiut. Natyrisht, kërkesa nuk u pranua. Profesor Gaçe thotë se u dërgua ushtri për të shtypur revoltën, ku osmanët dolën me humbje. Dhe kënga thotë: Dudë Sinani po bërtet, / Priti, priti o Gjolekë…

Pas kësaj filluan intrigat e të përzgjedhurve të perandorisë në krye të vilajeteve osmane. Gjetën të çara në radhët e shqiptarëve, duke përdorur ryshfetet dhe gradat. Në Janinë iu ngrit kurth Ismail Pashë Vlorës dhe e vranë. Këto ngjarje i gjejmë të pasqyruara dhe në folklorin e trevës së Labërisë, ku shihen qartë marrëdhëniet e popullit me përfaqësuesit e vet dhe qëndrimet e tyre ndaj sunduesve. Vargjet e skalitura në këngët e moçme paraqesin më me realizëm realitetin e kohës për të cilën bën fjalë kënga. Qaj moj Vlorë, qaj Kaninë, / Ismaili shkoj në Janinë, / I dërguan bujardinë (ftesën), / Të piqet me Rumelinë… Konstatimet që jep ky visar i çmuar i kulturës popullore, janë në përgjithësi më afër realitetit, sepse aty mëshirohet ndjenja dhe mendimi i shtresës së gjerë popullore, mendim ky i shprehur lirisht, pa diktat nga lart. Ndaj dhe i rendit faktet thjesht e tërë madhështi, me përshkrime tipesh e karakteresh, ngaqë autori i këngës ka qënë pjesëmarrës direkt në ngjarje. Kur kënga është thurur me porosi, për të plotësuar dëshirën e dikujt, nuk ka patur jetë. Atë e ka braktisur vetvetiu kujtesa popullore. Siç shihet në vargjet e këngës, miq e shokë si Cane Miftari, Veliko Jaçe, Dudë Sinani, Sinan Malo, e patën këshilluar Ismail Vlorën të mos shkonte në Janinë, sepse mendonin prapësitë e qeverisë osmane. Dhe ky nuk është rast i vetëm: Malo, mos shko në Janinë, / Mos e beso osmanllinë, / Se të kan‘ ngritur pusinë…

Në Manastir ndodhi një tjetër kurth makabër, ku u vranë mbi 500 burra të zgjedhur nga paria shqiptare. Më 9 gusht 1830, qenë ftuar në një drekë madhështore, “për t’u nderuar” si burra trima. Asllan Kuçi e Veliko Jaçe dyshuan, por i besuan më shumë burrërisë. Nuk mund të ktheheshin pas. Dhe u vranë thuajse të gjithë. Porpulli këndon: Veliko Jaçe ku je…, / Koka tënde në hejbe, / Aferim, o trim të thanë, / Që s’turpërove babanë, / Jaçen me Çelo Picarë.

Megjithë këto vrasje të shumta dhe masakra mbi banorët e pafajshëm, populli nuk e uli kokën. Kryengritjet antiosmane u shpeshtuan. Beqir Bej Vlora, Tafil Buzi e të tjerë, donin ta shporrnin pushtuesin nga vatrat e tyre. Tafil Buzi një pëllëmbë, / E mori pallën me dhëmbë. Pas kësaj doli në skenë Mehmet Ali Pasha i Egjyptit. U kërkoi ndihmë trimave të Vlorës dhe Mallakastrës për t’u bërë ballë sulmeve osmane dhe ata iu përgjigjën. Kërkesat e tij përputheshin në idetë e tyre. Të dy palët ishin në kërkim të lirisë. Dudë Sinani, Zylyftar Poda, Cane Miftar Smokthina e të tjerë, i bënë apel popullit për të mbështetur Mehmet Aliun me luftëtarë, armë, kuaj e ndihma të tjera. Dudë Sinanin e gjejmë në krahë të Ibrahim Pashës, që përfaqëosnte frontin antiosman të luftimeve në zonën e Kretës. Aty gjejmë dhe Tafil Buzin, Hodo Nivicën, Abdyl Kokën. Në saje të luftës së tyre, më 1832, Kreta mbeti në dorë të Mehmet Aliut. Fitorja u arrit edhe për faktin se treva e Labërisë nuk pranoi të dërgonte asnjë djalë nizam, në favor të ushtrisë perandorake. Që në Krahas e Bolenë…,/ Lidhnë fjal’ e zunë benë, / Që nizam të mos venë… Osmanët nuk mund të praninin mosbindjen civile. U sulën në gjithë zonën e Kurveleshit, në tërë Labërinë, por e panë pisk. U vranë shumë ushtarë osmanë. Dhimbja qe te bijtë e vendit. Kënga thotë: Ra tërmet, u tund vendi, / Se lufton Çobo Golëmi, /Kapedan i këtij vendi, / Kapedan që kur kish lerë, / Që lufton me pallë nxjerrë.

          Pjesëmarrja e Dudë Sinanit në kryengritjet antiosmane të viteve 1834 dhe 1847, zë vend të gjerë në këtë monografi. Kronikat e këtyre betejave shpalosin në sytë e lexuesve, ngjarje e bëma trimërore, që kanë lenë gjurmë në jetën e banorëve të krahinës së Labërisë.

          Në faqet e këtij libri, personazhi i Dudë Sinanit dhe të birit, Aliut, shtegton bashkë me trima të tjerë të kësaj krahine, duke qenë pjesë në ngjarje madhore të historisë shqiptare, siç janë ato të mbrojtjes së trojeve në Veri të Shqipërisë (Shkodër, Ulqin 1852) apo në Jug të vendit, në Janinë e Mecovë më 1854, ku prej tyre u shfaq trimëri e rrallë e vetmohuese.

*        *

                                                     *

Libri i autorit Bardhosh Gaçe ngjason me sistemin arterial të organizmit të njeriut, pasi brezat vijojnë nga stërgjyshi te stërnipi, njëlloj siç dalin arteriet e mëdha nga aorta dhe më tej degëzohen në arterie më të vogëla, deri në kapilarë. Kështu autori na sjell dhe nipin e Dudë Sinanit, që u quajt Duda i Riu. Ai ndoqi të njëjtën rrugë, si edhe gjyshi. Tablo të tilla janë disa, për të ardhur në fillm të shekullit XX, kur Ismail Bej Qemal Vlora mori përsipër të drejtonte patriotët shqiptarë drejt kërkimit të pavarësisë së Shqipërisë. Ndërsa qeveria osmane i shihte shqiptarët “si një fortesë islame kundër pushtuesve serbë e grekë”, kjo qëndresë shërbeu edhe për mbrojtjen e vet shqiptarëve. Kryengritjet e organizuara në vitin 1908, kur shqiptarët mbajtën anën e xhonturqëve, por edhe ato të viteve 1910-1912 kur u shfaqën kundër tyre, nuk do të ishin mundësuar jashtë këtyre faktorëve. Studiuesi Bardhosh Gaçe përshkruan disa takime të Ismail Bej Qemal Vlorës, pritjen dhe besën e dhënë nga trimat e Labërisë e më gjerë, përpjekje të cilat u kurorëzuan me Shpalljen e Pavarësisë më 28 nëntor të vitit 1912. Por buzëqeshja e shqiptarëve nuk zgjati në kohë, pasi ushtritë e vendeve fqinjë pushtuan trojet shqiptare, në veri serb e malazez dhe në jug trupat greke e më pas dhe ato italiane.

Shqiptarëve të varfër u mbeti pushka sërish në krahë. Vazhdonin të vuanin njerëzit që patën sakrifikuar aq shumë për lirinë. Greqia kërkonte të zbatohej programi Megali Idesë. Alenaca Ballkanike, nën pretekstin e përzënies së ushtrisë osmane, synonte përvetësimin e trojeve shqiptare. Konferenca e Ambasadorëve të Londrës (17 dhjetor 1912 – 29 maj 1913) krijoi një Shqipëri të vogël, por nuk bëri asnjë hap për mbrojtjen dhe përfshirjen e trojeve të populluara prej shqiptarëve në një shtet të vetëm. Çelësi për jugun ishte Janina. Komandanti i Gumenicës, Nur Duda, ishte atje, në Manolasë. Në fund të muajit dhjetor, drejt Janinës u nis një delegacion i kryesuar nga Mithat Frashëri. Ata kontaktuan me Esat Pashë Janinën dhe i kërkuan të mos e lëshonte qytetin, madje edhe të ngrinte në kala flamurin shqiptar. U vranë mijëra ushtarë. 113 ishte vetëm nga Labëria. Gaçe na e shoqëron ngjarjen edhe me këngë të kohës: Eshtë vrarë Sali Beqiri, / Shahin Pulo, djalë miri, / Mehmet Haxhiu e Jahai, / Dhe Gjysh Lame ezhdërhau…/ Seç u vra dhe Nur Duda, / Kur dha shpirt i qeshi buza…

Lufta e Parë Botërore e gjeti popullin shqiptar në varfëri e mjerim të plotë. Në jug të Shqipërisë trupat greke dogjën 300 fshatra dhe vranë mijëra njerëz.Të frymëzuar nga idetë e nacionalizmit dhe sidomos nga dëshira për të marrë tokat dhe pronat e myslimanëve, të krishterët e Ballkanit ndoqën politikën e shpërguljes dhe zhdukjes së tyre, me qëllim që të mos kishin mundësi të ktheheshin sërish në trojet e veta. Ushtritë e rregullta, por dhe ato të parregullta, qenë përqëndruar në shkatërrimin e plotë të fshatrave të banuara me myslimanë. Kështu ndodhi me popullsinë myslimane në Greqi, Bullgari, Shqipëri e gjetkë. Rreth 80% e fshatrave të banuara me myslimanë dhe lagjeve myslimane në fshatrat me popullsi të përzierë, u shkatërruan plotësisht, sidomos në jugun e Shqipërisë, por edhe në kazanë e Manastirit, Kërçovës, Follorinës, Serfigjesë, Kailarit, Kozhanit, Elasonës, Grebenesë, Naseliçit. Shtypi perëndimor fliste gjerësisht për krimet e kryera nga myslimanët ndaj të krishterëve, apo rastet e vrasjes së të krishterëve me njëri-tjetrin, por publikonin fare pak ose aspak krimet e pashembullta që bëheshin kundër myslimanëve në Ballkan.

Profesor Gaçe i trajton zhvillimet historike, bazuar në udhëtimin e personazhëve të vet, deri në vitin 1920. Më 1916, jugu i Shqipërisë u pushtua nga ushtria italiane. Qendra e tyre qe në Vlorë. Patriotët vlonjatë nuk u pajtuan pushtimin për asnjë çast, madje as me proklamatën e komandës italiane, të datës 3 qershor 1917, që u bë publike në Gjirokastër. – Njohim pavarësinë e Shqipërisë, – tha gjenerali Gicinto Ferrero, e cila mund të garantohej vetëm nën mbrojtjen dhe miqësinë e Italisë. Të njëjtën gjë pohonin dhe përfaqësuesit e Vjenës. Tomasso Tittoni, ministër i Jashtëm dhe kryeministër i Italisë për vite me radhë,  deklaronte në vitin 1904, se rëndësia e Shqipërisë qëndronte te portet e saj, të cilat synoheshin njëlloj, si nga Italia, ashtu dhe nga Austro-Hungaria. Në rast se ndonjëri prej këtyre dy shteteve do të orvatej të shtinte në dorë atë rajon, tjetri do t’i kundërvihej me të gjitha mjetet. Për këtë arsye trimat e Vlorës i quajtën „broçkulla“ fjalët e Ferrero, por dhe të Sonnino, ndonëse zemra donte ta besonin pavarësinë e premtuar, sepse u dhimbte shpirti për Shqipërinë.

