Emri Tirane nuk mund te vije nga Teheran sepse ajo ka nje origjine shume me te lashte. Emrin Tiranë e përmend Marin Barleti mbi 14 herë te “Historia e Skenderbeut” qysh në shekullin e XV, duke evidentuar faktin se kishte dy Tirana; e Madhja dhe e Vogëla/

Nga  Ndoc Selimi & Xhevat Ukshini/

Emri i kryeqytetit të Shqiperisë Tiranë vazhdon të interpretohet me shtrembërime e gabime të më dha të realitet historik.Për fat të keq edhe në literaturën europiane e më gjerë deri në ditët tona ende qytetin e Tiranës e njeh si një qytet që qenka themeluar nga një shqiptar i turqizuar i quajtur Sulejman Pashë Bargjini prej Mulleti. Si depërtoi në literaturën europiane ky version historik për themelimin e Tiranës? Edith Durham, pasi njihet me historinë e këtij qyteti, që ia serviren vendasit, thotë:“Tirana është themeluar me 1600 nga një bej i pasur, i cili i vuri këtë emër për kujtim të një fitoreje të turqëve në Teheran të Persisë.” ( E.Durham “Brenga e Ballkanit” fq. 92). Sipas kësaj servirje emri Tiranë na del i ardhur prej Irani si derivat i këtij qyteti, gjë që është absurde dhe plotësisht e pa vertetë. I njejti shpjegim i emërtimit është shkruar edhe te ”Enciklopedia Europiane”, botimi italisht, ku thuhet: ” Tirane da Teheran, nome che le diede, quando la fondo al principio del secolo XVII, il generale turco Suleyman Pascià…” (“Albania” botuar në “Enciclopedia dei popoli d’Europa”, 1965 fq 390.).

Gjithashtu deri në ditët e sotme i mëshohet një legjende tjetër sikur në bregun e Lanës po ”tirej ranë” si me thanë po hedh ranë, gjë  që edhe kjo nuk ka asnjë bazë shkencore. Pa themel me duket edhe interpretimi tjetër sikur ky vend u popullua prej të ardhurve nga malet e spjegohet me ”të ranët” të  zbriturit në fushë.

Së fundi është hedhur edhe një ide tjetër, që toponimi Tiranë vjen prej një kalaje me emrin Trikan të permendur nga Prokop (shek VI), që shkruesit e tanishëm e lidhin me Tyros që në greqisht do të thotë bylmet (Theranda).

Le ti japim disa ide ma të kjarta këtij toponimi duke u nis nga literatura jonë dhe ajo botërore.

E quajmë të pamundur që emri Tiranë të jetë pagëzuar nga S. Pashë Bargjini, pra të  jetë   huazuar prej emrit Teheran, sepse Tirana ka një histori shumë më të lashtë. Në qoftë se është  e vërtetë  se jeniceri S. Bargjini u kthye në shekullin e XVII në vendlindjen e tij si pasha turk dhe bëri disa ndërtime, ky fakt nuk dëshmon asgjë  për themelimin e qytetit. Emrin Tiranë e përmend Marin Barleti mbi 14 herë te “Historia e Skenderbeut” qysh në shekullin e XV, duke evidentuar faktin se kishte dy Tirana; e Madhja dhe e Vogëla.(shiko faqet 28,32, 47, 214, 217, 220, 231, 234, 250, …e deri te 480, M. Barleti”Historia e Skenderbeut”, INFOBOTUES, Tiranë, 2005).

Po kështu edhe  F.S.Noli ne veprën e tij “Historia e Skenderbeut” thotë : “Fortesat e Gjon Kastriotit qenë  Kruja, e cila ishte kryeqytet i principatës, Petrella afër Tiranës, Petralba…” (Noli vep. 4, Akademia e Shkencave , Instituti i Gjuhësisë e Letërsisë, Tiranë 1989, fq. 69). Në faqën 109 të  po kësaj vepre thuhet: “Skenderbeu […] sapo mori lajmin që Ali pasha po afrohej, mblodhi ushtrinë  e doli në fushë pranë Kasharit një  fshati afër Tiranës Vogël…”. Noli vazhdon më  tej duke shpjeguar se “ Tirana e vogël ishte afër Krujës. Në  këtë  vend lindi Justiniani , perandori roman i Bizantit, i cili ndërtoi afro 20 kisha , në Shqipëri të Mesme” (po aty fq. 107). Noli citon Biemmin, i cili  thotë:“Ushtria turke e tërhoqi rrethimin ne Fushën e Tiranës, tetë milje larg Krujes…” Para Barletit, Biemmit dhe Nolit, permendet edhe në kadastrat e Venedikut më 1418 vendbanimi i emërtuar Tiranë.

Në rranzë të Dajtit, në anën e majtë të lumit dhe Grykës së Tujanit ngrihet një kala me të njëjtin emër, Kalaja e Tujanit, që sipas studiusëve i takon shekullit të IV para Krishtit dhe ishte si një portë  hyrëse për koridorin Durrës – Tiranë – Dibër. Shtjellimi i toponimit Tujan na çon deri në  kohën e etruskëve. Në  ”Dizionario Illustrato della Civiltà Etrusca”(fq.304) të Mauro Cristofanit thuhet: “Eshtë një hyeni etruske e barabarte me Afroditën greke e Venerën romake. Mund të ketë edhe një rrënjë paraelene e quajtur ‘tyrannos’, ‘Tiranno’ (që vërtetë sisht ka prejardhje ilire, shën. im) dhe sinjifikohet si thjesht me “signora” “zonjë “. Kjo hyeni eshte nderuar qysh 480 vjet para Krishtit dhe ka pasur një përhapje të jashtëzakontë në Iliri e gjetk, madje është krijuar edhe kult për të . Këtë e vërtetojnë edhe shumica e kishave me këtë emër. Jo rastësisht një e teta e kishave të vendit tonë kanë marrë emrin e Venerandës, që në popull është e Shëna Premtes (Prendes) e deri te emri i përgjithshëm europian e më andej Ana (Anna).

Po kështu këtë emër e gëzon edhe dita e pestë e javës (venerdì, dita e venerandes te latinë t) dhe e premte (e prende, gegnisht) te ne shqiptarët. Tujan ose Turan është hyeni e dashurisë dhe e pjellorisë dhe ishte e martuar me Laran, çuditërisht me një afrimitet me Lana (lumi që përshkon Tiranë n).

Duke u njohur edhe me toponimet dhe objektet mbrojtë se dhe të kultit që mbë shtjellin Tiranë n dhe rrethinat dalim ne konkluzon se ky qytet e meriton plotë sisht emrin “Zonjë ” (sinjora) dhe mosha e kë saj zonje  është   mbi dymijë vejcare.

Perveç vendit të begatë fushor të lënë nga një gji deti prehistorik, Tiranën e rrethojnë shumë kalà mbrojtëse si Kalaja e Ndroqit, ajo e Petrelës, e Tujanit, e Prezës, e Lalmit, e Dorësit, e Dajtit, e Persqopit etj. (që i takojnë shek. VI të kohë s Justinianit I ) e deri te Kalaja e Krujës ( “që ndodhet përballë Tiranes Vogël” – sic thotë Barleti).

Tirana dhe rrethina e saj është e mbushur me emra shenjtorësh të krishterë dhe bëhet dëshmitare e përqafimit të fesë së Krishtit menjëherë pas shpalljes zyrtare të kësaj feje. Kështu kemi fshatrat Shën Pal, Shën Mëri, Shën Gjergj, Shën Gjin, Përroj i Shën Më hillit, Qafë -Kishë , Shën Ndoi i madh dhe Shën Ndoi i vogë l (dy maja shkembinjësh), Qafë Shmark, Fushë Kishë. Këtu nuk mund të lëmë pa përmendur as mozaikun e Tiranës me vlera të më dha historiko-arkeologjike në Shqiperi e më gjerë .

Si më përmendura kishë është ajo e Shën Mërisë në Brar që datohet e vitit 1201. Në këtë kishë gjatë gërmimeve është gjetur një varr me pesë harqe që i takon pjestarëve të një familje me një epitaf dhe mbiemrin Sguro. Të pesë harqet kanë nga një kryq dhe përfaqesojnë pesë të vdekurit e familjes, gjë që e scaron edhe epitafi në greqisht që thotë: “Kujto o Zot shërbëtorin tënd sevastin Mihal Sguron me bashkëshorten e fëmijët”. Këtu ndodhen edhe 8 varre të tjerë të besimit katolik. Sipas specialisteve Tirana ka vazhduar me këtë rit fetar deri në shekullin e XV, kur fillon konvertimi i banorëve të saj në një fe tjetër. Mësuam se ky objekt, i një rëndësie të vecantë, u shkatërrua këtë vit nga punimet ndërtuese të eskavatorëve.

Pukevil na bën të ditur se “Justiniani rindë rtoi Tyranen, Aulonen, Musionin” dhe më tej ai jep  spjegimin se “Tyrana – Turkana, fortesë në Epirin e Ri” (Pukevil, “Udhetime”vell. 1, fq 373).

Në  testamentin që Gjon Muzaka u lë të bijëve në vitin 1510 thotë: ”Karl Topia ishte zot i dy Shkurive, i Fizines dhe Plevishtit në Taransen e Vogël, Kanabi, Forka..”(pra Tirana e Vogël, Krraba dhe Farka-shën.im). (Emanuelo Polito, “I Musachi di Berat” Muzakajt e Beratit, Paris – Lecce – Pergola Mansavium, 1996, fq. 126).

Në  vitin 1431 – 32 bëhen disa regjistrime prone nga venecianet dhe rezulton se Tirana kishte 60 qendra të banuara, 1000 shtëpi dhe 7300 banorë. Po ashtu në regjistrin e kadastrës turke të vitit 1583 , treva e Tiranës rezulton me 110 qendra banimi, 2900 shtëpi dhe 20 000 banorë .

Të gjitha këto statistika dhe të tjera që ekzistojnë, por mungojnë në këtë shkrim, u takojnë viteve para 1614, që na serviret si vit i themelimit të qytetit të Tiranës.

Duke u kthyer te Sulejman Pashë Bargjini konstatojmë  se ai në shek. e XVI kishte shkuar jeniçer në ushtrine turke, ku ai arriti gradë madhore deri te pashà dhe më vonë kthehet në vendlindjen e tij Mullet. Në këtë vit, më  1614, u jep para një grupi tregtarësh tiranas për të ndërtuar në Tiranë një xhami, një furrë dhe një hamam. Sami Frashëri në Enciklopedinë osmane (jo shqiptare) të shkencës së përgjithshme thuhet se objektet e ndërtuara prej tij (S.P.Bargjinit, shën i aut) “si nje trashëgimi përkujtimore e historise se Tiranës” (Saimir Lolja artikull “Tirana e lashtë dhe përvjetorët e tij si kryeqytet”, 02/ 2014).

Këto statistika flasin për një popullim të mjaftueshëm edhe për një qytet para se te vinte Pasha Bargjini dhe ndërtimi i ketyre objekteve nga ana e tij u bë për shkak se kishte popullsi Tirana. Ky nuk dëshmon asgjë  për themelimin e Tiranës si qytet. Përkundrazi. Fakti se ai dha paratë për ndërtime ua dha tregëtarëve flet më së miri për ekzistencën e mirëfilltë të qytetit, të cilit tani iu shtuan tre objekte që ai deri atë herë nuk i kishte pasur, pra tani e tutje mund të  flitet për një qytet me dizajn osman me xhami e hamam. Në anën tjetër nuk ka asnjë të dhënë dokumentare që do të  tregonte se u bë ndonjë meting, se u pë rurua fillimi i punimeve, pra asnjë dokument për ndonjë fjalim apo për shpalljen e këtij vendbanimi qyteti i Tiranës.

Sulejman Pashë Bargjini, pra sic shihet ky pasha turk mbante ende një  mbiemër kristian, tregon që  i pë rkiste dikur ashtu si gjithe rajoni besimit të krishterë, por që e kishte braktisur përballë  raprezaljeve turke kundër shqiptarë ve si vrasjeve, konvertimeve dhe kryesisht deportimeve me forcë. Populli ishte i pafuqishëm të kundërshtonte pushtuesin dhe në fund u detyrua t’i nënshtrohet fatit. Viti 1595, sipas dokumentave, flet për një shifër shumë të lartë , e cila shkon deri në 200 000 fëmijë që u morën për t’u rekrutuar në trupat jeniçere në luftën e Persisë. Kësaj masakre, sic shihet, nuk ka mundur t’i shpëtojë as djali i ri me emër të panjohur, por që kthehet pas konvertimit me emrin e ri Sulejman.