*        *

                                                     *

Autori udhëton në vitet e Luftës së Parë Botërore, e cila edhe pse mbaroi më 1918, Italia në vend që të tërhiqte trupat ushtarake, mori masa për të patur nën zotërim pjesën e pushtuar nga Austro-Hungaria, madje edhe Korçën franceze. Parisi zyrtar u njihte italianëve kufirin deri në Mat. Athina reagoi ashpër. Sonnino bëri një takim të veçantë me Venizellos dhe pas çorbës që ata gatuan me njëri-tjetrin, një muaj më vonë, në kuadër të çështjes së Adriatikut, u firmos një marrëveshje dypalëshe, e cila mbështeste synimet greke për Sarandën, Gjirokastrën, Përmetin dhe Korçën. Këto troje futeshin brenda kufijve të Greqisë së madhe. Natyrisht edhe Athina njihte mandatin italian në Shqipërinë e mbetur dhe sidomos aneksimin e Vlorës.

Me anë të marrëveshjes Tittoni-Venizellos, të datës 29 korrik të vitit 1919, Roma i linte dorë të lirë Greqisë për të mbajtur Korçën. Por qëllimi i mbrapshtë i italianëve u kuptua dhe patriotët kërkuan që Korça të mbetej nën administrimin e francezëve, deri në mbarim të Konferencës së Paqes. Kështu gjakrat u ndezën. Telegrame të shumtë i drejtoheshin Konferencës së Versajës ku kërkohej largimi i trupave të huaja nga Shqipëria. Kritika iu bënë dhe qeverisë proitaliane të Durrësit. Kjo gjendje çoi në Kongresin e Lushnjës, të janarit të vitit 1920. Opozita italiane qe shfaqur kundër qeverisë dhe nuk pranonte të dërgoheshin ushtarë në Shqipëri. Sonnino me shokë shtronin për diskutim mundësinë e dërgimit të forcave vullnetare nga Italia, me kusht që Vlora të mos dorëzohej. Kjo ishte gjendja.

Profesor Bardhosh Gaçe, na e jep zhvillimin e ngjarjeve me dinamizmin e vet. Patriotët vlonjatë u mblodhën në Kuvendin e Barçallasë. Kreu i Komitetit Mbrojtja Kombëtare, Osman Haxhiu, bashkë me shokë të tjerë si Sali Bedini, Qëazim Koculi, Hazbi Cano, Ahmet Lepenica, Murat Myftari e të tjerë, i bënë thirrje popullit të shtrëngonin radhët. Të parët e dhanë fjalën të rinjtë që kryesoheshin nga Halim Xhelo. Trupat italiane do të sulmoheshin. Lajmi mori dhënë. Ali Bej Këlcyra mblodhi 400 burra dhe i drejtoi për në Tepelenë. Ushqimin e përballonte vet. Në Vlorë Bajram Mehmeti, Rexhep Sulejmani e Hazbi Cano, vazhdonin punën. Trimat rrëmbyen armët. Bëhej një takim të Rrapi i Beunit. Do të luftonin trimat. Dikush u bënte kurban tufën e bagëtive. Luftëtarët duhej ta kishin barkun plot. Duro Sinani e Zyber Musai vrisnin mendjen për gjetjen e armëve. Lufta kishte filluar. Mijëra burra nga Kuçi, Bolena, Vranishti, Kanina, Tërbaçi, Smokthina, Brati e Gjormi, nga të katër anët, po vërshonin drejt Kotës. Ahmet Lepenica qëndronte në krye. Zigur Lelo, një tjetër burrë me cilësi komanduese betohej se Kota do të merrej me çdo kusht. Dhe ashtu ndodhi. U mor dhe garnizoni i Drashovicës nga çeta e Kaninës. Ishin të shumtë trimat. Ibrahim Abdullai, Daut Seferi, Ferhat Duda, Bajram Mehmeti, Beqir Velo, Kanan Maze, Duro Sinani. Vështirë të numërohen. Ndrinte solidariteti kombëtar. Qe marrë garnizoni i Tepelenës dhe qindra luftëtarë nga Skrapari, Kolonja, Përmeti e Tepelena, mbërritën në Vlorë.

Disa oficerë italianë dolën me flamur të bardhë në dorë dhe kërkuan takim me krerët e forcave çlirimtare. Kësaj ngjarjeje iu ngrit dhe këngë. Poeti popullor, thuri vargjet: Dëgjojnë gratë breg më breg, / Burrat në Vlorë bëjnë dyfek. / Vlora po na dërgon fjalë, / Kush është burrë le të dalë, / Vlorën s’e mban dot dushmani, / Breshkaxhiu, italiani / Se këtu ka zot vatani. / Të gjithë do të luftojmë, / Vlorën do ta lirojmë. Më 2 shtator u largua nga Vlora dhe ushtari i fundit dhe më 3 shtator, vullnetarët u kthyen në shtëpitë e tyre. Ndërkohë, ushtria italiane la mbi 500 të vrarë, shumë robër, midis tyre dhe një gjeneral, pa llogaritur materialin e shumtë luftarak që mbeti në dorë të shqiptarëve. Hedhja në det e italianëve nga forcat shqiptare u prit me habi në mbarë botën. Por siç shkruante Eqerem Bej Vlora, “kush i njeh shqiptarët nuk e ka të vështirë të kuptojë këtë ecuri ngjarjesh”.

Midis luftëtarëve popullor, në monografi përshkruhet dhe Ferhat Duda, djal i ri, me shpirt atdhetar, që vazhdoi më ngulm në rrugën e Dudë Sinanit dhe paraardhësve të vet. Ky shpirt liridashës i tij, shkëlqeu dhe në vitet e Luftës së Dytë Botërore. Për këtë arsye, autori i kushton një kapitull të veçantë Ferhat Dudës, kryesisht djalit të tij, biznesmenit të kohës sonë, Gafur Dudës, i cili ka shfaqur guxim, zotësi dhe fisnikëri. Në këtë kohë të trazuar të jetës që kalon shoqëria shqiptare, ai është bërë mbartës i shpirtit kombëtar, dashurisë për vendlindjen, për Atdheun. Të gjitha këto ngjarje historike Prof. Dr. Bardhosh Gaçe i jep në libër si në një skaner, ku faqe pas faqe e rresht pas rreshti, shfaqet aktiviteti patriotik i 12 brezave shqiptar të një fisi sa patriotik aq dhe sakrifikues, sa idealist aq edhe të guximshëm për çështjen e lirisë sonë kombëtare. Dhe mbi të gjitha, përmes këtyre brezave shfaqet kapedani i Labërisë Dudë Sinani i cili me trimërinë dhe vetmohimin e tij mbart mbi vete atributet e një heroi frymëzues për brezat e sotëm e të ardhshëm. Si i tillë ky libër do të jetë një pasuri e madhe e bibliotekave tona dhe një kontribut i rëndësishëm në historiogrfinë shqiptare.

75-VJETË MË PARË/

                                                  Nga Frank Shkreli/

Beteja e Normandisë më 6 qershor, 1944 çoi në çlirimin e Evropës dhe mundësoi edhe mbarimin e Luftës së Dytë Botërore, vitin që pasoi. Ishte dita që shënoi operacionin e përbashkët më të madh tokësor, ajror dhe detar të forcave aleate perëndimore – e që 75-vjetë më parë shënoi fillimin e mbarimit të Adolf Hitlerit.  Sulmi tokësor, ajror dhe detar i mirë bashkrenduar me aleatët — i udhëhequr nga Komandanti Suprem i Forcave Aleate, Gjenerali amerikan Dwight Eisenhower dhe Komandanti i Armatës së parë amerikane, Gjenerali Omar Bradley – ndër më të mirët që ka njohur ndonjëherë historia — çliroi Francën që kontrollohej nga forcat nazizte dhe më vonë tërë Evropën, duke hapur rrugën drejt Berlinit dhe duke çuar në triumfin përfundimtar të aleatëve mbi forcat nazizte të Hitlerit dhe duke i dhënë kështu fund njërit prej regjimeve më të këqia që ka njohur historia e njerëzimit.

Ndërkohë që ky përvjetor shënohet më së shumti në Normandi të Francës, aty ku edhe u bë zbarkimi 75-vjetë më parë, i nja 156,000 ushtarëve amerikanë, britanikë, kanadezë dhe aleatëve të tjerë, ceremoni përkujtimore zhvillohen edhe në Britaninë e Madhe, në Shtetet e Bashkuara dhe në Kanada.

15 udhëheqës botërorë, përfshirë edhe Presidentin e Shteteve të Bashkuara, Donald Trump u mblodhën të mërkurën në Angli, nën kujdesin e Kryeministres britanike, Teresa May, për të shënuar 75-vjetorin e asaj që Presidenti Trump e cilësoi si një betejë që, “mund të ketë qenë më e madhërishmja në histori”.  Udhëheqsit e vendeve të përfaqësuara në këtë takim, nënshkruan një deklaratë të përbashkët, duke u angazhuar që, “tmerret e pa-imagjinueshme” të Luftës së Dytë Botërore të mos përsëritën më.  Vendet nënshkruese, përfshirë Shtetet e Bashkuara dhe Britaninë e Madhe, u zotuan se do të punojnë bashkarisht për të “Zgjidhur tensionet ndërkombëtare, në mënyrë paqësore”, ndërsa Kryeministrja britanike bëri thirrje, me këtë rast, për bashkim në radhët e vendeve perëndimore, për të përballuar ato që ajo cilësoi si, “kërcënime të reja ndaj sigurisë” së përbashkët.

Nga takimi i 16 udhëheqësve botërorë në jug të Anglisë për të shënuar 75-vjetorin e një prej betejave më heroike të Luftës së dytë Botëror.

Të ënjtën Presidenti Trump dhe Presidenti i Francës Macron shënuan 75-vjetorin e zbarkimit të forcave aleate në Normandi, ndërkohë që të dy ata nënvijuan rëndësinë e aaleancës trans-Atlantike.  Të dy udhëheqsit e lartë morën pjesë në ceremoninë që u zhvillua me këtë rast në Varrezat Amerikane në Normandi, ku Presidenti Trump iu drejtua veteranëve amerikanë, “Si krenaria e Kombit” dhe u tha se “Legjenda juaj nuk do vdesi kurrë”. Ndërsa Presidenti i Francës, Emmanuel Macron lavdëroi veteranët amerikanë për guximin, për bujarinë, për fuqinë dhe shpirtin zemërgjërë për të “Ndihmuar një popull që nuk e njohnin, për të çliruar një vend që shumica nuk e kishin parë kurrë më parë, për asnjë kauzë tjetër, përveçse për kauzën e lirisë dhe të demokracisë”, ka thënë dje në  udhëheqsi francez, në kujtim të zbarkimit të forcave amerikane në brigjet e Normandisë, 75-vjet më parë.