Pashai Sulejman është një tjetër shembull i mijëra arberorëve-shqiptarëve, që mbas vdekjes së  heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti, bënë grada në oborrin e Sulltanit o nëpër gardat ushtarake turke duke i shërbyer shtetit osman si trupa dhe si fe. Një pjesë e tyre duke harruar prejardhjen shqiptare e duke mohuar fe e atdhe u rreshtuan në krahun e pushtuesit të vendit tyre e bënë shumë ekspedita në krye të forcave osmane për të nënshtruar popullin e tyre shqiptar, masakruar e poshtuar atë .

Ndryshe nga figurat e tjera me prejardhje ilire të Perandorisë Romake si imperatorë të  shtetit romak, te cilët bënë ndërtime, përkrahen dhe ndihmuan njëri–tjetrin në karrierat imperatoriale, duke i dhënë fytyrën europiane viseve ilir, këtë gjë nuk mund ta themi edhe për karreristët anadollakë me origjinë shqiptare, të cilët kombit të tyre i sollen vetëm të zeza.

Jeniçeri Sulejman me gradën e pashës nuk u kujtua të hapte ndonjë shkollë, të ndërtonte një rrugë, por solli xhaminë, kultin dhe edukatën fetare turke në zemër të Shqiperisë për ta tjetërsuar identitetin e saj. Dhe 400 vjet më vonë shteti ynë sot për këto shërbime i bën përmendore, i thurrë lëvdata, ia atribuon themelimin e Tiranës dhe për më  tepër nëpërkëmbin faktet historike leht të  identifikueshme kur ia këmbejnë  etimologjikisht emrin Tiranes Ilire me Teheranin aziatik.

Në vazhdim të shkrimit do të sjellë në stil telegrafik disa të dhëna, të cilat tregojnë ritmet e ngadalta  të ecjes së qytetit tashmë gjysmanadollak në kohën e më pastajme.

Dy shekuj me vonë , Tiranën e sundojnë Toptanët, të ardhur nga Kruja.

Më 1780 ndërtohet kisha e Shën Prokopit dhe 9 vjet me vonë nis punimet xhamia që  edhe sot ndodhet në qendrën e qytetit, e cila qe financuar nga Et’hem Beu. Ndërtimi i saj përfundoi më  1821.

Kulla e sahatit, e lartë 35 metra, ndërtohet më 1830.

Ndër lagjet më të vjetra të Tiranës janë lagja e Pazarit dhe ajo e Bamit. Kjo e fundit pas vdekjes së  Ibrahim Kokonozit filloi të quhet “Vorri i Bamit”, sepse në këtë lagje ishte varri i Ibrahim Kokonozit, por në të folmen tiranëse emri i tij Ibrahim fillimisht u ndryshua në Bim e pastaj në Bam.

Sipas statistikave Tirana më 1703 kishte 4000, më 1909 15.000, 30 vjet më vonë , d.m.th. më  1938, kishte 38.000, kurse më 1945  60.000 frymë .

Theksojmë se popullimi i Tiranes është bërë sipas periudhave të sundimtareve jotiranas të këtij qyteti e krejt vendit. Toptani solli në Tiranë krutanë e zonës përreth, Mbreti Zog solli dibranët, E. Hoxha e komunizmi sollën gjithë jugun dhe së fundi ndërrimi i sistemeve solli malësorët e të gjitha krahinave. Dihet që sistemi i mëparshëm nuk lejonte lëvizjen e lirë të popullsisë. Sot Tirana gëzon 830.000 banorë .

Tirana shpallet kryeqytet i Shqipërisë më 8 shkurt 1920, sipas vendimeve të Kongresit Lushnjes dhe merr statusin përfundimtar më 31 dhjetor 1925.

Deri në kohën e pushtimit italian dhe koncesioneve të dhëna këtij shteti, Tirana kishte zhvillim shumë  të  ngadaltë . Ndertimet moderne italiane që shihen sot e kësaj dite u takojnë marrëveshtjeve me Italinë, e cila më tepër se për modernizimin e qytetit interesohej për realizimin e idesë së një  bashkimi , përkatë sisht aneksimit të saj të mundshëm më vonë.

Me 17 nëntor te vitit 1944 forcat partizane hynë në Tiranë, duke zhvilluar dy ditë beteja me gjermanët në ikje e sipër, ku morën pjesë Brigada e Parë , e Katërta dhe e Gjashta.

Tirana është i vetmi kryeqytet i Europës lindore dhe juglindore që nuk u ndihmua nga Ushtria e Kuqe për t’u cliruar, por që më pas për fatin e zi të kombit tonë u inkuadrua në kampin komunist.

Në fund të shtojmë edhe se historianëve tanë dhe shkencës sonë shqiptare i bie detyrë urgjente të  iniciojnë përmes ndërhyrjeve në institucionet përkatëse që të bëhen korrigjimet e nevojshme për sa i përket shpjegimit të drejtë të prejardhjes së emrit të Tiranës, pra heqja përfundimtare nga “Enciklopedia Europiane” e cfardo lidhjeje me Teheranin dhe rivënjen e identitetit iliro-shqiptar të  qytetit mijëravjeçar të Tiranës, sepse kështu ajo sillet në vendin që i takon sipas të vërtetës historike.

18 shkurt, 2014.

Ne foto:Maximilian Lamberc: 27 Korrik 1882- 26 Gush 1963/

Nga Astrit Lulushi/

“…historia e vërtetë e njerëzimit do të shkruhet vetëm kur shqiptarët të marrin pjesë në shkrimin e saj”. Në facebook, dikush pyeti nëse Lamberci tallej me shqitarët me këto fjalë? Jo,  Lamberci e kishte seriozisht!

Kur Lamberci i shkroi këto fjalë në studimin “Një vështrim mbi letërsinë shqipe” (1956), ai nisej nga hulumtime të tella që kishte kryer prej dekadash. Maximilian Lamberc (1882 – 1963) e kishte studiuar shqipen (gjuhë, kulture, foklor) një jetë të tërë. Si albanolog, Lamberc jetoi për një vit (1907) mes arvanitasve në Greqi.

Publikimi i tij i parë në fushën e studimeve shqipe ishte një libër gjuhe dhe leximi shqip më 1913; pastaj shkoi Italinë e Jugut për të shqyrtuar të folmet shqip atje; në veçanti iu kushtua dialektit verior arbëresh në Abruzzo dhe Molise, sidomos dialektit  në Badhesas (Villa Badessa).

Nga maji në qershor 1916, Lamberc  shkoi në Shqipërinë veriore dhe qendrore duke regjistruar për herë të parë mbi baza shkencore gjuhën dhe folklorin shqiptar. Në këtë udhëtim ai vizitoi Grudën, Shkodrën, Lezhën, Krujën, Tiranën, Durrësin, Luginën Kir, Shoshin, Shalën, luginat e Drinit dhe të Valbonës dhe sidomos Mirditën.

Në dhjetor 1916 ai u kthye në Shqipëri, këtë herë me trupat perandorake austriake që kishin pushtuar Shqipërinë veriore dhe qendrore në kuadër të Luftës Botërore. Ai ishte ngarkuar për krijimin e  sistemit arsimor shqiptar dhe ishte anëtari i vetëm i huaj i Komisisë Letrare Shqipe që autoritetet austriake kishin formuar per krijimin e një sistemi shkollor të njësuar për mbarë Shqipërinë. Në Shkodër, Lamberc ishte me Gjergj Fishtën botues i gazetës Posta e Shypnisë në të cilën botoi edhe disa studime të vetat. Pas Luftes I Boterore Lambertz u kthye në Austri, dhe shkroi disa  libra dhe artikuj mbi aspekte të ndryshme të kulturës shqiptare, veçanërisht folklorit.

Fundi i Luftës II botërore e gjeti Lambercin në Gjermninë Lindore nën kontrollin sovjetik. Në qershor të vitit 1945, ai u emërua drejtor i shkollës së gjuhëve të huaja në Lajpcig dhe në tetor 1946, bëhet profesor i Gjuhësisë Krahasuese. Deri sa doli në pension, më 1957, Maksimilian Lambertz drejtoi edhe  Institutin e gjuhëve indo – evropiane.

Lamberci e vizitoi Shqipërinë në qershor të vitit 1954 dhe në vitin 1957.  Edhe pas prishjes së marrëdhënieve të ngushta politike midis Shqipërisë dhe vendeve të bllokut sovjetik, Lambers refuzoi t’i shkepuste  lidhjet e tij me Shqipërinë në fushën e gjuhës dhe kulturës. Në pritjet e ambasadës shqiptare në Berlinin lindor, ai merrte pjesë vazhdimisht duke u interesuar për ecurinë e studimeve albanologjike në vend. Maksimilian Lamberc vdiq më 26 Gusht 1963; autoritetet komuniste gjermano lindore lejuan që trupi  varrosej në Vjenë, duke respektuar dëshirën e tij të fundit.

Me rastin e 70 vjetorit-Pjesa e trete/

Nga Prof. Sami Repishti/

 Nji sukses i madh i arritun mbas demonstrative ka qene themelimi i Universitetit te Prishtine (1970). Ndersa “amendamentet“ kushtetuese forcuen poziten e Kosoves ne kuader te Federates Jugosllave, si “…element konstitutiv te Federates” (Amendamenti VII) Po pergatitej terreni per ndryshimet qe do te konfirmoheshin me kushtetuien federale te vitit 1974. Me kete Kushtetute konfirmohet ligjerisht sovraniteti real i “republikave” dhe “krahinave autonome” mbi pasunite e tyne, organizimi ne tete njisi ekonomike “kombetare” dhe organizimin e Federates mbi “tete” njisi federale. Koncepti i nji “shteti” te Kosoves u forcue dhe nuk pushoi se qenuni pikesynimi i deshirave te popullsise.

Studjuesi Faredin Ferovic perfundoi:” Me kete (Kushtetute) krahinat autonome, nga pikepamja kushtetuese-juridike fituen elemente te randesishem te shtetesise(sovranitetit), pikerisht pjesen ma te randesishme te atributetve te republikes” (Bushovi, 366) Por mbetej edhe nji rruge e gjate me arrijte fundin e procesit te mundimshem.

Kushtetuta e re u aprovue me 21 shkurt 1974, dhe me 28 shkurt 1974 kuvendi i KAKM fitoi Kushtetuten e pare qe siguroi mjaft elemente te pavaresise operative mbrenda Krahines. Ky sukses i konsiderueshem i Kosoves terhoqi vemendjen e elementeve regressive serbe dhe shkaktoi mobilizimin e nacionalisteve serbe kunder ketij “suksesi”. Ne fakt, “suksesi” ishte thjeshtesisht nji njohje e vonueme e te drejtave te Kosoves. Parulla  serbe ”serbet fitojne me lufte dhe humbin me paqe” ishte fjala mbizotenuese “per nji rikthim ne te kaluemen”. Per kete qellim, nacionalizmi serb doli me dosjen “Libri i kaltert” (The blue book) ku pershkruehen “padrejtesite” e Federates Jugosllave ndaj Serbise, sidomos ne Kosove. Pika qendrore e sulmit serb drejtohej kunder ngritjes politike te shqiptareve te cilet me veprimtarite e tyne premtojshin me transformue Prishtinen si qender shpirtenore te Kosoves, jo vetem ne lamin kulturor, arsimor e artistik, por edhe ne lamin politik. Prishtina po kthehej ne nji Tirane te dyte.