 Si në çdo përvjetor tjetër të kësaj date të shënuar në historinë e Evropës dhe të botës, udhëheqës të ndryshëm botërorë – përfshirë edhe presidentët amerikanë — e kanë kujtuar dhe e kujtojnë këtë ditë me fjalime që tanimë kanë hyrë në historinë e fjalimeve më të rëndësishme dhe më historike.  Ashtu do të ndodhë edhe në këtë 75-vjetor, megjithse duke marrë parasyshë nivelin e udhëheqësve të sotëm botërorë, nuk ma merr mendja se ndonjëri prej tyre do të mbajë një fjalim që mund të meritojë të cilësohet si historik e që përshkruan rëndësinë historike të betejës së Normandisë dhe çlirimin e Francës nga forcat nazizte, 75-vjetë më parë.

Por, një nga fjalimet që janë mbajtur në përvjetorët e kaluar të kësaj beteje në D-Day — bota ende kujton, ose të pakën ne që kishim privilegjin të ishim dëshmitarë të asaj kohe – ishte fjalimi i ish-Presidentit të Shteteve të Bashkuara, Ronald    Reagan, me rastin e 40-vjetorit të betejës së Normandisë, me 6 qershor të vitit 1984, i cili iu është drejtuar veteranëve të asaj beteje, të pranishëm aty, me fjalët: “Këtyre djemëve të “Pointe du Hoc. Këta janë burrat që iu ngjitën këtyre shkëmbave të thepisur. Këta janë kampionët të cilët çliruan një kontinent dhe heronjtë të cilët i dhanë fund luftës.”

“Burrat që zbarkuan në Normandi kishin besim të plotë se ajo që po bënin ishte e drejtë, kishin besim se ata po luftonin për njerëzimin, besim se një Zot i drejtë do u jepte atyre mëshirën dhe ndihmën e nevojshme, në këtë vend ose në një tjetër.  Ishte besimi i thellë i tyre — për të cilin falënderojmë Zotin që ata nuk e kanë humbur besimin në Zotin – se ekziston një ndryshim i madh moral midis përdorimit të forcës për çlirim dhe përdorimit të forcës për pushtim.  Ju ishit këtu për të çliruar dhe jo për të pushtuar, kështuqë ju dhe të tjerët nuk kini dyshuar në kauzën tuaj”, ka thënë ish-Presidenti Reagan në fjalimin e tij me rastin e 40-vjetorit të betejës kundër forcave nazizte në Normandi të Francës, 35-vjetë më parë. 

“Ju e dinit se për disa gjëra ia vlen të luftohet dhe të jepet edhe jeta.  Ja vlen të vdesësh për vendin tënd, ja vlen të vdesësh për demokraci, sepse është forma më e ndershme e qeverisjes, e krijuar nga njeriu.  Të gjithë ju dashuronit lirinë.  Të gjithë ju ishit të gatëshëm të luftonit tiraninë dhe e dinit se e kishit mbështetjen e popujve të vendeve tuaja”, u ka thënë veteranëve Presidenti Reagan, në fjalimin e tij në Normandi me 6 qershor, 1984.

Për më tepër, Presidenti Reagan u ka thënë të pranishëmve me atë rast se atë ditë më 6 qershsor, 1944, ushtritë që zbarkuan në Normandi kishin aleat Perendinë, kishin “Ndihmën dhe mbështetjen e Perendisë për kauzën e tyre të madhe”.

Ishin të gjitha këto, ka thënë Ronald Reagan, që i shtyri ata të bënin të pamundurën.  “Ishin të gjitha këto që, në të vërtetë, i kanë dhënë formë unitetit të aleatëve.”  Në emër të atyre që dhanë jetën në Normandi, aleatët morën guxim dhe vendosmëri. Ata rindërtuan së bashku një Evropë të re… së pari u arrijtë pajtimi midis atyre që kishin qenë armiq, e të cilët kishin humbur aq shumë.   Shtetet e Bashkuara bënë atë që u ka takuar, duke themeluar Planin Marshall për të ndihmuar në rindërtimin e vendeve aleate tona, por edhe të vendeve që kishin qenë armike tonat.  Plani Marshall çoi në krijimin e Aleancës së Atlantikut – NATO – një aleancë e madhërishme e cila deri në ditët e sotëme shërben si mbrojtëse e lirisë, e begatisë dhe e paqës”, ka theksuar Reagan.

Duke nënvijuar se megjithë sukseset dhe fitoren kundër nazizmit, Presidenti Reagan –duke iu referuar vendosjes së komunizmit në Evropën Lindore e Qendrore — ka thënë se fatkeqsisht disa vende të çliruara i humbëm.  “Forcat sovjetike që erdhën deri në qëndër të këtij kontinenti nuk u larguan kurrë më, madje as kur u vendos paqa.  Ato janë gjithnjë këtu, të paftuara dhe të padëshiruara, pothuaj 40-vjetë pas mbarimit të luftës.  Për këtë arsye, forcat aleate perëndimore gjënden gjithnjë në këtë kontinent.  Sot, ashtu si edhe 40-vjetë më parë ushtritë tona janë këtu vetëm për një qëllim – për të mbrojtur demokracinë.  Të vetmet territore që ne kontrollojmë janë memorialet si këto këtu dhe varrezat ku pushojnë heronjtë tanë” gjithsejt 9,388, ka theksuar Ronald Reagan, më 6 qershor, 1984, në njërin prej fjalimave që tani konsiderohet si ndër fjalimet presideniale më klasikë të Amerikës. 

 Presidenti Reagan përfundoi fjalimin e tij në Normandi 35-vjetë më parë duke theksuar vlerat dhe angazhimet e aleatëve ndaj lirisë, ndaj njëri tjetrit dhe ndaj aleancës që mbron këtë liri – si atëherë ashtu edhe sot.  “Jemi të lidhur sot nga gjërat që na kanë lidhur edhe 40-vjet më parë,” ka thënë Presidenti Reagan në kujtim të D-DAY më 6 qershor, 1984, duke shtuar se “Jemi të lidhur edhe nga realiteti që ekziston.  Fuqia e aleatëve të Amerikës është jetësore për Shtetet e Bashkuara, ndërkohë që garancia amerikane për sigurinë e aleatëve të saj është gjithashtu jetike për lirinë dhe demokracinë në Evropë.  Ne ishim me ju atëherë, ne jemi me ju edhe sot.  Shpresat tuaja janë shpresat tona dhe fati juaj është fati ynë”, ka përfunduar një ndër fjalimet presidenciale më me rëndësi, ish-presidienti amerikan Ronald Reagan, me rastin e 40-vjetorit të zbarkimit të forcave aleate perëndimore në brigjet e Normandisë në Francë, më 6 qershor, 1944, një sulm ky tokësor, ajror dhe detar i paparë deri atëherë në historinë e njerzimit – sulm ky që shënoi fillimin e mbarimit të nazizmit Hitlerian — e që më në fund çoi në fitoren kundër regjimit nazizt të Hitlerit në mbarë Evropën dhe më gjërë. 

nga Shpend Sollaku Noé/

Në shtetin e shëmtuar që vriste atdheun e bukur. Të metamorfozës së medaljeve të ringjallura si pranga, të zinxhirëve e drynave me çelësa të hedhura në lumë. Të damkosjes së trurit me vula inkandeshente. Të rrënqethjes së barit. Të llurbës që dërgoi nën trikëmbësh auditorin. Të plumbit pas veshit që përdrodhi besën. Të ligjit të pjellë prej urrejtjes që vuri nën thembër të brishtën e mbetur pa mbrojtje. Të thikës pas shpine që theri përqafimin.

Kostaqi i bukur

   Këto rreshta janë diçka nga historia e një bojskauti të inteligjencës së re shqiptare, të flijuar në altarin e tiranisë. Shiheni me vëmendje këtë zotëri të vitit 1927: është Kostaq Stefa. Vetëm 22 vjeçar – tashmë qysh prej një viti pedagog në Shkollën Teknike të Harry Fultz-it, në Tiranë, pasi kish mbaruar në të njëjtën shkollë aq mirë sa të emërohej po aty. Një beratas modern, i bukur në mendje, i bukur në moral. Zotësia dhe pastërtia e shpirtit do ta shpinin po atë vit, në fatlumin 1927 të zgjidhej kryetar i organizatës së parë shqiptare të bojskautasve. Formimi fizik, moral e shpirtëror i rinisë së gjithandejme ishte qëllimi i këtij organizmi botëror. Këndvështrim i mbetur modern edhe sot  për ata që kanë lindur të bëhen prijësa. Sepse beratasi i bukur Kostaq Stefa i kishte të gjitha premisat për të qenë një prijës.

   Si të gjithë ata që kanë ardhur në këtë botë që të bëjnë mirë, ai djalosh beratas iu kushtua edhe Kryqit të Kuq.

  Si pothuaj të gjithë djemtë modernë, ishte edhe sportiv i zellshëm, në tenisin prej tij të preferuar.

  Kostaqi kish qenë edhe me fat, sepse kish lindur në një familje që asnjëherë nuk i ishte shmangur detyrës ndaj atdheut. Tradita familjare i nguste patriotizmin pa kushte. Që do të ishte edhe një tjetër nga bukuritë e këtij djali të përzgjedhur qysh prej lindjes për t’u bërë i shquar.

Që ajo bukuri të ishte e plotë mungonte diçka që rasti e solli krejt natyrshëm: Leni.  

Eleni e bukur

Bijë e Jançeve, bukuri tipike e viteve ‘30. Po të kish lindur gjëkundi tjetër, mund të ishte bërë aktore e dëgjuar. Elegante, me vështrim depërtues, e veshur sipas modës së fundit, nuk kish sesi t’i shpëtonte një tjetër syri të mençur, atij të Kostaqit. S’pati nevojë për shkuesi. Ai e ftoi në shtëpi sapo e pa me motrën e tij, Elpiniqin. Nuk qe e domosdoshme t’i deklaronte shuarjen e yjeve nëse ajo nuk do të pranonte: mesazh i shpirtit u bënë ca biskota në formë zemre. Që bojskauti ynë sapo i kish sjellë prej Londre. Ishte bërë një djalosh i bukur, do ta pëshkruante më vonë Kostaqin ajo. Kish flokë të dredhura e të ndara në mes, hundën e drejtë, faqet në të cilat gjendej gjithmonë një tis i kuq; buzët të plota…Sjelljet prej zotërie të trashëguara.

Ajo ishte ende nxënëse e Normales së Korçës në vitin më të bukur të bojskautit mangalemas, në të papërsëritshmin për ta: 1927. Syrit të saj të mençur e të mprehtë nuk do t’i shpëtonte ai ngazëllim i brendshëm i djaloshit ndërsa i ofronte herë pas here kutinë e biskotave londineze. Një zemër këtu, një zemër atje, përcjellja dhe propozimi i lumtur për një jetë të përbashkët që u bë edhe alfa e krijesave që sollën në jetë.

Familja e bukur – shtylla kurrizore e atdheut të ardhshëm

   Alfredoja, Vangjushi, Elda, Vitorja dhe Parashqevia – camërdhokja që sapo kish mbushur një vjeç. Këta pesë fëmijë, të gjithë si yje, i krijoi çifti i bukur Taçi e Leni. Për ta ngritja e familjes qe një art i vërtetë. Atdheu kishte nevojë të rritej. Si mund të zhvillohej më tej nëmos nëpërmjet fëmijëve të bukur?

Çfarë duhej t’u kish kërkuar më shumë shteti shqiptar shtetasve të tij? Eleni e Kostaqi i kishin plotësuar e tejkaluar të gjitha detyrimet ndaj Shqipërisë: ishin inteligjentë, kishin studjuar në shkollat më të mira shqiptare dhe të Evropës, kishin lozur pa hezitim rolin e tyre kur atdheu kish qenë në nevojë,  e shihnin orientimin e vendit të tyre drejt Perëndimit si diçka të natyrshme, të lindur me ADN e shqiptarit.

Një skenar i një filmi të mohuar, i zhvilluar kokëposhtë

   Ia kish kërkuar atdheu edhe atë sakrificë të lartë: shoqërimin drejt shpëtimit të tridhjetë amerikanëve të rënë andej nga Belshi. Mjekë, infermiere, ekuipazh i avionit. Ishim miq me amerikanët, ishim aleatë. Kishin qenë korrierët partizanë ata që i kishin përcjellë nëpër dhiare deri në Berat, për të mos rënë në dorën e gjermanit. Shtabi partizan i Beratit ia kërkoi Kostaqit atë detyrim. Boyskauti ynë e quajti nder. Dy prej infermiereve ushtarake amerikane u strehuan tek Stefët. Për tu nisur sa më parë drejt shpëtimit. Rrugëtim i pashkelur ndonjëherë as prej Kostaqit.

  Në librin “Ikja nga Shqipëria” të Anjes Mangeriçit, përshkruhet me besnikëri të fakteve sesi nën drejtimin e atij profesori mangalemas, u përshkrua itenerari pothuaj i pamundshëm: Berat – Dobrushë – Vërzhezhë – Leshnije – Zhulat – Progonat – Dhoskat – Gjirokastër – Tërbaç – Dukat. Ndarja pranë bregdetit. Kthimi i vetëm i Kostaqit për në Berat meriton një vepër letrare më vete. Por ai nuk e kish mendjen tek lavdia, por tek Leni e fëmijët. Dhe as që i shkonte ndërmend që sapo kishte përcjellë armiqtë e ardhshëm.

Ajo që duhet të ish bërë pika e tyre e forcës e familjes së Bukur Stefa, sipas logjikës së mbrapshtë të tiranisë u kthye në sferën e tyre të Sifizit.

Flamujt që nuk u shpalosën më

Ishin tre në mbledhjen e Beratit, atë të stërtrumbetuarën e tetorit të 1944-ës. Në rrjedhën e zhvillimeve të mëvonshme dy prej atyre flamurëve – Union Flag dhe Stars and Stripe – do t’i merrnin vorbujt, do të mbetej vetëm ai i mesit, me drapër e çekan. Askush brenda kufirit të shtetit nën yllin që kullonte gjak nuk duhej më të shihte miqësinë dhe krenarinë në valëvitjen e tyre.

 Ajo që së pari përflitej, fatkeqësisht ndodhi.

Në mbëmjen e 8 shtatorit të 1947-ës, në portën e Stefajve dikush troket me këmbë. Në emër të popullit. Të popullit të kujt, kërkon të kuptojë gjuhën e terrorit Kostaq Stefa. Të popullit të tyre, sigurisht, jo të popullit tim. Janë tre. Ushtarakë. I shquari djalë mangalemas nuk kish dashur t’i besonte si të vërteta lajmet e marra në Tiranë sipas të cilave amerikanët, britanikët dhe gjithkush që kishin punuar me ta, sipas gjykimit sllav të cilit atdheu i shqipeve po i nënshtrohej, tashmë ishin të gjithë armiq.

Ku ishte vendosur arrestimi i tij, në Moskë apo Beograd?

   Profesor Stefa detyrohet t’i kthejë shpinën shtëpisë. Leni e tij dhe të katër fëmijët më të rritur – Tina ishte vetë disa muajshe – do të mbajnë përgjithmonë në paradhomat e kujtesës atë kurriz atësor që e përpiu errësira.

Pjelladreqët e territ dhe akuzat e sajuara

As që i kishin kaluar ndërmend Eleni Jançe Stefës se të gjitha ato veçori të mrekullueshme të Taçit të saj do të konsideroheshin krime. Krim sepse fliste e shkruante shkëlqyer anglishten? Krim sepse shpëtoi mjekë e infermierë nga asgjësimi i sigurtë prej nazistëve? Krim sepse kish mbaruar Tekniken e Herri Fullcit? Krim sepse kish qenë 22 vjeçar pedagog? Krim sepse kish studjuar në Firence? Krim sepse kish qenë profesor edhe në Qytetësen e Beratit? Krim sepse kish ndërtuar një familje sipas traditës patrotike të prejardhësve? Krim sepse ishte i pastër si pika e vesës në Tomor?

Sa herë do t’ia kish përsëritur vetes këto pyetje kur u sekuestruan pasurinë dhe nuk u lanë asnjë kuvertë, kur i përzunë edhe nga streha e tyre – kështjellë e shumëbrezave Stefa – , për ta përplasur me 5 fëmijë në furrën e pjekjes poshtë shtëpisë; kur pa në dorën e policit sahatin e Taçit prej 500 napolonësh flori as edhe të regjistruar në letrën e konfiskimit; kur do ta pushonin nga mësuesia; kur të pesë engjëjt e saj dhe ajo vetë do të mbeteshin në dorën e miqve  e farefisit.

E mendoj shpesh atë zonjë të çmuar Eleni Stefa, sa herë që më kujtohet nëna ime. Ne ishim gjashtë fëmijë kur na e dënuan babanë. Dhe na u bënë shpëtimtarë dajat krutanë, i miri kushëri Gani Duro në Berat, por edhe miqtë e shumtë. Nuk mund të harroj sidomos një Vit të Ri, kur shoqërova mamanë nga Lushnja, në muzg, nëpër shi, bubullima e llucë, deri në Plug, tek një mikeshë e saj të internuar atje – Nebaet Kollçinaku – për të kërkuar borxh, pasi nuk kish mbetur asnjë lek edhe për të blerë ca portokalle!  Për të tjerat as që bëhej fjalë. Sido që ndodhi, babi ynë të paktën doli i gjallë prej minierës së kromit. Të pesë fëmijët e Kostaqit nuk do ta shihnin më të jatin.

Nuk qenë lëmosha ato që njerëzit e mirë u ofruan Elenit e të bijve, por mbijetesa me kokën lart.        Mbijetesë që nuk ndoti aspak veçoritë e vyera familjare të Stefëve deri në 18 janarin e vitit 1993.

Ish gjendur gropa ku kishin hedhur Kostaqin dhe tre beratasit e tjere. Elenit i erdhi ora të ballafaqohej me të hamendurën. Sidoqoftë, mendoi se mund të konsiderohej “me fat”. Burbuqe Haxhiademi nuk arriti ta mbushte me substancë mermerin e Ethemit të saj. Aldo Renato Terrusi e kërkon akoma dëshpërimisht të jatin e groposur në burgun e Burrelit e sa të tjerë. E sa të tjerë… që bredhin nëpër eter pa asnjë banesë të fundit.

Në shtetin e shëmtuar që vriste atdheun e bukur. Të metamorfozës së medaljeve të ringjallura si pranga, të zinxhirëve e drynave me çelësa të hedhura në lumë. Të damkosjes së trurit me vula inkandeshente. Të rrënqethjes së barit. Të llurbës që dërgoi nën trikëmbësh auditorin. Të plumbit pas veshit që përdrodhi besën. Të ligjit të pjellë prej urrejtjes që vuri nën thembër të brishtën e mbetur pa mbrojtje. Të thikës pas shpine që theri përqafimin.

Rëndësia e gjetjes së eshtrave të Taçit të saj të hijshëm, sidoqoftë, e kish përfshirë të gjithën. Ajo e mendoi gjatë atë çast të pushkatimit, atje, buzë përroit në Uznovë, në vitin e murgët 1948.  Me të qeshurën e plasaritur përjetë, me lotin e shkretuar.Ajo, Eleni kokonë, i dëgjoi përsëri e përsëri ato krisma. U ngjeth. Në buzë të gropës së përbashkët. Mbylli sytë. Në vesh përceptonte qartë psherëtimën e Kostaqit të bukur: “Ah, Leni im, më pushkatuan, o shpirt, më 3 mars, pas mesnatës. Qemë katër ne të mbyturit në gjakun tonë. I kisha njohur. Ishte Tajfur Haznedari, nëpunësi i bashkisë, ishte edhe avokati Hamit Myftiu, ishte edhe Babai i Teqesë Bedri Cakranji. Nuk po ta rrëfej sesi ramë pranë njeri-tjetrit. U përpoqëm të ishim bashkë, që të katër. Nuk u përqafuam dot. Njërin krah ma kishin thyer. Duart i kishim të lidhura me zinxhirë. Zinxhirët të mbyllyr me dryn. Të mbyllur edhe përtej vdekjes. Me çelësin të hedhur larg, drejt trojeve ku flitej sllavisht. Ky dryn që shihni tani në mes të eshtrave të parakrahëve të mi. Sa më kanë dhembur ato eshtra! Dhe bënte ftohtë, shumë ftohtë pasi na mbuluan me baltë. Ndieja të dridhura vazhdimisht… Deri sa u ngjita atje lart, përmbi Taben e Kalasë. Ju shihja si në pëllëmbën e dorës. Ju kam ndjekur çdo çast, por nuk zbrisja dot deri tek ju. Kishte shumë egërsira nëpër rrugë, qenër që pëllisnin, dosa që lehnin. Më piku malli për ty, Leni im e shtrenjtë. U dogja shkrumb për fëmijët tanë. Si ia bënin pa përkëdheljet e mia Fredoja, Elda, Toti dhe Tina? Vangjo a ia arriti të mësohej pa mua? Qemë shumë të lidhur”. “Ah, Taçi im, asnjëhere nuk u mësua Vangjo me humbjen tënde, as të tjerët. Qe ai, bashkë me Fredon që t’u gjendën të parët kur të zbuluan nga nënbalta”.