Efektet politike te nji transformimi te ketill dukeshin qarte si mjete te domosdoshme me nxjerre Kosoven e shqiptaret nga suazat e nji “pakice kombetare” dhe me e drejtue ate kah afirmimi i tyne ne nji komb shtet-formues, me te gjitha prerogativat e duhuna. Magneti terheqes i shqiptareve ne Jugosllavi tani e mbrapa do te jete Prishtina, e jo Tirana, rregjimi terrorist i se ciles frikesonte shume shqiptare ne ish-Jugosllavine. Ska dyshim se nji zhvillim i ketill ishte edhe ne favor te Federates Jugosllave, sepse kjo reflektonte daljen ne skene te nji klase te re politike, elemente te shkolluem qe gezojshin besimin e Presidentit Tito. Figura kryesore e ketij zhvillimi ka qene Mahmut Bakalli, numri nji i PKJ per Kosoven, i cili pati sukses me lansue Kosoven ne rrugen e nji zhvillimi te shpejt politik, ekonomik e shoqenor. Ne kete atmosphere premtuese u festue me madheshti edhe 100 vjetori i Lidhjes Shqiptare te Prizrenit (1878), me fryme te plote kombetare shqiptare.

Kesaje periudhe i takon edhe adaptimi i “gjuhes se njesuar” me standarde te perbashketa me ate te shqiptareve ne Shqiperi, dhe rritja e shkembimeve kulturore me Republiken e Shqiperise. Parulla emocionale “nje komb, nji shtet, nje gjuhe” u ba thirrje mobilizuese e afrimit kombetar me konotacione te qarta pan-shqiptare deri atehere, te papercaktueme mire.

Ky orientim permbante edhe nji “kercenim” te paevitueshem. Tue konsiderue veten si pjese e “kombit shqiptar” , shqiptaret ne ish-Jugosllavine- sidomos kosovaret- rrezikojshin trajtimin e “nji pakice kombetare”, “kombi” i te cileve kishte shtetin e vet, “Republiken Popullore te Shqiperise”. Ky zhvillim ishte pothuejse fatal per Prishtinen sepse eliminonte bazat e kerkesave te tyne per trajtim si “komb” me te drejta te barabareta ne Federate. Per Serbine, ky zhvillim i Kosoves shihej sikur “…barazia e matejshme nacionale e shqiptareve çonte kah ngritja e vetedijes irredentiste te tyne, e me kete edhe krijimit te kushteve qe Kosova te shkeputej nga Serbia, dhe Juigosllavia” shkruhej ne “Librin e kaltert’ Rruga per konfrontim ishte tashma e hapun!

Dyshimet serbe dhe akuzat e tyne percaktuen edhe ma me hollesi, ne vitin 1986, me Memorandumin e Akademise Serbe te Shkencave dhe Arteve, nji vije politike, qe ma vone, u ba  programi politik i diktatorit Slobodan Millosheviq, kasapi i Kosoves. Ky zhvillim u ba edhe ma kercenues me largimin nga skena politike e ish Presidentit  J.B.Tito ,ne vitin 1980.

Ne kete atmosphere te tensionueme shperthyen demonstratat e medha te pranveres se vitit 1981, qe ma vone u percaktuen si “fillimi i mbarimit te Jugosllavise federative”.  Kosova u vue para nji dileme  ekzistenciale: ose fitoren e plote te barazise me kombet tjera te Jugosllavise – qe konkretizohej me formimin e “Republikes se Kosoves”- ose humbjen e fitoreve te arrituna qe do te perfundonte perseri ne neshtrimin e Kosoves, ndaj Republikes se Serbise, dhe humbjen e statusit te nji njisie federale. Fatkeqsisht, fitoi opsioni i dyte.

Serbet kishin adaptue programin e “Librit te kaltert” qe pretendonte se punohet per “shpetimin e Jugosllavise”, por edhe “per forcimin “ e saj ne perputhje me interest serbe. Ky ndryshim kursi, mbas vdekjes se J.B.Titos, do te fillonte ne Kosove. Shqiptaret e Kosoves nguleshin kambe se vazhdimi i Jugosllavise  Federale mund te sigurohej vetem me barazi e drejtesi, ma konkretisht me formimin e” Republikes se Kosoves”..

Ne nivel federal,, ne nji mbledhje te Kryesise se KQ te PKJ, 5 prill 1981, u vendos me percaktue “demonstratat e Kosoves” si nji ngjarje anmiqsore me karakter kunder-revolucionar. Parulla “Kosova-Republike!” ishte anmiqsore dhe synonte shkaterrimin e Jugosllavise. Dy udheheqes shqiptare te Kosoves, Fadil Hoxha dhe Mahmut Bakalli, u identifikuen si shkaktaret kryesore te ngjarjeve, dhe u zevendsuen me kuadro “te besueshme” serbe: Ali Shukriu, Sinan Hasani dhe Kole Shiroka. Udheheqsi partiak, Veli Deva, sulmi sidomos klasen intelektuale, kryesisht Universitetin e Kosoves. Intervenimet politike te Beogradit –kryesisht serbe- kishin per qellim eliminimin e sukseseve te arrituna, dhe rikthimin e militarizmit serb ne Federate, dhe kjo do te arrihej me “procese te montueme gjyqesore”. (“diferencimi ideo-politik”) dhe masa ndeshkimore ndaj “nacionalisteve” e “irredentisteve” shqiptare. Idete e centralizmit te pushtetit federal nuk u kundershtuen as nga bota e jashteme, qe pranonte shtypjen e mbrendshme per hir te “stabilitetit dhe paqes” ne Ballkan. Tragjedia ma e madhe ka qene numri i nalte i viktimave qe simbas agjensive te hueja numerohet ne qindra te vrame, e ma shume te plagosun.

Rezultati i pare i “centralizmit” ka qene “Platforma Politike per Kosoven” (nandor 1981), nji akt qe u kundershtue nga udheheqsi kroat, Vladimir Bakaric si “i panevojshem”. Cveshja e Kosoves nga prerogativat vete-administruese qe gezonte me Kushtetuten e vitit  1974 ishte tashma nji process qe do te zhvillohej sistematikisht deri ne fundin e tij: heqja e “Autonomise” ( qe u arrit ne mars 1989).

Vendimi i pare ka qene prishja e Mbrojtjes Territoriale te Kosoves dhe largimi me dhune i shume oficereve shqiptare si dhe marrja ne dore e Komandes se kesaj force ushtarake nga serbet. E fillueme si mase “e perkoheshme” ajo u ba definitive nga Kryesia federale me 11 dhetor 1981. Kosova ishte tashma pa asnji mundesi vete-mbrojtje, dhe ne meshiren e agresionit serb. Kjo ngjau edhe me forcat speciale policore te Kosoves, si rezultat i “gjendjes se jashtezakoneshme” te deklarueme me 3 prill 1981.(Ne Kosove Korpusi ushtarak komandohej nga Ratko Mladicc, kasapi i Bosnjes)

Ne qarqet jo-serbe dhe ne qarqet e hueja, trajtimi i Kosoves u shikue edhe si perpjekja e pare e mbas ramjes se A. Rankoviqit per dominimin serb te Federates. Kosova praktikisht u ba keshtu “fillimi i mbarimit te Jugosllavise”

Njikohesisht, Serbia filloi edhe procesin e “diferencimit politik” qe te justifikonte largimin masiv te shqiptareve “te dyshimte” nga pozitat qeveritare, dhe te hidhte bazat per ndryshime legjislative qe do t’i kthejshin Serbise “unitetin e mbrendshem” shkrimjen e Krahines autonome te Kosoves. Nji plan i ketill perfshinte edhe privilegjimin e pakices serbe-malazeze ne te gjithe sektoret e shtetit, tue perfshi edhe ekonomine e arsimin.

Plani serb parashikonte krijimin e nji “shtabi serb” ne Kosove, dhe nji “shtabi serb” ne Beograd, ky i fundit,, i perqendruem ne klubin e shkrimtareve serbe te Akademise se Shkencave dhe Arteve te Serbise (i njohun nga adresa si Francuska 7). Per plotesimin e kuadrit pushtues te Kosoves u mobilizue edhe personeli fetar i Kishes Ortodokse te Serbise.

Ne kete situate u botue “Memorandumi” serb (1986) si platforme politike e kesaj levizje shoviniste. “Humbja e Kosoves” nga Serbia, dhe “pushtimi i Kosoves nga Arnautet(sic!)” ishin dy temat themelore, qe u çfaqen ne te gjithe madhesine e tyne ne mitingun e 28 qershorit 1989, ne Gazimestan, me rastin e 600 vjetorit te Luftes se Kosoves (1389). Si rrjedhim doli kercenimi serb “ne qofte se kerkesat serbe nuk pranohen, do te kemi edhe lufte”. “Mitingashet” siç quheshin aktivistes serbe, u bane militante per mbrojtjen e Jugosllavise.

Para nji situate kaq kritike, elemente te LKJ (Lidhjes Komuniste Jugosllave) udheheqes te Kosoves, Azem Vllasi e Katjusha Jashari ndryshuen qendrimin e tyne pro-serb dhe moren persiper mbrojtjen e popullsise se Kosoves. Edhe udheheqes tjere kosovare kundershtuen vendimin e Kuvendit te Jugosllavise te dates 15 nandor 1987, per anulimin final te Rezolutes se Bujanit (2 janar 1944) dhe deklarimin e saj si akt politik e jo juridik, d.m.th. pa vlere ligjore, megjithese ishte nji akt i kryem nga “Keshilli Antifashist Nacional-Clirimtar i Kosoves dhe Rrafshit te Dukagjinit”, organi legjislativ  i Levizjes Nacional-Clirimtare te Kosoves dhe Rrafshit te Dukagjinit.

Reagimi Kosovar ndaj ketyne masave partiake e administrative qe i shpoejte dhe i forte. Me 17 nandor 1988, punetoret e minieres “Trepça”  marshuen ne kondita te veshtira atmosferike drejte Prishtines.  Ne Pallatin e Sporteve arriten edhe rreth 3.000 punetore te tjere.Menjihere, me levizjen punetore u bashkuen edhe studentet e arsimtaret. Kjo mase njerezish eksplozive u rrite shume, dhe me 19 nandor 1988, ne Prishtine demonstruen ma shume se 100.000 shqiptare. Parulla kryesore: “Jo,Serbise!”  Perfundimi? Kosova duhet te dale jashte Serbise!

Me 23 nandor 1987 u moren masa me pengue ardhjen e qytetareve ne Prishtine, dhe me ndalue çdo manifestiom publik ne qytet. Para nji gjendje te ketill, punetoret e “Trepçes” ,me 22 shkurt 1988, shpallen greven e urise,, u mbyllen ne zgavellat e minieres me rrezik serioz te jetes se tyne Kerkesa e tyne: “garancite e njohuna simbas Kushtetutes se vitit 1974”. Beogradi u pergjegj se ndryshimet e Kushtetutes jane te paevitueshme” e duan apo nuk e duan shqiptaret”. Per kete sulm  te fundit kunder autonomies se Kosoves u vendosen tre “kosovare” te njohun per prirjet e tyne pro-serbe, qe nuk kundershtojshin kerkesat serbe. Ne kete situate grevistet kerkuen doreheqjen e “te shituneve”. Me 28 shkurt Beogradi pranoi kete kerkese. Minatoret nderpene greven. Beogradi mohoi premtimin dhe “te shitunit” u kthyen ne detyret e tyne.

Efekti  greves se punetoreve u ndie edhe ne klasen intelektuale shqitare te Kosoves. Nji Apel i Intelektualeve “Per mbrojtjen institucionale dhe afirmimin e pozites kushtetuse te Kosoves” mbi bazen e parimeve themelore te Kushtetutes se RSFJ-se u nenshkrue fillimisht nga 215 intelektuale te te gjitha institucioneve te Krahines. Apeli u ba publik dhe me 21 shkurt 1988 iu drejtue Kuvendit te Serbise, dhe opinionit publik te Jugosllavise. Reagimi serb ishte i menjihereshem dhe i ashper: demaskimi politik  nenshkruesve dhe pushimi i tyne nga puna.

Histeria politike serbe kunder Kosoves paralajmeronte dite te veshtira. Ish udheheqsit politike kosovare u arrestuen. 253 intelektuale qe perkrahen Apelin u arrestuen, u keqtrajtuen, dhe u burgosen pa afat. Serbia adoptoi Amendamentin 47qe lejonte ndryshime kushtetuese pa pjesemarrjen efektive te Kosoves. Gjykatat, policia, kuvendet komunale u moren ne dore nga pakica serbe-malazeze. Kosova u transformue ne nji “koloni” te thjeshte serbe. Beogradi, me manifestime te medha publike festonte riokupimin e Kosoves, me formulen “Ne mbrojtje te Jugosllavise” kunder kercenimit shqipptar. Autoritetet federale jugosllave aprovuen kerkesat serbe. Me qellim te manipulimit publik, udheheqsi maqedonas, Llazar Mojsov, deklaroi se ishte zbulue nji “plan” dhe nji “shtab” Kosovar per kryengritje. Nji çpifje!