Qiell që rrotullohet rreth syve të Elenit të bukur; tokë që trandet që prej përbarqeve. Meteorë që rrëshkasin e përthyhen sikur të ishin bij vetëtimash. Qiell i rrafshët që përkulet mbi baltë. “Po të shpjemë në një vend me dritë, Taçi. Nuk ke për të pasur më ftohtë”.   

Diciturat e Fotografive: 1- Kostaq Stefa pedagog tek Teknikja e Harry Fultzit. 2- Kostaqi dhe Eleni te porsamartuar 3- Familja Stefa ne vitin 1942. Me ta edhe motra e Kostaqit si edhe bashkepunetorja shtepiake e familjes Stefa. Tina nuk kishte lindur akoma 4- Shtepa e Stefajve ne Mangalem

VATRANE- TE SHTUNEN,8 QERSHOR,MERRNI PJESE NE PARADEN KUSHTUAR CAMERISE/

Mos harroni se neser, e shtune-8 Qershor organizohet Parada Shqiptare ne Manhattan, qe i kushtohet Camerise. Vatra eshte pjesmarrese e pervitshme dhe kontribuse. Eshte paguar nje makine ku vatranet se bashku me femijet do te hipin gjate parakalimit dhe te lartesojne Flamurin Kombetar. Eshte mire qe te visheni me bluza kuq e zi dhe te siguroni flamuj Kombetar, amerikane e te Kosoves. Femijet i vishni me tesha Kombetare.

Vatra sivjet ka dhe nje ngjarje te shenuar, 50 vjet me pare u organizua ne 6 Ave, Manhattan, Parada e Pare dhe e vetme e perbashket e arberesheve te Italise dhe Shqiptaro-amerikaneve ne drejtimin e VATRES.

Koha e duhur per neser eshte 9- 10 e mengjesit pasi fillojne koncertet dhe fjalimet. Vendi: 6 Ave & 43 street

Nga Astrit Lulushi/ Rreth 20 milionë njerëz kaluan nëpër tmerret e kampeve të punës në Bashkimin Sovjetik. Të paktën 1,6 milionë prej tyre vdiqën. Ndër viktimat e represionit stalinist ishin gjithashtu njerëz nga vendet evropiane dhe SHBA. Aktualisht, në Rusi nuk ka ndonjë muze të ish kampeve Gulag nga epoka e Stalinit. Sidoqoftë, qindra kampe të braktisura ende janë të fshehura në taiga siberiane.
E njëjta situatë është me ish-kampet e punës së detyruar dhe burgjet i periudhës staliniste në Shqipëri, që janë kthyer në rrënoja, pa një shenjë kujtese. Thuajse asnjë muze nuk është krijuar, ndërsa ish të dënuarit enden të shpërndarë nëpër botë me statusin e azilantit. Vendi i tyre, që vuan nga politika e trashëguar, tregon se nuk i do, s’i mban dot, ose ata vetë ndjejnë se janë të padëshiruar dhe e vetmja rrugë që u mbetet është ikja, ose u mjaftuan me lirimin nga burgje, kampe e fshatra përqëndrimi, shpejt i harruan vuajtjet dhe i falën menjëherë autorët keqbërësit e tyre. 
Do të kalojë kohë, një brez i ri do të vijë kur këta ish-vuajtës të mos jenë më. Vendi do të zhvillohet e do përparojë. Por e njëjta histori do të përsëritet, sepse ajo qëndron e panjohur, mbuluar me heshtje e me pluhurin e harresës. Kur një shtet arrinë përsosmërinë më të madhe, fillon të bierë, thotë Makiaveli….dhe medoemos një ditë do të ringjallet.

                                  (Dudajt e Sheperit)/

– Sipas shënimeve të nipit, Jani Duda, të disa bashkëfshatarëve dhe miqve të Familjes si dhe sipas dokumenteve të kohës.

NGA KOCO STERJO/

TRUALLI…

            Në dasmën e Altean Dudës, këtij djaloshi bukurosh e të urtë, si gjithë Fisi i Tij, në Sheper të Zagorisë, bilbili i Kolonjës së Gjirokastrës, Bujar Koshi, një mik i Familjes, do të improvizonte në çast një këngë për miqësinë e tij me Dudajt, nën refrenin:

“Derë e Dudaj- Derë e madhe!”,

Vargje që gjithmonë do të më kumbonin në tru si zile për bukurinë e tyre të krijimit e të të kënduarit të labit e do të më qendronin në shpirt si një erë e ngrohtë jugu si dhe do të më jepnin të drejtë për miqësinë time me atë Derë.

Vërtet e madhe!

Jo aq për nga numri i pjesëtarëve se sa për bujarinë e saj dhe mikpritjen, për talentet që kishte nxjerrë nëpër kohëra e vijonte të nxirrte, për të gjitha virtytet më të mira të popullit tonë që ajo mbartte.

“Jemi në Sheperin e legjendave, ku njerëzit, nëpër gojdhanat e tyre dhe shkrime historike për paraardhësit, tregojnë se është luftuar me “bajlozë” që vinin për t’u marrë tokat dhe pasuritë. E tillë është gojdhana për Vangjel Muzhën, gjigandin që luftoi dhe vrau shtatë “bajlozë”, ajo për Shpellën e Dyfekut ose Shpella e Riganje, kur zbret nga Qafa e Dhëmbelit për në Përmet, ndodhia e vërtetë në Kodrën e Sinorit, jo shumë larg, por vetëm tre breza më parë, ku sheperiotët vranë Bajramin, pjesëtarin e një bande që kishte ardhur për të vjedhur. Kur erdhi nëna e tij për ta vajtuar te varri, sipas zakonit të lashtë shumëshekullor të krahinës, vajtën dhe gratë e fshatit për t’iu ndodhur pranë, dy prej të cilave ishin gjyshet e mia, të cilat ma kanë rrëfyer ngjarjen,- shfleton nga dosjet e tij kujtimore trashëgimore Ylli Dilo, njeri nga pinjollët e sotëm të Dilenjve të Ilia Dilo Sheperit,- Nëna e vajtoi të birin me këto fjalë: “Vrave, bir, prandaj të vranë/ Jetimë ke lenë, jetimë t’i lanë…” Ndoshta, në këto gojdhana e gjen burimin Çajupi, kur shkroi “Mysafirët e Çajupit”. Ka të tjera të tilla për burra që punonin jashtë mundësive njerëzore për të mbajtur mirë gratë dhe fëmijët, si rasti që gjendet në historikun e familjes Xhamballo, i cili përcillet me rimë: “Qiro Xhamballo, o burrë,/ Vadit me kaçup lëkurë,/ T’ ushqesh Ngjelinën me grurë.” Të gjitha këto rrëfime popullore tregojnë bëmat e rreth tetë brezave më parë,- përfundon ligjëratën e tij për këtë pjesë Dilo.”

Jemi, kësisoj, në Sheperin e palcës së atdhetarisë, në atë fshat, në krye të fshatrave të tjerë të Zagorisë, i mbështjellë nga krenaria kombëtare prej figurave madhore të kombit, si: Andon Zako Çajupi- poeti i madh i lirisë dhe dashurisë, Aristidh Ruci- firmëtari dhe financuesi i Pavarësisë së Atdheut në Vlorë, Ilia Dilo Sheperi- gjuhëtari i vyer, babai i gramatikës së shqipes, Pano Xhamballo- dëshmori partizan i Luftës së Dytë Botërore, Jani Dilo- “misionar i kombit” nëpër botë.

Është Sheperi që priti e përcolli me qindra luftëtarë të inkuadruar në dy brigadat sulmuese, të 8- të dhe të  14- të, të cilat morën bekimin e lirisë në sheshin e lisave të Çarrokut si dhe vendi ku qendroi e veproi Shtabi i Zonës së Parë Operative Vlorë- Gjirokastër dhe Misioni Anglo- Amerikan.

Është Sheperi, i pari dhe i vetmi fshat i krahinës, i dekoruar dy herë: me medalje të Çlirimit dhe të Kujtimit, direkt pas Luftës, nga organet më të larta të shtetit komunist të kohës.

Është Sheperi i gati mbi dy duzina burrash që, fill pas këtyre dekorimeve, iu nënshtruan persekutimit të gjatë politik, po komunist, për 45 vjet me radhë, si për ironi të fatit të atyre veprave të mira që kreu për Atdheun.

Pikërisht, nga ky truall patriotik, bujar e mikpritës, qendrestar si vetë shkëmbinjtë e vendlindjes, që rrënjët i ka në thellësitë e tokës e kreun afër yjeve të qiellit, që ditë për ditë përkëdhelet me diellin në lartësitë e Dhëmbelit, vijnë edhe Dudajt e Sheperit, me thjeshtësinë e tyre madhështuese, me bukurinë shpirtërore, me granitin e karakterit të paepur, me zërin e bukur të bilbilave dhe kanarinave, me gjithçka të mirë që ka prodhuar gjindja njerëzore dhe balta arbërore.

RRËNJËT DHE DEGËT…

            Andon Zako Çajupi, në një vjershë të tij për fshatin e lindjes, ku, me anë të çdo strofe, portretizon  seicilin prej bashkëfshatarëve, zbulon edhe prejardhjen e Dudajve të Sheperit:

“…Duda ish prej Elbasani,

Duda ish, po shkoi e vate.

Përmbi varrin q’e kanë venë

Kanë mbirë manushaqe…”