Me 8 mars 1989, Kryesia e Republikes Federative Jugosllave kerkoi zbatimin e “masave te posaçme” per ruejtjen e rendit kushtetues”. Nji dite ma vone, Kuvendi i Kosoves perkrahu masat federative kunder vetevetes. Mbeteshin ndryshimet kushtetuese per rrenimin e autonomies se Kosoves, dhe venja e Krahines nen tutelen e Serbise. Me 14 mars, ne nji kumtese te perbashket, udheheqja “shtetnore” dhe ajo “partiake” e Kosoves aprovuen nevojen per ndryshime kushtetuese. Mbetej vetem ceremonia. zyrtare per perfunimin tragjik te kesaj komedie politike serbe qe solli aq gjak e vuejtje per popullsine shqiptare te Kosoves.

Me 23 mars 1989, ne kundershtim me Rregulloren e Kuvendit te Kosoves, u vendos qe votimi i Amendamentit Kushtetuese te bahej “hapet” jo “sekret” me qellim frikesimi te delegateve. Dhete deputete votuen kunder, u deklarue zyrtarisht. Por rregjistrimet filmike tregojne se numri i atyne qe thane “Jo!” ishte ma i madh.

Votimet ne Kuvendin e Kosoves u kundershtuen me manifestime te fuqishme populloe me parullen :”Jeten e japim, Kosoven nuk e japim!”. Megjithe nderhymjen e ashper te policise dhe njisive ushtarake serbe ata vazhduen deri ne mbramje. Gjate nates, forcat ushtarake u forcuen edhe me njisi te blindueme. Vetem ne Prishtine mbeten 13 te vrame dhe qindra te plagosun me arme zjarri. Mediat e botes se jashteme i bane jehone te madhe ngjarjeve ne Kosove, dhe situata politike e krijueme nga i  ashtuquetuni “pushtimi i katert i Kosoves” zuni nji vend qendror ne raportimet e tyne, sidomos ne Gjermani dhe ne SHBA. Kosova po fitonte nji status nderkombetar, qe do te revelohej ma vone edhe vendimtar.

Me 28 mars 1989, Kuvendet e Serfbise dhe te Federates, do te aprovojne ndryshimet kushtetuese te Kosoves. Me 28 qershor 1989, Presidenti Slobodan Millosheviq kthehej ne Fushe Kosove me helicopter ushtarak, e deklaronte se Serbia ishte tashma e plote, xdhe kercenonte republikat tjera te Jugosllavise se do te perdorej forca kunder atyne qe pengojne planet serbe. Kosova ishte hapi i pare.

***

Zhvillimi i ngjarjve te matejshme ashte nji seri perpjekjesh aktive e paqesore ma pare dhe luftarake ma vone per rifitimin e plote te pavaresise se Kosoves. Zgjidhjet gjysemake te problemit, ose ata qe kufizojshin pavaresine e nji republike te Kosoves ishin tashma te papranueshme, Kalvari, rruga me gjemba ishte e haoun per shqiptaret e Kosoves, Ketu fillonte Golgotha e vertete, kryqezinmi i shqiptareve, ringjallja e tyne dhe formimi i shtetit te ri, Republika e Kosoves, e lire, e pavarun, demokratike dhe europiane. “Alea iacta est!” Rubikoni u kalue! Mbetej beteja dhe eventualisht fitorja finale.

Idealet e Rezolutes se Bujanit te 2 janaritr 1944, u plotesuen, megjithese kushtet per bashkimin mbarekombetar nuk lejojne kete akt te deshiruem kaq shume.Mbetej alternative e dyte:dhe thelbesoree: Kosova u imponue para botes jo si pakice kombetare me te drejta te dhurueme nga “kombi “ sundues, por si nji “komb shtet-formues” me te drejten e formimit te “Shtetit” te vet, Republiken e Kosoves.

Ky sukses hisatorik u arrijt me 17 shkurt 2008 me Deklaraten e Pavaresise se Republikes se Kosovs nga Kuvendi i Kosoves. Sot Republika e Kosoves njihet nga 105 shtete, anetare te OKB-se, dhe veçanerisht nga SHBA, dhe 25 shtete te Bashkimit Europian.

E ardhmja e Republikes se Kosoves premton dite ma te mira per popullsine e vendit, pa dallim, pa perjashtim.

Ridgefield, CT, USA

Janar 2014

Nga Edmond Malaj/

Për të pasqyruar sa më saktë persekutimin dhe dënimin e tij nga shteti komunist u mbështeta kryesisht në të dhëna dokumentare arkivore. Dhe në disa artikuj të botuara në shtypin shqiptar vite ma parë. Se kush ishte Lef Nosi, dhe cili qe kontributi i tij i shumanshëm tashmë nuk është e nevojshme të përsëritet nga unë, pasi të pranishmit e nderuar e dëgjuan në mënyrë të detajuar nga parafolësit. Unë këtu do të hedhë dritë, apo do të thërras në kujtesë vetëm një periudhë të shkurtër të jetës së tij, periudhë që ishte më e vështira për të. E kam fjalën këtu për përndjekjen, procesin gjyqësor dhe ekzekutimin me vdekje të Lef Nosit nga diktatura komuniste.

Përndjekja e Lef Nosit

Tani, përsa i përket përndjekjes së Lef Nosit, ai u përndoq gjatë gjithë gjysmës së parë të vitit 1945, deri më 7 gusht 1945, datë kur ai u arrestua. Sipas Stiliano Nosit,[1] Lefi nga njëra anë shpresonte që ndryshimi i gjendjes ndërkombëtare të ndryshonte situatën edhe në Shqipëri, prandaj fillimisht nuk donte që të largohej nga Shqipëria. Një arsye tjetër, pse Nosi nuk iku, ishte edhe, se ai tashmë ishte 68 vjeç dhe vitet e fundit të jetës së tij do të ishin shumë të rënda, nëse ai do ti të kalonte në emigracion. Ai zgjodhi kështu rrugën e arratisjes nëpër male brenda territorit shqiptar. Nosi fillimisht qëndroi në Shkodër dhe në malësinë e Dukagjinit, duke u fshehur së bashku me patër Anton Harapin. Ai ikë nga Malësitë e Shkodrës për shkak, se jeta atje ishte shumë e rëndë, duke pasur parasysh edhe moshën që kishte, dhe furnizimi me ushqime ishte bërë gjithnjë e më i vështirë.

Pasi Nosi[2] kishte ndenjur për disa kohë në Shkodër, kohë për të cilën nuk kemi gjetur të dhëna të tjera, ai vjen në Tiranë në muajin shkurt të viti 1945. Megjithatë ai më vonë ndërroi mendje, në lidhje opsionin e arratisjes. Kështu me shpresë se britanikët do ta ndihmonin, ai paraqitet tek Misioni Anglez si shitës antikash, dhe i kërkon këtij misioni ndihmë, për tu larguar nga vendi, porse britanikë e zhgënjejnë duke i  thënë, se nuk kishin mundësi që ta nxirrnin jashtë.[3] Nga Tirana kishte marrë rrugën për në Elbasan me Vasilin Nosin.

Fillimisht Lefi qëndroi në afërsi të Manastirit të Shën Gjonit dhe takimet gjatë kësaj kohe i bënte me Vasilin në një vende të caktuara të fshehta.[4] Më pas (qershor 1945)  ai vazhdoi të qëndronte në rrethinat e Elbasanit, dhe pikërisht në fshatin Godolesh, dhe gjatë kësaj kohe mbante lidhje me Vasilin dhe me Stiliano Nosin, të cilët për të takuar Lefin shkonin aty si të maskuar. Megjithatë fjala ishte përhapur tashmë, që Lefi ndodhej diku në rrethina. Si rrjedhojë “komanda e Mbrojtjes së Popullit dërgoi menjëherë njerëz në Godolesh për të filluar kontrollet, pa treguar se bëhej fjalë për arrestimin e Lefit.”[5] Gjatë kësaj kohe  Lefi banonte në shtëpinë e Adem Samurit. Nosi ka qëndruar i fshehur edhe në Fshatin Fikas e pastaj në një pyll, ku ndenji pa ngrenë përreth dy a tre ditë dhe nga aty është zhvendosur pastaj tek shtëpia e Ademit. [6] Adem Samuri me Lef Nosin kishte një miqësi të vjetër pasi edhe gjyshi i Ademit kishte qenë mik i Lef Nosit. Pastaj ngaqë gjendja e ishte bërë e padurueshme nga kontrollet e partizanëve, Lef Nosin e kishin shpënë në fabrikën e alkoolit në dalje të Elbasanit, fabrikë kjo që ishte pronë e familjes Nosi.[7]

Më pas aktiviteti i Ademit për fshehjen e Lef Nosit qe zbuluar dhe për këtë Ademi u arrestua dhe përfundoi në hetuesi e pastaj në burg. Nosi më tej u dërgua në shtëpinë e Vasilit, a pastaj ka qëndruar i fshehur në lagjen Kala në shtëpitë e Kolë Gignasit dhe Ahmet Daklit dhe prej aty qe transportuar për në tiranë, ku qe fshehur fillimisht tek Mulliri i Xhemal Farkës në hyrje të Tiranës.[8] Inxhinieri hebre Mark Menahem i gjen strehim dhe e dërgon Lefin tek shtëpia e një mësueseje shkodrane që quhej Fahrije Haveriku banuese në Tiranë, e cila kishte miqësi me Menahemin që në vitin 1937 në Sarajevë ku Fahrija kishte kryer shkollën e vajzave.[9]

Fahrie Haveriku njihej për urrejtjen e saj ndaj pushtetit komunist dhe kishte vepruar për ti krijuar Lefit mundësi të tjera strehimi në Tiranë, pasi ishte e ndërgjegjshme se Lef Nosi nuk ishte tradhtar, siç e paraqiste propaganda, por një patriot i këtij vendi dhe për këtë gjë kishte refuzuar të merrte të holla për ta strehuar atë.[10] Shtëpinë e Fahrijes Lefi detyrohet ta lëjë sepse kishte dyshime, se mos bëheshin kontrolle dhe për këtë arsye atë e dërgojnë në shtëpinë e Xhelal N.[11] (Emrin e këtij personi nuk kam mundur ta gjej të plotë). Xhelal N. Ishte rekrutuar nga “Drejtoria e Mbrojtjes së Popullit” i cili në mënyrë të pabesë e çoi Lef Nosin në duart e forcave që e arrestuan.[12] Lef Nosi u arrestua më 7 gusht 1945 në Tiranë. Me arrestimin e Lefit janë marrë Siri Çarçani dhe Edip Çuçi, Manol Milo dhe një person tjetër me inicialet Z. M.[13]

Sekuestrimi i Pasurisë së tij

Në lidhje me sekuestrimin e pasurisë së tij, disponojmë një dokument nga arkivi qendror, i cili paraqet një listë të detajuar të asaj që u inventarizua në shtëpinë e Lef Nosit. Dokumentin për rëndësinë që ka po e sjellim të plotë:

“Pasunia e t’arratisunit politik Lef Nosi:

Nji kopsht me pemë të ndryshme në semtin e kullës e përbame prenj një pendë dheje Kufijt nga L. Ibrahim Bicoku, në perëndim Xhemali Filja, në Veri Demir Lulja e nga Juga Shtëpia e engleskës.

Vërejtje: Ky kopsht administrohet prej vetë pronarit.

Gjendja familjare e politike e pronarit përbahet prej nji personi, gjendja politike e tij para se të arratiset sih pjestarë i ballit kombëtar dhe tash më banim të paditun. Firmosës të këtij dokumenti janë: Hajrullah Demeli, Kostandin Doku, Pavli Kavaja, Selim Shehu.

II Shtëpi në lagjen Xhomi Elbasan Tre kate

Kati I tre dhoma si depo, njena bibliotekë

Kati II tre dhoma e nji banjë komplete e një kuzhinë

Kati III dy dhoma e nji sallon

Në kufi me Vasil Nosin. Gjendja e shtëpisë

Shënim: “Në këtë Shtëpi banon komandanti i Qarkut shoku Arif Konica si dhe Matilde Nikoll Nosi (nëna e Frederik Nosit) Matilde deklaron se shtëpia së bashku me të gjitha mobiljet që gjenden brenda i kemi me Lef Nosin.

Gjendja politike ish organizues i Ballit Kombëtar.”[14]

Në faqen e dytë të dosjes nga ku është marrë dokumenti i mësipërm jepet urdhër që pasuria të sekuestrohet, por në rast se janë të varfër jo. “Megjithatë, në ato raste qi pasuria asht e madhe ose punohet me bujq komisioni i sekuestron dhe i administron sikurse pasunit e t’arratisunve politikë e bejlerëve”[15] Pra, nga ky dokument nuk del në dritë, se çfarë u mor në shtëpinë e Lef Nosit. Megjithatë ky dokument është vetëm një inventar dhe por më vonë dënimi me vdekje i Lef Nosit, Patër Anton Harapit dhe Maliq Bushatit, kishte të përcaktuar edhe sekuestrimin e pasurisë së tundshme dhe të patundshme, sepse ata persona që dënoheshin “nga gjyqet ushtarake me burgosje që nga një e gjer më 30 vjetë, ose me burgim të përjetshëm ose me vdekje dhe me konfiskimin e pasurisë së tyre të tundshme dhe të patundshme dhe me humbje të përhershme ose të përkohshme të të drejtave politike.”[16]

Përveç kësaj Lefi pati edhe një sërë studimesh që u ndalën në vitin 1944 e për fatin e keq nuk u botuan, por ngelën nëpër arkiva, nga ku një pjesë, me sa duket është vjedhur. Megjithatë në Arkivin Qendror Shqiptar ka një fond të veçantë në lidhje me Lef Nosin. Humbja është shumë e madhe pasi Shtëpia e Lef Nosit ishte një muze materialesh të ndryshme që kishin vlera të mëdha, dhe librat e bibliotekës së tij përfunduan në drejtime të ndryshme, dhe mesa duket një pjesë e tyre gjendet edhe në Bibliotekën e qytetit të Elbasanit.

Ai botoi më 28 nëntor të vitit 1937 dokumentin historik të Shpalljes së Pavarësisë,[17] por sot ky dokument nuk gjendet.

Procesi gjyqësor ndaj atyre që e ndihmuan 

Më 9 tetor 1945 prokuroria me aktakuzën që e kishte nxjerrë nga  procesverbalet e hetimeve të para, i dërgon Gjykatës Ushtarake të Tiranës aktet kundër të pandehurve Vasil Nosi, Stilian Nosi, Marko Menahem, Adem Samuri, Fahrie Haveriku dhe Xhemal Farka. Ata akuzoheshin se kishin “strehuar kriminelin e luftës Lef Nosin duke qenë dhe ndërlidhës”[18]. Mbi këtë prokuroria kërkonte caktimin e ndëshkimit të tyre në bazë të artikullit 1 të ligjit nr. 21, botuar në “Gazetën Zyrtare”, datë 23 dhjetor 1944, pra një ligji që u botua më vonë dhe hyri në fuqi më 15 dhjetor 1944. Këtë ligj po e citoj më poshtë:

 “Artikulli 1. Të gjithë ata që sabotojnë luftën dhe pushtetin e popullit, ata që fshehin kriminelët e luftës dhe ata që ndiqen prej ligjit, ata që kanë dije mbi këta dhe nuk tregojnë, ata që vjedhin pasurinë e Shtetit dhe të popullit, ata që spekulojnë dhe falsifikojnë ata që bëjnë kontrabandë, ata që fshehin sende të domosdoshme për ushqimin, strehimin e popullit dhe për ndërtimin e vendit, dënohen nga gjyqet ushtarake me burgosje që nga një e gjer më 30 vjetë, ose me burgim të përjetshëm ose me vdekje dhe me konfiskimin e pasurisë së tyre të tundshme dhe të patundshme dhe me humbje të përhershme ose të përkohshme të të drejtave politike.”[19]

Më 21 tetor 1945, gjykata e formuar nga Irakli Bozo (kryetar), Q. Deçka, R. Kruja, në bashkëpunim me prokurorin Skënder Kosova i ka shpallur fajtorë të gjithë të pandehurit në bazë të nenit 1 të ligjit të sipërpërmendur i ka dënuar si vijon[20]:

Vasil Nosi u dënua me 6 vjet burgim dhe humbjen e të drejtave politike e civile për aq kohë, ai vdiq i burgosur në fabrikën e alkoolit në Elbasan;

Mark Menahem u dënua me 4 vjet burg dhe humbjen e të drejtave politike e civile për aq kohë;

Stiliano Nosi u dënua me 3 vjet burg dhe humbjen e të drejtave politike e civile për aq kohë. Ai vdiq në vitin 1983;

Fahrie Haveriku u dënua me 3 vjet burg dhe humbjen e të drejtave politike e civile për aq kohë dhe më pas, së bashku me të vëllanë, u arratisën nga Shqipëria dhe shkuan në një shtet evropian;

Xhemal Farka u dënua me 2 vjet burg dhe humbjen e të drejtave politike e civile për aq kohë. “Më pas u ridënua me pushkatim për shërbime në misionin ushtarak anglo-amerikan”;

Kurse Adem Samuri u dënua me 6 vjet burg, nga të cilat vuajti 4 prej tyre. Ai vdiq në  shtëpinë e tij si mik i familjes Nosi.

Pas procesit të tyre disa muaj më vonë nisi një proces tjetër, ai i Lef Nosit dhe i dy personave të tjerë, këta ishin Maliq Bushati dhe kleriku françeskan Patër Anton Harapi OFM.

Gjyqi ndaj Lef Nosit

Lef Nosi qëndroi në hetuesi për 5 muaj, deri në fund të janarit të 1946, kur ai u nxor në gjyq më 31 janar 1946. Aty prokuroria e Gjykatës Ushtarake të Tiranës lëshon aktakuzën kundër të tre të arrestuarve, duke i akuzuar  ata si “kriminelë lufte dhe armiq të popullit”, dhe me shumë akuza të tjera, që sigurisht nuk ishin të vërteta. Procesverbalin me Akuza po e japim në vijim:

“Republika P. e Shqipërisë

Gjykata Ushtarake e Tiranës

Nr. 24 i Librit Themeltar

Tiranë, më 31 janar 1946

Procesverbal

Prokuroria e kësaj Gjykate me akt-akuzën datë 31 janar 1946 na deferon për gjykim bashkë me aktet tre të pandehurit: Lef Nosi nga Elbasani, Patër Anton Harapi nga Shkodra dhe Maliq Bushati po nga Shkodra, të akuzuar pse si kriminela lufte dhe armiq të popullit: dy të parët në cilësinë e tyre anëtarë të Regjencës në kohën e okupacionit nazist, kanë bashkëpunuar dhe i kanë shërbyer këtij okupatori në dëm t’interesave të larta të Atdheut dhe janë përgjegjës për të gjitha krimet, shkatërrimet dhe dëmet materiale të kryera në vendin tonë dhe i treti ka përgatitur, n’ bashkëpunim me tradhtarë të tjerë, terrenin për okupimin e Shqipërisë nga Italia Fashiste, ka sabotuar rezistencën e popullit shqiptarë, në cilësinë e tij Kryeministër në kohën e okupacionit fashist ka bashkëpunuar në mënyrën më të ngushtë me okupatorin në dëm të popullit shqiptar dhe ka mobilizuar e subvencionuar forca armate për kundra luftës Nc. Çl, etj, etj. Aktet u regjistruan nën Nr. 24 të Librit themeltar të këtij vjeti dhe për ditë gjykimi të çështjes u caktuan data 1 fruer 1946, ora 9, duke iu njoftuar të pandehurve që ndodhen të arrestuar.”[21]

Pra më 1 shkurt 1946, një trup gjykues prestarë të të cilit ishin Irakli Bozo, Tonin Jakova dhe Gjon Banushi, në praninë e prokurorit Misto Treska, hapë gjyqin në kinemanë “Kosova” në Tiranë (sot Teatri Kombëtar).[22] Gjykimi u mbajt, në tetë sesione, të pranishëm ishin edhe shumë anëtarë të partisë që vazhdimisht e ndërpritnin procesin dhe me tallje dhe sharje.[23] I pari është marrë në pyetje Lef Nosi, i përfaqësuar nga avokat Zoi Xoxa. Ndër shumë akuza të tjera Lef Nosi, nga prokurori u akuzua edhe si përgjegjës për vrasjen e 50 mijë vetëve, pavarësisht se e gjithë lufta nuk kishte më shumë se 3 – 4 mijë të tillë. Të tre ndër të tjera u mbajtën përgjegjës edhe për të gjitha humbjet që pati Shqipëria gjatë luftës.[24]

Në përfundim të këtij procesi politik ku nuk doli asnjë akuzë e drejtpërdrejtë nga ato që mëtoheshin nga prokurori dhe vendimi i gjykatës, qe dënimi me vdekje për të tre të pandehurit. Pra, më 12 shkurt 1946 Gjykata Ushtarake e Tiranës mori vendimin për dënim me vdekje për Lef Nosin, Maliq Bushatin dhe Patër Anton Harapin. Dokumentin e Vendimit po e sjellim më poshtë:

“Akt-Gjykim

Gjykata e Lartë Ushtarake e formuar prej: N/Kolonel Gaqo Floqi Kryetar, Major Frederik Nosit Anëtar, Kapiten Ire Veledin Zejneli, anëtar.

Me ligj:

Vendimi i gjykatës së faktit është i bazuar në dispozitat ligjore përkatëse, sasia e ndëshkimit caktuar me VDEKJE për të dënuarit është i drejtë dhe në përpjesëtim me fajet dhe veprat e kryera prej tyre:

Prandaj:

Gjykata e Lartë duke pëlqyer edhe mendimin e Prokurorit në bazë të nenit 31 të Ligjit Nr. 41 datë 14 Janar 1945 mbi organizimin dhe funksionimin e Gjykatës së Lartë

Vendosi:

Aprovimin e akt-gjykimit Nr. 24 datë 12. II. 1946 të Gjykatës Ushtarake të Tiranës, me të cilën është vendosur ndëshkimi me VDEKJE të pandehurve: Lef Nosi nga Elbasani, Patër Anton Harapi nga Shkodra dhe Maliq Bushati nga Shkodra, me të cilën humbin të gjitha të drejtat qytetare dhe politike, sekuestrimin e pasurisë së luajtshme dhe të paluajtshme.”[25]

Lef Nosi nuk pranoi të bënte kërkesë faljeje. Megjithatë organet e atëhershme bënë një dokument, që gjoja Lef Nosi kishte kërkuar që ti falej jeta. Dokumentin e përmendur do sjellim si më poshtë:

“Vdekje Fashizmit liri e popullit

            P. T. Asamblesë kushtetuese Tiranë

            I nënshkruemi Lef Nosi kam nderin me parashtrue sa më poshtë:

            Gjykata Ushtarake e Tiranës me vendimin e saj datë 12 të muajit vazhdues më     ka ndërshkue me vdekje.

            Tue përsërit gjithçka kam thënë gjatë rrjedhimit të gjykimit lutem të kini mirësinë të më falet jeta

            Tiranë 12/2/1946                   

            Me nderime Lef Nosi (firma).”[26]

Një dokument me përmbajtje pak a shumë të ngjashme gjeta edhe për pater Anton Harapin, kurse “kërkesën për falje” të Maliq Bushatit nuk munda ta gjej. Vendimi u la në fuqi edhe dy ditë më pas nga Gjykata e Lartë Ushtarake, Lef Nosi u ekzekutua tek “Kodrat e Priftit” në Tiranë, por ka edhe një version tjetër ku thuhet se ai u pushkatua në Kodrën e Kryegjyshatës Bektashiane.[27]

Sipas Katriot Dervishit, “Lef Nosi i ka “ftuar” xhelatët e tij t’i jepnin fund kësaj komedie siç e kishin nisur duke mos pasur as besimin më të vogël në të ashtuquajturën “drejtësi të popullit” që nuk ishte gjë tjetër veçse vegla e Partisë Komuniste në ekzekutimin e planit famëkeq për zhdukjen e kundërshtarëve politikë dhe të njerëzve të ditur të këtij vendi.”[28]

Adelina Kosturi, pak vite më parë në moshën 92-vjeçare, në lidhje me ekzekutimin e Lef Nosit kujton: “Fill pas pushkatimit, kunati im, Jorgaq Kosturi, që ka vdekur prej shumë vitesh, mori dy punëtorë, i mbuloi me dhé, se ishin varrosur shumë cekët dhe vendosi një kavanoz tek këmbët e Lefit për ta identifikuar më vonë. Ky varr nuk është gjetur akoma”.[29] Personin që tradhtoi Lef Nosin, sipas Adelina Kosturit, “më pas e graduan nga kapiten në major dhe me sa di unë, bëri 10 vjet burg, u lirua pas viteve ’90 dhe sot gëzon statusin e të përndjekurit politik, madje shkruan edhe kujtime?!”[30]

Literatura e përdorur

Arkivi Qendror Shqiptar

Arkivi i Ministrisë së punëve të Brendëshme

AMB, F. 1, D.1068. Material i Arkivit të MPB vënë në dispozicion nga Kastriot Dervishi.
AMB, F.1, D.9273. Material i Arkivit të MPB vënë në dispozicion nga Kastriot Dervishi.