            Janaq Duda e Harallamb Duda, vëllezër me njeri- tjetrin, janë emrat e parë që ne mundëm të arrijmë të gjejmë te rrënjët. “Babanë e gjyshit, Janaq Dudën, e vranë hajdutët te sheshi i shkollës, si hakmarrje për sheperiotët.”, – thonë kujtimet prej të parëve të vet të Jani Dudës (i Riu). Ende nuk dihet mirë se për ç’vite e ç’rrethana bëhet fjalë në këtë kumtim. Ka gjasë që vrasja të jetë kundërpërgjigje e rastit të Kodrës së Sinorit, të përshkruar më lart prej Ylli Dilos. Ka gjasë tjetër që ngjarja të jetë e viteve 1914- 1917, harku kohor që përfshin hakmarrjen e hormovitëve për Masakrën e Hormovës kundër fshatrave të krishterë të Lunxhërisë, Zagorisë dhe Malëshovës, meqë është përcjellë ajo pjesë e fjalisë që thotë:”… si hakmarrje për sheperiotët…”. Libri i bashkautorëve LLukan Saqellari e Milo Kristani “Hoshteva dhe hoshtevjatët” na tregon për parapërgatitjen e një masakre të tillë në Hoshtevë nga banda e Mero Lamçes, të cilën hoshtevjatët e shmangën me zgjuarsi e trimëri, por që, një ardhje tjetër e beftë e bandës, i gjeti të papërgatitur dhe u bë shkak që të mblidhte disa burra në oborrin e thellë të Markaj, t’i rrihte çnjerëzisht, sa njeri prej tyre do të vdiste pas pak ditësh. Edhe libri “Doshnica” i bashkautorëve Mitro e Ligor Tingo na e përforcon ngjarjen e parë, pra, dështimin e bandës në Hoshtevë, duke na dhënë të njëjtin përshkrim, por dhe një detaj më shumë, në interes të hipotezës së shfaqur më lart për ngjarjen e Sheperit me objekt Janaq Dudën. Autorët thonë se, fillimisht, banda e Mero Lamçes, e veshur dhe paraqitur si “koshadhe”, pra, si forca qeveritare, zbriti në Sheper (ku mundet të ketë vrarë Janaq Dudën) dhe që andej iu bënë lajm hoshtevjatëve t’i prisnin. Hoshtevjatët kundërshtuan. Aherë, “koshadhet” iu drejtuan autoritetit të Petro Haritos (autorët thonë “deputetit”, por nuk jam i qartë për parlamentarizmin e kësaj periudhe në Shqipëri, ndaj po e marr me rezervë) dhe Harito iu bëri thirrje hoshtevjatëve ta prisnin “çetën qeveritare”, por këta i vunë kusht ardhjen e vet Petros bashkë me “koshadhet”. Dhe ashtu ndodhi. Por, gjatë pritjes bujare të hoshtevjatëve, sipas zakonit shekullor, “koshadhet” filluan ta zhveshin “rrobën” e tyre (“…Ishin veshur si koshadhë…”,- thotë kënga kushtuar Masakrës së Doshnicës) dhe të shfaqin fytyrën e vërtetë kriminale, duke publikuar, nën efektet e alkolit, qëllimin e vërtetë të “vizitës”. Aherë, hoshtevjatët e mbledhur në atë drekë mikpritjeje dhe Petro Harito, në një mendje, iu bënë thirrje hormovitëve të ngrihen e “të ikin me kohë të mirë”. Në këtë çast, rastisi të zbrezë një bari lab nga Mali i Hoshtevës e të kthehet, ku pak më parë ziente kënga e dollia, bari që i njihte disa prej pjesëtarëve të bandës dhe u thotë: “Ç’bëni akoma aty?! E dini që jeni të rrethuar nga djemtë e këtij fshati dhe qysh tani mund t’ju sulmojnë?” Banda u ngrit e iku, por pa hequr dorë nga qëllimi i mbrapshtë i saj. Duke u paraqitur se iu drejtua Malit të Çajupit, për të ikur përfundimisht në shtëpitë e tyre, ata rrëshqitën përfund Hoshtevës, anës së lumit dhe u gjendën në Doshnicë, ku do të përsëritnin në atë fshat Masakrën greke të Hormovës, në miniaturë për nga përmasat, por të njëjtë në përmbajtje, mënyrë dhe efekte. Me këtë akt, shqiptarët e Hormovës kanë treguar dobësinë e tyre kriminale, gjenetike dhe shoqërore, dy herë më të fuqishme se të grekërve, se po vrisnin, po me therje, vëllezërit e tyre shqiptarë të një gjaku si dhe për faktin se po i përgjigjeshin Masakrës së fshatit të tyre, mbi njerëz krejtësisht të pafajshëm, dhe me të njëjtën monedhë, siç e kishin pësuar vetë, jo larg, por vetëm 3 vjet më parë, më 1914.

Mirëpo, gjasat janë gjasa dhe kanë rëndësinë e tyre kureshtare e kërkimore, për të arritur tek e vërteta, por më pranë të vërtetës janë vetë sheperiotët. Jani Duda thotë se dajua i tij, Aristidh Capari, ruan këtë ngjarje, për rastin në fjalë, nga arkivi i tij i kujtesës: “Në ato kohëra, Sheperi ruhej nga lebërit hajdutë dhe kishte caktuar roje që kontrollonin rrugën nga Gryka e Selckës dhe te rruga që shkohej në Përmet. Roja ishte një burrë nga Muzhajt, të cilit nuk ia kujtoj emrin (patjetër ka qenë pasardhës i Vangjel Muzhës së Ylli Dilos,- Shënimi im, K.S-). Një ditë roja kapi dy hajdutë dhe i shpie te kisha. Për t’i ruajtur atë natë, vunë si roje Janaqin. Ndaj të gdhirë ata arritën ta vrasin dhe ikin. Duke ikur, në të dalë të fshatit, vrasin dy gra që, dhe atyre, nuk ua kujtoj emrat. Njera arrin të shpëtojë dhe dëgjoi hajdutët të thoshnin:- Ta vrasim dhe këtë, se do tregojë! Por, tjetri tha: – E, përse? Ne tani ikëm.”
            Mundet që gjasat dhe ajo çka thotë Capari të kenë ndodhur në të njëjtën kohë.

(Ndjesë për zgjatjen në këtë episod të dhënë vetëm e vetëm për të ndriçuar disi kuadrin, në të cilin mundet të jetë vrarë Janaq Duda!)

Mirëpo, ish Mësuesi Ksenofon M. Dilo, nip i Ilia Dilo Sheperit, e shpie njohjen e Rrënjës edhe më tej në kohë, në essë- në e Tij “Për Njerëzit e Vërtetë!”, kushtuar Dudajve të Sheperit e, veçanërisht, Aleks Dudës, Shokut e Mikut të Tij të fëmijërisë, rinisë dhe gjithë kohës. Ai bën fjalë për Shkurti Dudën, të cilin turqit e arrestuan dhe po e kalonin nga Selishta për në Përmet, të prangosur dhe shoqëruar me dy roje. “Në të dalë të Sheperit, aty në një shkëmb, si një dragua, Shkurti ngriti duart dhe, më shumë me forcën e shpirtit, goditi prangat mbi shkëmb e ato, nga forca e madhe, u këputën. Të dy rojet, të çmeritur nga kjo që e panë me sy, por që qe e shpejtë si rrufe, sa të mblidhnin veten, hëngrën nga një grusht prej duarve të sapoliruara dhe u rrokullisën, ndërsa Shkurti i Dudajve fluturoi drejt Lirisë…” Këtë mundet të kishte patur parasysh Çajupi në vjershën e tij.

Janaq e Harallamb Duda lindën fëmijë të mbarë. Janaqi me Licën do të lindnin Vasilin e pamposhtur dhe tri vajza: Poliksenin- gruan e patriotit të madh sheperiot Nasho Idrizi, Milinë- mëmën e Miço Kagjinit dhe Eftihinë, martuar në Pacaj, që, ndryshe, mbiemëroheshin edhe- Suli, kurse Harallambi me Tanën do të lindnin: Stathin, Athinanë (mëmën e Profesor Themo Mandilit, Andonit etj.), Evdhokinë, Leonidhën dhe Perikliun (Belon, siç e njihnin bashkëkohësit me emrin familjar). Breznitë e Leonidhës me Kostandinën do të vazhdonin me Evanthinë, Viktorinë, Harillon e Sotirin, kurse Belua me Savën, një grua fisnike, e fisme, si mbesë e Ilia Dilos, kishin pesë vajza: Ksenofoni, Ulia, Vergulla, Frida dhe Tefta. Sotir Duda, pikërisht, për shkaqet biografike, me vonesë do të vijonte Universitetin dhe arriti të bëhej një kimist i shquar në Ndërmarrjen Gjeologjike, Gjirokastër, ku do të zbulonte fosforin e Fushë Bardhës, pas një pune shkencore dhe analizash shumëvjeçare. Tri vajzat e Belo Dudës: Ulia, Vergua dhe Frida do të ishin të tria mësuese të talentuara, me gjithë bashkëshortët e tyre. Kurse vajza e fundit e Tij, Tefta, ishte nxënësja më e shkëlqyer e Gjimnazit “Ismail Qemali” në Tiranë, në kohën që kreu studimet e mesme.

(Shënim i shtuar, shënimi im: Siç vërehet në paragrafin më lart, edhe në Sheper paskemi patur mbiemrin Suli, sikundër e kemi atë edhe sot e kësaj dite në Hoshtevë dhe në Zhej. Historianët e krahinës dhe vetë familjarët e dy rasteve të fundit thonë në shkrimet e tyre se janë të ardhur nga Suli i Janinës. Kohën e saktë të ardhjes ende nuk e dimë, por, dihet, përgjithshëm, se zhvendosjet e suliotëve ndodhën në kohën e raprezaljeve turke dhe ekspeditave ushtarake të Ali Pashë Tepelenës kundër krahinës shqiptare të Sulit.)

Djemtë e Dudaj, gjysma e parë e shekullit XX do t’i gjente tregëtarë të mesëm, me dyqanet e tyre të konfeksioneve, kryesisht stofra, në Gjirokastër e Delvinë. Pronarët e këtyre dyqaneve ishin Leonidha e Belo Duda si dhe kushëriri i parë i tyre- Vasili, me detyra të ndara: Leonidha siguronte lidhjet me parinë e vendit dhe merrej me çështjet që kishin të bënin me qeverinë; Belo Duda do të lëvronte tregëtinë me jashtë: në Greqi e deri në Itali, kurse Vasili, kryesisht, punonte në arkën e dyqanit. Jani Duda, sot, shprehet: “ Si tregëtarë që ishin, sipas të thënave të babait tim dhe të njohurve të tjerë, nga fitimet e tyre ndihmonin të varfërit, ndihmonin në bërjen e pajave vajzat që nuk ishin mirë ekonomikisht, ndihmonin Kishën dhe Komunën, duke qenë, në këtë mënyrë, një Familje mesatare në të ardhura, por e pasur në virtyte.” Këtë dëshmon edhe bashkëfshatari i tyre Ylli Dilo, që, siç e përmendëm edhe më lart, vjen nga Familja e Madhe e Dilenjve të Sheperit. Gratë e tyre jetonin në Sheper dhe punonin arat bashkë me puntorët që kishin punësuar, siç kishte çdo familje e mesme në atë kohë.

Fëmijët, pasi mbaruan shkollën në fshat, në kohën para Luftës së Dytë Botërore, i dërguan ta vijonin atë në Delvinë, Gjirokastër etj. dhe, kur përfunduan studimet e mesme në këto qytete, i studiuan jashtë shtetit, kryesisht, në Greqi. “Nga ata që patën fatin të studiojnë jashtë vendit, – rrëfen më tej, jo pa një ndjenjë të lartë krenarie, Jani Duda,- ishte babai im- Miltua dhe kushëriri i tij- Harillo Duda, i cili, ky i fundit, jetoi me profesionin mjek përgjithmonë në Greqi. Hallë Evjeninë nuk e dërguan jashtë, por u mjaftuan t’i jepnin një shkollë për punë shtëpiake, shkollë shumë e preferuar për kohën që flasim.”

Familja Duda, në kohën e Luftës së Dytë Botërore, mbajti një qendrim patriotik. Vëllezëria Duda nuk mori pjesë në formacionet luftarake, por ndihmoi me vlera monetare. Dhe shtëpitë e tyre u bënë strehë dhe mbajtën me bukë luftëtarët, ashtu si pjesa dërrmuese e familjeve shqiptare dhe, veçanërisht, ato zagorite. Në kohën e Luftës bujti aty, bashkë me partizanët, edhe babai i Mehmet Shehut. Tregojnë se gratë e shtëpisë, për t’i kënaqur sa më mirë, u servirën miqve mish lepuri të egër. Kur pyeti dhe mësoi se ç’lloj mishi ishte, Shehu u revoltua, pasi feja nuk ia lejonte. Edhe Mehmet Shehu, kur ka ardhur në Sheper në vitin 1944, u strehua po në shtëpitë e Dudaj.