1912-1937 Dokumenti i shpalljes s’Indipendencës Kobëtare në Vlonë më 28 Nanduer 1912 edhe fytyrat e përfasuesvet të popullit shqiptar që paten fatin e lumtun me e shpallë. E boton Lef Nosi. Ribotimi asht I rezervum. Tiranë 28 Naduer 1937. (Dokument i fotokopjuar.)

Deçja, Klevisa, “Kur injoranca ndëshkonte intelektualët….” URL:  http://www.lajmishqip.com/?p=13958 (23. 11. 2012)

Deçja, Klevisa, “Proceset famëkeqe: diktatura e gjykoi tradhtar Lef Nosin”. Standard. – Nr. 1559, 29 maj, 2010, f. 16 – 17.

Elsie, Robert, Historical Dictionary of Albania. Second edition. Maryland: Scarecrow Press 2010, f. 335.

Gazeta Zyrtare, 23 dhjetor 1944, Nr. 2, f. 2.

Historia e Sigurimit të Shtetit, 2, botim i brendshëm i MPB-së, sekret.

Sadiku, Miranda, “Dokumentet, si u pushkatua Lef Nosi, miku i Qemal Stafës”, Gazeta Panorame, dt. 31 Janar, 2012. Online: URL: http://www.panorama.com.al/2012/01/31/dokumentet-si-u-pushkatua-lef-nosi-miku-i-qemal-stafes/ (19. 11. 2012)

Zane, Hyqmet, “Ditët e fundit të Lef Nosit Para Pushkatimit”, në: ”http://www.voal-online.ch/index.php?mod=article&cat=SHQIPTAR%C3%8BT&article=19779 (dt. 19. 11. 2012)

Nga Bedri BLLOSHMI/

 Në fundin e vitit 1977 mbasi na dënuan, më plasën në burgun e Tiranës, i cili thirrej  “Kaush”. Brenda javës na lidhën dhe një herë me hekura e zinxhirë e mbas disa orë udhëtimi, duke u përplasur sa majtas – djathtas me të dënuarit që ishin lidhur, po ashtu përplaseshim dhe mbas spontit të autoburgut herë pas here. Kjo tregonte se rruga ishte plot gropa dhe me shumë kthesa, më në fund u dëgjua kërcitja e disa hekurave që fërshëllenin kur hapeshin e mbylleshin.

Autoburgu u ndal,  menjëherë u hap edhe dera e autoburgut, na zgjidhën dhe dikush hungëriti : “Hajde, hidhuni poshtë, zbrisni, pse hapni sytë, ja këtu do të kalbeni”. U përziem me të burgosurit e tjerë, duke na pyetur nga jeni, sa jeni dënuar, duke përfunduar me fjalët shpresëdhënëse se shpejt do të liroheni, se këta tani kanë filluar të hanë njëri- tjetrin, ky është fundi i këtyre. Në dhomën ku na caktuan, i pari që ma dha dorën ishte një djalë i ri, me trup muskuloz, jo aq i gjatë, i mbushur në fytyrë dhe i qeshur, menjëherë të jepte përshtypjen se ishte i sinqertë. Mbasi më pyeti aq sa deshi dhe unë ju përgjigja me shumë përtesë se isha shumë i lodhur nga izolimi i gjatë dhe e dija dhe përfundimin e Gencit dhe Vilsonit, e dija që i kishin vrarë dhe data shënonte 17 korrik 1977. Kisha mësuar se ditën e internimit kishin arrestuar përsëri xhaxha Hasanin, i cili i kishte bërë 15 vjet burg. Pas dy- tre ditësh na nxorrën në punë në zonën e dytë. Po në këtë zonë punonte dhe djaloshi që përshkrova më sipër. Rastisi që edhe frontet e punës i kishim shumë afër dhe pashë që ky djalosh punonte shumë. i qeshur, i respektueshëm dhe gjëja që më ra në sy ishte se ky djalë i fuqishëm kur binte vagoni nga shinat, i vinte shpinën i vetëm dhe e vendoste në shina. Gjeta rastin që po pushonim dhe e pyes:

- Sa jeni dënuar?

-5 vjet, – ma ktheu duke qeshur.

-Po pse ?- e pyeta unë përsëri.

-Ja ashtu kot, bëra një shaka kur isha ushtar dhe më kushtoi 5 vjet burg.

-Ku ishe ushtar, – i them, -në kufi, bëre shaka dhe të denoncuan se deshe të arratiseshe?

-Po jo mor burrë. Kam qënë në gardë dhe me shaka i vura kapelen me yllin e kuq një qeni në kokë, i varëm një teneqe qenit prapa, ai nga zhurma vraponte, e panë të tjerët, më arrestuan dhe pas disa muajsh më dënuan.

-Hajt mos u mërzit, – i them, – se 5 vjet kalojnë shpejt, ke pesë herë më pak se unë. Po s’të pyeta, nga je?

-Nga fshati Kazias i Peqinit, – ma ktheu.

-Si quheni, vazhdova ta pyes.

-Ali Bardhi, -  vazhdoi.

Ali Bardhi duke qënë shumë shakaxhi,  na mbante gjallë në dhomë kur vinim nga puna sfilitëse. 5 vjet burg kaluan shpejt dhe Aliun e liruan. Mbas ca kohësh vjen në burg një nga anët tona dhe në bisedë e sipër më thotë : “ Bedri, ju po e kujtoni shpesh këtë emër, unë nuk e di me siguri, po një Ali Bardhi nga Peqini që ka qënë i dënuar është gjetur i varur në përruan e Bushtricës. Kështu kemi dëgjuar, ishim tre shokë, ishim nisur të arratiseshim, kështu flitej, por nuk e di a është ky që thoni ju, apo tjetër, ca thoshin se e ka varur sigurimi”.

Kur na lëshuan nga burgu më 29 mars 1991 përveç halleve dhe problemeve të mija, u interesova dhe për Ali Bardhin. Ishin të vërteta çfarë kisha dëgjuar për “ Cupilin”, kështu e thërrisnin në burg. Duke vazhduar kërkimet për të mësuar të vërtetën mbi Aliun, një ditë u nisa në fshatin Kazias, por familja e tij ishte larguar dhe banonte në Elbasan. Prindërit i kishin vdekur, vetëm vëllai i tij ishte gjallë.  E takova, e pyes dhe ai fillon të më tregojë:

-Jetonim bashkë, filloi punë në Metalurgji, u martua, shtëpi nuk i jepnin. Unë edhe pse shumë ngushtë i pata lëshuar një dhomë. Ishte i mërzitur, rrinte vetëm, fliste pak, filloi dhe cigaren. Një ditë do shkonim në dasëm në Dibër, nxorrëm leje në D.P.B .Bashkë me Aliun u nisëm për në dasëm. Aliu më tha : Ikni përpara , se unë kam pak punë, do vij më  vonë. Në dasëm nuk erdhi, ne u mërzitëm. Të nesërmen më thirrën në Librazhd në Degën e Punëve të Brendshme, më pyetën: e njeh këtë kufomë armiku? Po i them është vëllai im Aliu. Të nesërmen e sollën në morgun e Elbasanit, më pas e morën e varrosën. Bashkëshortja ka ikur në Itali bashkë me vajzën.

-A mund të shkojmë tek varri ta shohim, apo nuk e dini? Po po e di se kater- pesë vetë ishim në varrim,të tjerët nuk i linte sigurimi se kishin frikë.

Varrezat e Elbasanit janë pranë lumit Shkumbin, ku qindra e mijëra shpirtra flenë,  në një cep te harruar duket si shenjë varri. Afrohemi me ngadalë e të përlotur i vëllai i Aliut më tregon me dorë, ja këtu.  U përkula duke shkulur barishtet, dora më hasi në një gjë të fortë, e pastrova me kujdes pluhurin dhe lexova me zërin që s’më dilte e duke u dridhur Ali Bardhi 1983. U larguam të mallëngjyer me shikim nga mbrapa duke e lënë Aliun të vazhdojë të pushojë nën hijen e qiparisave e këngën e kumrisë të përzier me gurgullimën e ujit të Shkumbinit, që vazhdon përjetësisht të rrjedhë me nxitim për të shkuar larg shumë larg. E megjithatë dhimbja apo keqardhja kurrë nuk e ndryshon fatin…VIJON

Nga Gëzim Llojdia*/

Toka quhet Shën Naumi është një manastir  në kufi me Maqedoninë.Manastiri ,që mendohet se është ngritur rreth viteve 905 duhet besuar se shenjtori ka qenë prijsi religjioz,gjatë kohës së mërgimit të madh është varrosur në këtë seli religjioze nga ku është ruajtur edhe  emri.Të dhënat qartësojnë se i përkiste Shqipërisë deri në vitin 1925.Manastri është kërkuar  nga Serbia duke kryer edhe një padi në gjykatoren  e lartë të Hagës  .Një gazetë lodineze sic është  edhe Daily Telegraph duke ju referuar një lajmit që sjell një gazetë greke në Neë Jork, thotë se Serbia e ka dërguar cështjen që la konferenca e ambasadorëve  për Shën Naumin në Gjykatoren e lartë për Drejtësi Ndrëkombëtare të ligës së kombëve në Hagë). Gjyqi  që rezulton të jetë mbajtur në fund të muajit maj të vitit 1924 nxorri në përfundim të tij se manastiri në kufi të dy vendeve, pra Shën Naumi i përkiste Shqipërisë.Ky objet ju dha Serbisë nga mbreti i asaj kohe A.Zogu.Shkaqet përse kjo tokë me objektin fetar  ju dha mbretërisë serbe i shqyrton Mehdi Bej Frashëri.

Lajmi i plotë:

Cështja e Shën Naumit vete në Hagë Gazeta Dielli datë 22 maj 1924  faqe ballore e botimit në Boston  ka sjellë këtë kronikë e cila i përket rubrikës:” Lajme nga shtypi i huaj” me titull: Cështja e Shën Naumit vete në Hagë.Gazeta e Londonit ‘Daily Telegraph” pas një kabllogrami që boton gazeta greke e Neë Jorkut ,Ethnikos Kirkia më datë 19 Maj,lajmërohet se Serbia ka kërkuar që të cvendoset përfundimi i Konferencës së Ambasadorëve pas të cilit Sh.Naumi i jipet Shqipërisë dhe kjo cështje u dërgua në Gjykatoren e lartë për Drejtësi Ndrëkombëtare të ligës së kombëve në Hagë).

Të dhëna rreth gjyqit.

Në gjykatën e Hagës më 31.12 .1924  u muar në shqyrtim kjo cështje Gjykata  e lartë për drejtësi Ndërkombëtare e Hagës   dha po atë vendim, Shqipërisë i përkiste   Shën Naumi.

Mehdi Bej Frashëri per ceshtjen e Shën Naumit

Kufitë e Shqipnisë me shtetet fqinje ishin caktue në Konferencën e Londrës në 1913 si mbas hartës të Shtat-Madhorisë Austriake. Kjo hartë nuk ishte një hartë topografike, por e hartueme me ekploracion. Vendimi i Konferencës së Londrës përsa i përkiste Shën-Naumit, thoshte: “Fillon në breg të liqenit Ohrit, midis katundit bullgar Rodohozhdë dhe katundit shqyptaro-myslyman që quhet Lin, dhe vazhdon gjer në Shën-Naum, pikërisht në gjuhën frëngjisht: “jusu’a Shën-Naum”, nuk thotë “y compris Shën Naaum”. Komisjoni i Kufinit kur vajti në Korçë, korçarët bënë një bujë të madhe pranë komisjonit që t’i caktohej Shqipërisë Shën-Naumi. Qeveria e Beligradit qe sa Konferenca e Londrës caktoi kufinin midis Shqipërisë dhe Serbisë, ju drejtue “ball Platz” it, dhe me një notë e pyeste qeverinë austriake se për shprehjen “jusqu’ a Shën-Naum” ç’kuptonte. Ball-Platzi ishte gjegjë se me këtë shprehje nuk donte të thoshte që Shën-Naumi i përkiste Shqipërisë, do me thanë i përkiste Serbisë. Qeveria e Beligradit pyeste qeverinë austriake, pse kjo qeveri prekupohej më shumë se të tjerat për kufitë e Shqipërisë. Kur plasi lufta e përgjithshme Serbijau invadue dhe ushtria e saj me kralin në krye dhe qeverinë, me ndihmën e Esat Pashës, që atëhere ndodhej në Durrës, duelën në Adriatikun Meridional, ku e mor flota aleate dhe e zhkarkoj në Korfuz. Në këtë rrëmujë qeveria serbe e humbi dokumentin austriak që caktonte me fjalë të tjera Shën-Naumin Serbisë.Kur mbaroj lufta, Komisjoni i Kufive filloj veprimet e veta dhe ky komisjon vendosi që Shën-Naumi t’i mbetej Shqipërisë. Shën-Naumi ishte një i Shenjtë sllav, apostull i Kristianizmit midis popullit bullgar e serb, konsiderohej si shoku i Cirrillit, Metodit, që kishin kriju abetaren e bullgarëve, Në këtë kategori ishte dhe Shën-Klime, në emën të cilit ka një kishë bullgare. Në konsideratë të këtyre mbështetjeve kulturale dhe fetare, që Shën-Naumi ishte një Shenjtë sllav, kur i evakuoj viset e tjera të Shqipërisë si i kishte libri, ju drejtua Gjykatores Internationale të Hagës. Kjo Gjykatore vendosi: “Që me qenë se Komisjoni i Kufive ishte kopetent për demarkacjonin, Shën-Naumi duhej t’i jepet Shqipërisë. Mirpo Serbia si popull fanatik orthodoks sllav, as me një mënyrë nuk donte t’ja linte. Komisjoni i Kufive, Shqipërisë i këshilloj që Shën-Naumin, Shqipëria ta shkëmbente me një vend tjetër, pse serbët me këtë pretekst do të krijonin vështirsina të mëdha. Në bazë të këtyre konsideratave Qeveria Shqiptare më ngarkoi mua Mehdi Frashërin me caktue mënyrën e shkëmbimit. Unë nuk pashë posibilitete që Shën-Naumi të shkëmbehej me vende shqiptare, pse nga katundi Lin i Shqipërisë vazhdojshin katunde sllavo-bullgare. Me të tilla katunde me popullsi eterogjene, Shqipnia jo vetëm nuk forcohej, por përkundrazi dobsohej. Atëhere unë Mehdi Frashëri vendosa që Shën-Naumi t’i mbesë, me një periferi shumë të ngushtë Serbisë, por kufini në vend që të vazhdonte që nga kodra e Zagoriçanit gjer te Qafa e Plloçit, ku ndodheshin dy versante: versanti i Maliqit dhe Liqeni i Ohrit, vija e kufinit të hidhej ke Mali i Thatë, e të përfshinte katundin shqiptaro-orthodoks Pëshkupat. Ky katund po t’i mbetej Serbisë, me kohë do të sllavizohe, m’anë tjetër gjithë Lugina e Cerovës, ku katundet shqiptare kishin tokat e tyre i mbeteshin Shqipërisë, përveç këtyre i mbeteshin, dhe një pjesë e madhe e kullotave verore Shqipërisë. Po të peshohet Shën-Naumi me këto avantaxhe që thamë më sipër, ky solucjon ishte më i favorshëm për Shqipninë. T’arratisunit politik nga injoranca e çështjes o qëllimisht, Shën-Naumin e përshkruajshin si një pikë strategjike me rëndësi, kurse invazioni sllav nuk shhkonte nga Shën-Naumi, gjithmonë kishte vazhduar Qafën e Thanës.

*Msc.Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve

Një ngjarje historike nga më të rëndësishmet dhe sublimet në të gjitha kohët dhe trojet tona të pushtuara e cila tronditi seriozisht themelet e ish Jugosllavisë së atëhershme.Lajmi mbi fillimin e saj u përhap në të gjitha anët,mori përmasa ndërkombëtare dhe u bë shpejt i njohur bashkë me kërkesat e saj sublime në mbarë opinionin  botëror. 

Greva e pa harruar e minatorëve heroik të Trepçës,zgjati për tetë dit e net rresht, dhe filloi në thellësitë mijëra metërshe të nëntokës sonë të pasur plot ar e argjend, zink e plumb dhe kristale nga më të rrallat në rajon dhe botë.

Kërkesat e saj ishin legjitime,të drejta e të pakontestueshme,ishin vet kushtet që mundësonin mbijetesën e një populli, pa të cilat ,rrezikohej çdo gjë dhe nuk ishte më e sigurt jo vetëm koha në të cilën zhvilloheshin ngjarjet,por edhe e ardhmja e shqiptarëve nën ish Jugosllavi.

Të lodhur me politikan që tradhtonin rëndë popullin e tyre  të cilët për karrigen e pushtetit të huaj,shitnin aq lirë interesat kombëtare,greva shpërtheu nga trashja e zullumit të tepruar ndaj shqiptarëve,me thirrjen sublime për tri dorëheqje të tre kryemercenarve si Ali Shukriut,Hysamedin Azemit dhe Rrahman Morinës, pa dorëheqjet e të cilëve rrezikohej Vendi,Miniera e Trepçës,te gjitha pasurit tona kryesore, sistemi arsimor dhe heqja e autonomisë së Kosovës.

Ajo,përveç se pati jehonë të madhe brenda dhe jashtë vendit, u tregua edhe si arma më unike,më e fortë dhe e pathyeshme,për ruajtjen dhe avancimin e të drejtave të popullit shqiptar nën pushtimin serbo-sllav,në hapësirat e Kosovës dhe më gjerë.

Minatorët e tubuar në thellësitë e arta të horizonteve kombëtare të Trepçës dhe marshuta gjithëpopullore përkrahëse e mëse një milion protestuesve të cilët ecën qindra kilometra këmbë,natë e ditë për të arrit në kryeqytetin e vendit në Prishtinë,në shenj solidarizimi me xehetarët tanë heroik dhe kërkesave të tyre sublime,ia bënë me dije pushtuesit dhe gjithë botës se shqiptarët hidhnin poshtë me këmbëngulje memorandumin shovinist të Serbisë.

Në anën tjetër,fatkeqësisht memorandumi serb për heqjen e autonomisë së Kosovës, përkrahej nga një grup funksionarësh të shitur shqiptar,si Ali Shukriu,Rrahman Morina,Hysamedin Azemi,Kolë Shiroka e ndonjë tjetër, të cilët deklaroheshin hapur për ndryshimin e amendamenteve kushtetuese të vitit 1974 dhe heqjen e asaj pak autonomie që i kishte mbetur Kosovës, duke trumbetuar me cinizëm të pashembullt, se shqiptarët nuk humbnin asgjë me ato ndryshime.

Por greva heroike  dhe zëri i unifikuar i minatorëve se nuk do të dilnin të gjallë nga horizontet e nëntokës së Trepçës,pa u realizuar kërkesat e tyre,ndryshuan historinë duke ngritur në këmbë mbi një milion shqiptar të madh e të vogël,nga të gjitha trojet tona etnike nën ish jugosllavi,për mbrojtjen e minatorëve dhe përkrahjen e kërkesave të tyre.

Atëbotë,shqiptarët vërshuan nga të gjitha anët për t`iu bashkuar marshit të minatorëve të cilët ishin nisur nga miniera aq të vendosur në kërkesat e tyre sa që më 17 nëntor të vitit 1988,do të  shpërthenin edhe kordonin policor, të njësive speciale të vendosura në fshatin Mazgit, për ta penguar marshimin e tyre drejt Prishtinës.

Këtij rrugëtimi historik iu përgjigj e gjithë masa,me ecje këmbë për ditë e net,nga fshatra dhe qytete anë e kënd Kosovës dhe viseve tjera shqiptare nën ish Jugosllavi,për tu bashkuar në një masë milionëshe në Prishtinë ku do të qëndronin për tri dit e tri net,të solidarizuar me kërkesat dhe sakrificën e pashembullt kombëtare të minatorëve të Trepçës.

Heronjtë e asaj kohe, jo vetëm se nuk pranonin të zhvlerësohej kushtetuta e vitit 1974,por ata kërkonin me këmbëngulje avancimin e statusit të Kosovës, ruajtjen e sistemit të lart shkollor, ndërprerjen e politikave diskriminuese të pushtuesve sllav dhe bisedime në OKB për rregullimin e statusit të shqiptarëve në të gjitha trojet tona etnike nën ish Jugosllavi.

Atë kohë jo vetëm xehetarët që flisnin të gjithë me një zë,por edhe solidariteti ishte unik dhe i pashembullt në histori. Grupe të mëdha njerëzish tuboheshin spontanisht para minierës së Trepçës për mbrojtjen e grevistëve nga ndërhyrjet e dhunshme të policisë, kurse bujq,punëtor,nxënës e student, të gjithë pa dallim, u ngritën në përkrahje të kërkesave të minatorëve.

Si kërkesat e tyre që ishin të drejta edhe minatorët ishin aq të vendosur,sa të gjithë deklaronin me një zë,se më parë do të vdisnin në minierë,se sa të dilnin të gjallë nga horizontet e saj pa realizimin e kërkesave të tyre.

Përveç minatorëve heronj, si Avdi Uka, Mursel Haziri e shumë të tjerë,shembull të mirë dhanë edhe udhëheqësit shembullor të Trepçës së asaj kohe në krye me Aziz Abrashin dhe Burhan Kavajën,të cilët gjat gjithë kohës sa zgjati greva,ata u gjendën në mesin e minatorëve,u kujdesën me shpirt për fatin e grevistëve,i njoftonin ata rregullisht mbi zhvillimet më të reja në vend dhe solidaritetin gjithëpopullor që sa vinte e rritej nga bashkëkombësit jashtë galerisë.

Madje,për tu ardhur në ndihmë me të gjitha mjetet dhe mundësit që lejonin kushtet dhe rrethanat e krijuara, udhëheqësit e famshëm të Trepçës,shkëlqyen deri në pafundësi kur edhe zyrën e tubimit të punëtorëve para dyerve të minierës do ta kthenin në spital të improvizuar, ku do të kujdestaronin rregullisht mjekët dhe ofronin 24 orë pa ndërprerë ndihmën e nevojshme minatorëve të cilët edhe të sëmurë nuk pranonin të largoheshin nga grupi i grevistëve.

Solidariteti ndaj tyre,kishte kaluar kufijtë e Kosovës dhe përhapur gjithandej diasporës shqiptare e cila përveç përkrahjes morale filloi të dërgonte pa kursim edhe ndihma materiale për minatorët dhe familjet e tyre.

Kjo situatë do të zgjaste deri në ditën e tetë të grevës,ditën kur do të mashtrohej populli i Kosovës dhe minatorët e Trepçës.

Ishte dita e fundit e ati muaji ajo, apo data 28 shkurt e vitit 1988,kur me gjithë gjendjen tejet të rënduar  të minatorëve e cila sa vinte e keqësohej, ata nuk dorëzoheshin.

Ndaj, pas mossuksesit dy ditë më parë të Shtipe Shuvarit kryeministrit të atëhershëm të ish Jugosllavisë(me kombësi kroate)para të cilit minatorët deklaruan hapur se më parë do të vdisnin në grevë se sa ti lëshonin horizontet e thella të minierës pa plotësimin e kërkesave të tyre, më 28 shkurt të vitit 1988,do të shpikej mashtrimi galopant ndaj tyre,nga tradhtarët komunist,shqipfolës të Kosovës.