Pas Luftës, të gjitha këto mirësi njerëzore dhe shpenzime materiale e monetare u shpërblyen me pabesi, me arrestimin e menjëhershëm dhe burgimin e gjatë e të tmerrshëm të Vasil Dudës dhe, si për shumë familje të tjera patriotike, filloi kalvari i vuajtjeve. Para arrestimit, Vasil Dudën e tregojnë një burrë të gjatë, të pamshëm e të zgjuar, pamjes fizike të të cilit do t’i përafrohej ajo e djalit të tij- Lekos, për ata që njohën këtë të fundit.

Arrestohet në vitin 1946 dhe, fillimisht, mbahet në burgun e Kalasë së Gjirokastrës, bashkë me disa bashkëfshatarë të tjerë. Aty është përballur me torturat më çnjerëzore. Bashkëfshatarët e tij që patën të njëjtin fat- burgun politik: Margarit Dilo, Sotir Haxhiu dhe Themo Muzha, e tregonin Vasilin të papërkulur në hetime dhe në vuajtjen e rëndë të dënimit.

Dënimi, sipas link- ut në internet “kujto. al” që arkivon dhe publikon krime të komunizmit në Shqipëri, mban numrin e Vendimit 245, datë 20.11.1947, nga Gjykata Ushtarake, Gjirokastër, me “25 vjet burg, konfiskim i pasurisë dhe heqje e së drejtës elektorale për 5 vjet”.

Motivacioni: “Pjesëmarrje në një organizatë tradhëtare dhe venie në shërbim të Sillog- ut të Janinës; ka rekrutuar elementë, ka dhenë informata me karakter sekret.”

            Dihet tashmë mirë se, po të vëresh motivacionet e shumë të dënuarëve politikë të asaj kohe nga Jugu i Shqipërisë, të rezultojnë me akuzën “agjentë grekë”. Kjo akuzë, përveçse është sa masive, aq edhe e padrejtë, e pafaktuar, nga ana tjetër, është edhe antikombëtare, në mënyrë të pandërgjegjshme në thelbin e saj nga vetë shteti komunist që e drejtonte akuzën absurde, sepse shuma e këtyre akuzave shpie ujë në mullirin e atyre qarqeve shovene që mbrojnë idenë e “vijës së artë” deri në Shkumbin…Sikur të gjithë jugorët janë agjentë grekë e, më thellë, janë grekë…Tepëria e diçkaje lufton vetë diçka-në…

            Sipas dokumenteve origjinale të Familjes, Vendimi i 20 Nëntorit 1947 i Gjykatës Ushtarake, Gjirokastër, e dënon me vdekje, kurse Gjykata e Lartë, me Vendimin e saj të datës 8 Janar 1948, e le me burgim të përjetshëm.

             Siç shihet, ka mospërputhje mes dokumenteve dhenë familjes prej organeve të drejtësisë dhe atyre që publikon një Institucion i posaçëm, i cili, me siguri, i referohet dokumentacionit bazë të gjykatave, ku kemi të njëjtin numur Vendimi dhe Datë për gjykimin e parë (Vendim nr. 245, datë 20.11.1947), por ndryshon masa e dënimit: Institucioni e ka gjetur atë dënim “me 25 vjet burg” etj., kurse familja disponon po atë Vendim me “dënim me vdekje”, të cilin Gjykata e Lartë e kthen në dënim “me burgim të përjetshëm”.

Pikërisht, në këtë mospërputhje te Vendimi bazë dhe mbështetur te fakti që Vasil Duda thuhet se “vdes në spital”, por trupi as i jepet, as i tregohet familjes dhe zhduket, mund të fshihet një enigmë e madhe- enigma e zbatimit të atij Vendimi që ka në dorë familja, i cili e ndëshkon “me vdekje”, por realizuar në një kohë tjetër, më vonë, pa i lenë mundësinë e zbatimit Vendimit të Gjykatës së Lartë “me burgim të përjetshëm” dhe pa bërë fjalë aspak pastaj për “burg 25 vjet”… Pra, vetë shteti i mëparshëm mund të jetë “ngatërruar” me këmbët e veta me vendimet e tij për jetën e një njeriu, të cilën, si shumë jetë të tjera, as e kishte fare në llogari…

Ja, ç’tregon njeri prej bashkëvuajtësve: “Vasili e kishte më të vështirë se ne, se ishte më i moshuar dhe jo mirë nga shëndeti, por qendroi si burrë. Ai përballoi tortura të tmerrshme, si: hekur të skuqur në këmbë etj., duke ua bërë të qartë njëherë e përgjithmonë falangave të Sigurimit: – Nuk do t’i merrni kurrë florinjtë nga unë! I kam florinjtë e punës sime, të djersës sime, të sakrificës sime, të familjes sime, të jetës sime! Ta mblidhni mendjen njëherë e mirë!

Kur ktheheshim nga puna, na detyronin që karrocat t’i merrnim në krahë dhe jo t’i tërhiqnim në rrota. Vasili, nga pafuqia, në një rast, u rrëzua me gjithë karrocë dhe, për këtë, kur arritëm në Kala, policët e dënuan të rrinte, për rreth një javë, në një vend të rrethuar me tela me gjemba, pa mbulesë, në mes të shiut dhe të erës, vetëm me 200 gram bukë të misërt, më shumë të mykur, dhe një gotë me ujë në 24 orë.”

            Ksenofon M. Dilo thotë se “…Vasil Duda ishte njeri puntor e i ndershëm…Torturat që hoqi i shkreti Vasil, në burgun e Gjirokastrës, ishin të tmerrshme. Si të gjitha torturat që kishte shpikur mendja djallëzore komuniste. Por, goja e Tij nuk u hap. E tërhiqnin me karrocë në oborrin e burgut dhe e qëllonin të gjithë langonjtë me shkopinj. Më thoshte xhaxhai im, Margariti që ish edhe ai në burg në atë kohë. Trupi i Tij u mblodh sa një grusht, por nuk iu dha asgjë hienave…Vuajti dënimin e Tij në Burgun e tmerrshëm të Burrelit, me ndihmën e familjes së tij pranë. Gruaja e Tij e mirë shkonte gjithmonë si një Zonjë e vërtetë dhe e takonte aty, duke i shpurë edhe të lejueshmet, sa herë që shkonte. Aty, në Burgun e Burrelit, u shojt Vasili i mirë, i respektuar prej të gjithë bashkëvuajtësve, të cilët e kishin si Shenjt e flisnin me ‘Të çdo gjë, të sigurt se i kishin kyçur në një kasafortë mendimet dhe sekretet e dëshirat e tyre…”

            “Gjithashtu,- vijon tregimin e tij Jani Duda,- mbesa e gjyshes sime, Viktori Xhamballo (Dilo), motra e Dëshmorëve të Atdheut: Pano e Spiro Xhamballo, tregon me ngashërim: – Njëherë, bashkë me nënë Sorkën, gruan e Vasilit, shkuam në burgun e Kalasë, për ta takuar, por mbetëm pa fjalë. Ai qendronte dy metra larg nesh, pas hekurave; me zor e njohëm, kaq shumë ishte dobësuar dhe tjetërsuar.

Ajo nuk mund të rrijë pa kujtuar edhe nga koha më parë, ajo e Luftës:- Pas djegies së fshatit, në Qershor 1944, kur mbetëm vetëm me rrobat e trupit dhe u kthyem nga Rapavica, xha Vasili na dha rroba për t’u veshur dhe shumë stofra, jo vetëm neve që na kishte të afërm, por gjithë fshatit. Mua më dha dhe lekë, për të blerë makinë qepëse, të cilën e bleva në Korçë te Vëllezëria zagorite “Qirjako” dhe qepa me ‘të çfarë na dha i miri Vasil.”

            Të paepur burrë e grua: Vasil Duda dhe Sorka Levani! Si Vasili në burg, dhe Sorka në fshat. Shpesh herë, në mbledhjet e fshatit, do t’i kundërviheshin, duke ia përmendur faktin se burrin e kishte në burg (metodë e njohur kjo e komunistëve për poshtërimin dhe përkuljen publike të njerëzve), dhe ajo, gjithmonë, do t’u përgjigjej: ”Burgu për burrat është!”

            Më vonë, Vasil Duda transferohet në Burgun famëkeq të Burrelit. Aty, bashkëvuajtës të tjerë, nga Gjirokastra dhe rrethi i saj, si: Muhamet Hoxha dhe Stefo Petro, kanë treguar që Vasil Duda ishte Simbol i Rezistencës dhe ishte kthyer në sistem referimi për këtë Rezistencë për të tjerët. Në burg thuhej:” XY rezistoi si Vasil Duda.”

            Mirëpo, në Burgun e Burrelit torturat e katandisën në gjendje tejet të mjerueshme, sa do ta kthenin në pacient të Spitalit të Burgut të Tiranës. Në një prej vajtjeve atje, të shikonte babain, vajza e tij, Venua, ishte me gjithë të bijën e saj, rreth 10- 12 vjeçe, Viktorinë. Vasili e pyeti: – Kush është Ajo? Kur dëgjoi të vërtetën, sytë i shpërthyen në lotë.

            Nusja e djalit të tij, Thimjos, Violeta Duda, që ka jetuar me vjehrrën, kujton prej saj: “Kur shkonte vjehrra ta takonte, një ndihmë shumë të madhe i ka dhënë Harito Çapi, i cili ishte ushtar në Burgun e Burrelit. Kjo nuk ishte e lehtë atëherë. Harito Çapi, më vonë, jetoi në Durrës dhe, në punë e sipër, u aksidentua rëndë. Kur mori vesh Sorka për ‘Të, tha: – Atë djalë, sa është e mundur, ta ndihmoni, jua le amanet, se atë që më ka bërë Ai, nuk e bën çdo njeri!”

Telegramin për vdekjen e Vasil Dudës familjarët e morën në Janar të vitit 1959. Këtë informacion e sjell mbesa e Tij- Viktori (Marto) Shore. Vdiq apo e vdiqën në Spitalin e Burgut të Tiranës, pa kryer as gjysmën e dënimit, në gjendje të mjerë dhe pa një varr, për ta qarë gruaja, fëmijët dhe të afërmit, duke u kthyer në ikonë prej Heroi për ‘Ta, e cila do t’i shoqëronte gjatë gjithë jetës.

Aso kohe dhe pas Shembjes, nga Familja janë bërë të gjitha përpjekjet për gjetjen e varrit, por pa rezultat.

“ Në dhomë, me ‘Të, ka qenë edhe Themo Muzha, vëllai i Niko Muzhës,- do të vijonte shfletimin e kujtimoreve Ylli Dilo,- Dhe ai- i dënuar politik. Mbaruar Universitetin në Athinë për ekonomi dhe i laureuar me medalje nga Universiteti.”

Ky pasazh tregon qartazi se kë po godiste “koha e re”…

Nga ana e gruas së tij, Sorka Levanit, Vasil Duda ishte në rrethin e të afërmve të dëshmorit partizan Pano Xhamballo. Sorka e kishte Panon nip, djalin e motrës. Po të studiosh dhe shumë raste të tjera, të këtij lloji, të paktën në Zagori, vëren se i është mëshuar “së keqes” kundrejt “së mirës”, edhe kur, në fakt, “e keqja” nuk ka qenë vërtet e keqe. (Le të quajmë, për rastin në fjalë, “të keqe”- pasurinë materiale…). Dikush, prej ithtarëve të diktaturës, do ta justifikojë këtë me të ashtuquajturën “drejtësi” të sistemit, ku Diktatori nuk pyeti as për kunatin e tij apo kushëririn e tij, por, në analizë të thellë të atyre realiteteve, nuk përputhet thelbi me shfaqjen. Si për ta ilustruar më tej përfundimin e mësipërm, shtoj se kjo praktikë absurde shkonte deri te vetë komunistët, kur ata ndërthureshin, nga ana e bashkëshortëve të tyre, me elementin e “rrezikshëm”, edhe pse vetë vijonin të qendronin në parti, pasardhësve të tyre nuk u jepeshin të drejtat që u takonin në bazë rezultatesh dhe aftësish, sepse, më shumë se qenia e njerit prej prindërve komunist, peshonte ana tjetër- “biografia e keqe” e prindit tjetër…

Vasil Duda konsiderohet Shkëmbi Zagorit i Qendresës Antikomuniste, një masiv aspak inert, por i gjallë, në përmbajtjen e të cilit mbinë lisa dhe bar gjithmonë i gjelbër, rrënjëmpleksur me Shkëmbin e pamposhtur prej stuhisë së keqe që kaloi mbi ‘Të!

BREZNITË- DEGËZAT “FRUTORE”…

Ndër breznitë e Dudaj do të përqendrohemi tek ato të Heroit tonë kryesor, tek ato që njohim më mirë dhe do të zgjerohemi pastaj te ndonjë shembull brilant në Familjen e Madhe…

Fëmijët e tij, Evjenia, Miltua, Aleksi dhe Thimjua, hoqën “të zitë e ullirit” nga ujqërit që uzurpuan pushtetin. Milon e heqin nga puna në ministri në Tiranë, si llogaritar, dhe e çojnë në Tepelenë dhe që andej e në fshat. Me punën e tij profesionale, me shembullin dhe sjelljen e tij në kooperativën bujqësore të Zagorisë, Milua do të mbetej në kujtesën e të gjithë atyre që e njohën e bashkëpunuan me ‘Të në vite si njeriu i përkushtuar dhe i kompletuar i profesionit, korrekt në detyrë dhe sistem referimi. Dhe për bashkëfshatarët: Ai- burri i urtë e i sjellshëm, plot mirësi shpirtërore, veti të vyera, të trashëguara këto e të zhvilluara më tej. Mes fëmijëve të tjerë, vajzave, Milua me Llambrininë do të lindnin Janon- Djalin e vetëm, të cilin e njohim të gjithë sot këtu në rrjetin social FB si Poetin e mallit, nga më të mirët që, me një stil origjinal të admirueshëm na e sjell fshatin, me të gjitha “punët e Naimit” dhe “peripecitë e Çajupit”, aq shumë afër, kudo që ndodhemi nëpër botë, të shpërndarë si “zogjtë e korbit”…Do të lindnin Florikën, e cila ishte dhe është ende një talent në këngë, por që nuk iu hap rruga për në Liceun Artistik.

Dhe djemtë e tjerë, megjithë aftësitë e shkëlqyera intelektuale, do të mbaheshin me detyrim çobanë në fshat. Lekua dhe Thimjua kanë qenë nxënës të shkëlqyer në shkollën e Sheperit. (Shih: Studimin e Evjen Perit: “Nxënës të Shkëlqyer Zagoritë”!) Mirëpo, fati do t’u rezervonte atyre punët e rëndomta të fshatit. E, megjithatë, me urtësinë, sjelljen e tyre, me palodhshmërinë e përkushtimin në çdo lloj pune, me dijet që zotëronin e mësonin pa pushim në jetën e tyre të vështirë, me vështirësi të imponuara, do të arrinin të përfundonin deri specialistë të mirëfilltë të ndërtimit. Pas ndërrimit të sistemeve, Lekua do të zhvillonte në fshat ekonominë private, me një merak të veçantë e cilësi, si dhe do të ecte në gjurmët e të Atit, duke u marrë me tregëti të suksesshme. Në vitin 1992, Këshilli i Ri dhe i Parë i Komunës së Zagorisë, i zgjedhur nga zgjedhjet e para pluraliste lokale, do ta zgjidhte Aleks Dudën, njëzëri dhe pa kandidat konkurent alternativ, Kryetar të tij, detyrë, të cilën do ta kryente me qetësi, urtësi, rregullsi, largpamësi dhe në ekuilibër të fortë me vuajtjet e shkuara… (Për më tepër, për figurën e Leko Dudës, lexo kujtimet e Ksenofon M. Dilos në Shkrimin e Tij “Për Njerëzit e Vërtetë!”…) Fatkeqësisht, do të vdiste aq shpejt nga sëmundja e pashërueshme, duke lenë në pikëllim të papërshkruar jo vetëm familjen e të afërmit, por dhe të gjithë ne që e njohëm. Mes fëmijëve të tjerë, do të lindtte Mimoza Kosturin- Këngëtaren e talentuar lirike, e cila do të ngrinte në një rrafsh të lartë kualitativ trashëgiminë e zërit e të këngës të prindërve të saj, veçanërisht të Nënës së Saj, Tefta Dudës- Këngëtares së shumëmirënjohur të Këngës së Kurbetit, e cila, në vitin 1973, do të ndalohej të ngjitej me këngën e Saj të dashur në skenën e Festivalit Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës dhe do t’i ndalohej përfundimisht të kënduarit (!), për shkak të “biografisë politike”…Malëshovitët do ta kujtojnë Teftën me plot respekt e dashuri jo vetëm për këngët polifonike në rininë e Saj me grupin karakteristik të Malëshovës, por dhe si Mësuese.

Jani Duda, sot, do të shprehet: “Si vazhdë, edhe brezit tonë iu mohua e drejta për të vazhduar shkollat, edhe pse të shkëlqyer në mësime, disa edhe me talent. Edhe Moza, po të kishte lindur më shpejt, nuk do të kishte këtë Fat…” Si mik i kësaj Familjeje, e ndjej për detyrim njerëzor dhe intelektual t’i  përcjell publikut atë që kam dëgjuar prej vetë gojës së Tyre- Mirënjohjen për muzikantin gjirokastrit Roland Çene, i cili shembi barrierat e forta, por të pakuptimta të kohës për pengimin e Mimoza Dudës në udhën e talentit të Saj artistik!

Kurse Thimjua, pas Përmbysjes së Madhe, do të shkonte emigrant në Greqi, i suksesshëm, si gjithmonë, me punën e Tij. Fatkeqësisht, edhe Thimjua do të ikte shpejt në jetën e amëshuar…Djali i Tij, me trupin lastar e kollos, me fytyrën e bukur si Dielli në Dhëmbel, mban emrin e Vasil Dudës, si shprehje kjo e traditës së krishterë shumëshekullore, por dhe e trashëgimisë gjenetike dhe Kujtimit të Një Babai që një kohë e mbrapshtë e degdisi në Ferr, pa një Varr, ku të dashurit e Tij të vendosin një tufë me lule…

Tri Djem të Vasil Dudës dhe tri Nuse të Tyre, të gjashtë- bilbilë të trojeve zagorite…

Po e përmbyll këtë shkrim me një tjetër shembull domethënës nga Familja e Madhe e Dudaj- me vajzën e Belo Dudës, Vergullën, Mësuese në rrethin fqinj të Përmetit, shembull, i cili tregon përmasat njerëzore dhe intelektuale të Familjes. Dhe nuk po flas me fjalën time, por me atë të ish nxënësit të saj, Z. Xhafer Sadiku, në një Mesazh kuptimplotë, dërguar personit tim:

“Përshëndetje!

E përmend shpesh me respekt të madh. Me shumë respekt. Ka qenë mësuesja ime e klasës së 2- të, të 3- të, të 4- t, në shkollën 8 vjeçare të Zhepovës në Dëshnicë të Përmetit. Ruaj kujtimet më të mira dhe respektin më të thellë. Edhe për bashkëshortin e saj, Llazo Gjicin. Ishte drejtor i shkollës.

Të dy kanë qenë shumë të mirë. Llazon e kam takuar para dy vitesh, kur erdhi nga Greqia, por mësuese Vergon nuk e kam takuar që nga viti 1978.

Po, Vergua ka qenë e jashtëzakonshme!

……….

Dëshiroj gjithë të mirat! Nëse e takoni ose kontaktoni, ju lutem përcillini nderimet e mia më të mëdha dhe respektin tim më të thellë.

Në shkollën e Zhepovës kanë punuar shumë vite. Të gjithë nxënësit dhe prindërit e tyre i kujtojnë me respekt dhe nuk i kanë harruar, edhe pse kanë kaluar shumë vjet. Siç më tregonte Drejtor Llazua, i kishin thënë ata të partisë në fshat të më ulte notën në mësime. Ua kishte prerë: “Kurrë! Nëse atij do t’i ul notën, do të thotë që nxënësit e tjerë t’i ngel në klasë.” Kanë qenë të dy të mrekullueshëm. Emocionohem, kur i kujtoj. Ata kanë lenë gjurmë në jetën time.

Ju falënderoj që më emocionuat!

Ju uroj suksese dhe gjithë të mirat!

Xhafer Sadiku, Tiranë.”

            Edhe unë do t’u uroja gjithë të mirat lexuesve të këtij shkrimi!

(Shënim:

Në shkrimin e fjalëve, nuk i jam përmbajtur rigorozisht drejtshkrimit të tyre, sipas rregullit të shqipes, por disa prej tyre i kam shkruajtur me shkronjë të madhe, në mes të rreshtit, duke i konsideruar si fjalë kyçe, të cilat, në rregullin e anglishtes, pranohen të shkruhen edhe kësisoj…)

Ndjesë përsëri lexuesve për shkrimin e zgjatur disi përtej temës që lajmëron titulli kryesor i tij, duke e parë të arsyeshme se letërsia politike e ka të nevojshëm sqarimin e hollësishëm të kuadrit të përgjithshëm, ku kanë jetuar e vepruar personazhet e saj dhe të çasteve pikante e kulminante të historisë së përshkruar si dhe kam patur pikësynimin tim, si gjithmonë në shkrimet e këtij lloji, të ngrej edhe probleme me karakter përgjithësues në drejtim të stigmatizimit të Diktaturës dhe mbetjeve të saj sot!…)