Ata,si funksionar të shitur që ishin në qeverinë e pushtuesit, që të tre; Ali Shukriu,Rrahman Morina dhe Hysamedin Azemi,do të dërgonin disa letra të shtypura me makinë shkrimi, kinse ishin vendimet e dorëheqjeve të tyre të “parevokueshme” me të cilat gjoja “dëshmonin” se kishin dhënë dorëheqje nga të gjitha pozitat udhëheqëse,për plotësimin e kërkesave të minatorëve.

Vetëm kështu,pushtuesi dhe shërbëtorët e tij arritën ti nxirrnin minatorët nga nëntoka e Trepçës dhe të përfundonin grevën e tyre historike tetë ditëshe, me ç`rast,pas nxjerrjes nga galeritë e minierës, xehetarët tanë trima jo vetëm se u mashtruan, por së pari u maltretuan e pastaj edhe u gjykuan e dënuan si armiq e kundërrevolucionar nga pushteti pro serb i kohës.

Megjithatë vuajtjet dhe kontributi heroik i minatorëve, zëri i ngjirur i të cilëve jehon i fort dhe i paharrueshëm në zemrat e të gjithë shqiptarëve liridashës edhe sot,sado që atëbotë u tradhtuan nga shumë anë dhe funksionar hileqar e të shitur vendor, ata me sakrificën e tyre hapën rrugën e qëndresës dhe vetorganizimit të bashkëkombësve nën pushtim, të cilët pas disa vitesh rezistence paqësore,përpjekjet e tyre i avancuan në kryengritje kombëtare për çlirimin përfundimtar të vendit.

Për fat të mirë, luftës së popullit tonë për liri,do ti paraprinte një miqësie e gjatë dhe e sinqertë disa vjeçare e prijësve dhe intelektualëve shqiptar,e veçanërisht miqësimi i Presidentit të ndjerë Ibrahim Rugova me kongresmenët më të fuqishëm dhe udhëheqjet shtetërore amerikane të presidentit Bush i vjetër dhe Klinton, të cilët përkrahën dhe ndihmuan me të gjitha mjetet çështjen e lirisë dhe çlirimit tonë,përfshi edhe përdorimin e forcës ushtarake kundër Serbisë pushtuese.

Themelet e kësaj miqësie sublime u forcuan edhe më tej, me bashkërendimin e veprimeve në mes të përfaqësuesve të UÇK-s,dhe udhëheqjes amerikane, ndaj lufta jonë e drejtë, mori edhe përkrahjen e NATO-s, me në krye SHBA-t, dhe Anglinë,e cila pati një përfundim të lumtur për shqiptarët dhe Kosovën,duke detyruar përfundimisht Serbinë të dorëzohej dhe më 10 Qershor të vitit 1999, të nënshkruante kapitullimin e tërhiqej  përgjithmonë nga Kosova. Nderim të përjetshëm për minatorët tanë heronj!

Gani Qarri /Cyrih, 28 shkurt 2014

Nga Bedri BLLOSHMI/

Ndëshkimi që mori Ali Bardhi mesa duket fati nuk ishte i kënaqur. Fatin nuk ka fuqi askush për ta ndryshuar ashtu siç ndodhi dhe më pas. Për ta ditur të vërtetën apo për ta zbuluar, një ditë u nisa për në morgun e Elbasanit. Kërkova dhe e gjeta personin që mbante çelësat e cadavrave. Ja shpjegova problemin, ai ma preu shkurt “Këtu nuk ka asnjë lloj shënimi në këto vite që kërkoni juve, rregjistrat që janë këtu janë që nga 2005 e këtej. Megjithatë shko tek kjo godina këtu përballë se ke drejtoreshën”. U takuam, biseduam, por nuk mësova asgjë mbi fatin ogurzi të Aliut.

Shpesh pyes veten: Çfarë donte Ali Bardhi në fshatin Kokrevë të Librazhdit? Me kë shkoi Aliu atje? Nëse ishte nisur për tu arratisur pse duhej të varej? Po “shokët” si përfunduan? Thonë se kanë qenë 3 vetë dhe njëri ndodhet në Australi, unë po i bëj thirrje nëse është e vërtetë, ai person duhet t’i thërrasë ndërgjegjies, ta thotë çfarë dhe si ka ndodhur me Ali Bardhin. Me kërkimet që kam bërë nëpër arkiva vetëm një shënim të thatë kam gjetur, ky shënim mbyllet me fjalët “hetimet vazhdojnë”. Do ju bëj thirrje atyre hetuesve apo prokurorëve  që janë marrë me këtë ngjarje të shpjegohen sepse nuk është përgjegjësia e tyre dhe ata e dinë mirë këtë gjë. Ndokush mund të thotë: Po ky Bedriu ç’ka me këtë ngjarje? Pse këmbëngul që kërkon ta zbardhë? Po përgjigjen po jua jap para kohe edhe pa bërë pyetje askush.

Unë Ali Bardhin e kam pasur shumë shok, kemi qenë gati 5 vjet në një brigadë skllevërish dhe punonim në zonën më vdekjeprurëse se zonat e tjera, zona e dytë. Ishte një djalë shumë i mirë, besnik më shumë seç duhej,  i sinqertë, gjithmonë i qeshur dhe shumë shakaxhi. Prandaj dua të di gjithçka, kemi detyrim moral për djem të tillë. Ka shumë gjasa që të jetë një nga ato lojrat e famshme të sigurimit. Por nga ana tjetër dhe po të qe kështu shokët e Aliut që e provokuan , e dërguan deri në një fshat të thellë të Librazhdit, mbasi kanë bërë lojën e sigurimit, duhet të ishin në burg. Nëpër burgje merrej vesh çdo gjë që ndodhte jashtë apo çdo lojë që bënte sigurimi famëkeq. Nuk e di se çfarë ka ndodhur. Më mirë se kushdo tjetër vetëm Aliu dhe sigurimi e dinë se çfarë ka ndodhur, asnjëra palë nuk flet, duan ta ruajnë këtë të vërtetë të pazbuluar. Megjithatë unë nuk do ndalem me kërkimet për ta thënë se çfarë ka ndodhur me djaloshin Ali Bardhi. Veç arkivave të përgjakur të sigurimit do vazhdoj të kërkoj në prokurori dosjen e Aliut 22 korrik 1983 ditën që u zbulua nga bariu në përroin aty pranë një lisi shekullor. Do ju bëj thirrje dhe banuesve të fshatit që patjetër duhet ta mbajnë mend këtë tragjedi, me patjetër u është ngulur në kujtesë dhe s’kanë pse mos të flasin tani, frika është futur në folenë e vet. Flisni dhe tregoni kush e di dhe kujton këtë ngjarje.

Më 7 mars 1914, nji fisnik gjerman mbërrijti në Durrës për ta marrë fronin shqiptar. Por sundimi i Mbretit Vid qe ditëshkurtë. Kundër tij u ngritën n’emën të fesë anmiqtë e Shqipnisë./

Nga Getoar Mjeku*/

Shum bujarë në Perëndim zunë t’andrrojnë kunorën e nji shteti të vogël në viset ma të lashta të kontinentit, ndërsa Turqia Evropiane po lëshonte grahmën e fundit në vjeshtën e 1912-ës. Por të gjithë andrrimtarët e kotë qenë ma fatlumë se njeriu që – mbasi kishte thanë jo njiherë – pranoi të bahej «Princ i Shqipnisë».

Shqiptarët shpallën pamvarsinë në vlugun e Luftës së Parë Ballkanike, në kohën kur vendet fqinje kishin pushtue gati cdo cep të Dheut të Arbënit. Muaj ma vonë, gjashtë Fuqitë e Mëdha t’Evropës e njohën mëvetsinë e Shqipnisë. Por lajmi i vonuem ishte dyfish i dhimbshëm: fqinjët do ta merrnin mbi gjysmën e trojeve shqiptare dhe evropianët do ta caktonin vetë sundimtarin e shtetit të ri.

Kjo ishte punë pazari. Për nji kohë, perëndimorët shpresojshin që sulltanit t’ia ruanin zotnimet që kishte në siujdhesë para se të plaste lufta. Por tani që status quo-ja s’kish ma shpëtim, Fuqitë e Mëdha nisën betejën diplomatike për ndikim n’Adriatikun Lindor. Se kush e sundonte Shqipninë do të thoshte se kujt do t’i shkonte fjala n’at anë të Botës së Vjetër.

Mbas nji ecunie të lodhshme, Fuqitë e Mëdha u pajtuan dhe shqiptarët pranuan t’ia ofrojnë fronin nji kandidati gjerman. Vilhelmi, i biri i tretë i princit Vilhelm të Vidit (Wied), fillimisht kishte ngurrue të bahej sovran i Shqipnisë. Tek mbas nji viti, austriakët si përkrahës të shqiptarëve i kishin mbushë mendjen fisnikut 38-vjeçar ta pranonte kunorën e trashigueshme të shtetit e ri.

Ndërsa Austro-Hungaria e Italia garonin për ndikim në Shqipni, zgjedhja e Vidit qe zgjidhje për ta fashitë rivalrinë. Fuqitë e Mëdha caktuan princ nji gjerman protestant, ndërkohë që as Gjermania e as protestantët s’kishin interes të veçantë në vendin e vogël. Sundimtari asnjanës, thoshin evropianët, do ta ruante baraspeshën mes fuqive dhe do t’i knaqte ithtarët e të katër besimeve të përhapuna n’Arbëni.

Por prijësi i ri nuk i knaqi të gjithë. Më 7 mars 1914, ai mbërrijti në Durrës, asokohe kryeqytet i vendit. Evropa e njohu për princ, Shqipnia e quajti Mbret. Por nuk i shkoi gjatë para se anmiqtë e Shqipnisë – dhe, ndër ta, njeriu që ia kishte ofrue kunorën – ta nisnin punën kundër tij.

Ditën që shkeli në Shqipni, Vidi e emnoi nji aristokrat nga Tirana ministër të dyfishtë, tue ia besue punët e jashtme dhe mbrojtjen. Esad Pashë Toptani kishte kryesue shpurën shqiptare, që nji muaj ma parë i pati paraqitë Vidit kërkesën për t’u ba sundimtar. Por shpërblimi që monarku i bani pashait ia hapi gropën vetë shtetit.

Ende pa e mbushë muajin në fron, mbreti kish pak arsye t’i druhej Esadit. Grupe t’armatosuna kontrollonin pjesë të ndryshme të Shqipnisë, ndërsa grekët mbanin të pushtuem jugun. Detyra ma e ngutshme për Vidin ishte me shtri pushtetin e tij në tanë truallin e principatës. Dhe pashai barkmadh kishte shprehë gadishmëni të paepun ta çonte në vend fjalën e sovranit.

Kur Vidi kërkoi zgjidhje për praninë greke në jug, Esad Pasha sugjeroi forcën si të vetmen udhë. Për kët qëllim, mori pëlqimin e mbretit për t’armatosë 7 mijë luftarë nga Shqipnia e Mesme. Ma pas, siç shestonte Vidi, njerzit e Esadit do të niseshin drejt Lumit Vjosë, matanë të cilit forcat greke kishin shpallë shtetin autonom të Vorio-Epirit.

Por ministri i mbrojtjes ishte ma së paku i interesuem në trevat përtej Vjosës. Në mes të majit, autoritetet zbuluan se Esad Pasha ishte nismëtari nji kryengritjeje që sapo kishte plasë kundër regjimit fare pranë Durrësit. Ndonse pashai u largua nga vendi, shteti shqiptar nuk i bani ballë dot grushtit t’anmikut.

Më 3 shtator, Mbreti Vid tha se po largohej përkohësisht nga Shqipnia. Por ai s’u kthye ma kurrë. Shteti shqiptar u shua. Në Durrës, rrebelët shqyen flamurin me shkabë dhe ngritën sërish gjysmëhanën osmane. Esad Pasha u shfaq prapë në vendlindje, qëroi hesapet me disa kryengritës që ma s’i duheshin dhe sundoi copë të dheut si satrap i Sërbisë. Pushtimit grek në jug s’i bani dot trazim.

Shtetin që e humbën më 1914, shqiptarët e rikthyen me shum mund më 1920 në Kogresin e Lushnjes. Por Shqipnia nuk arriti do t’i rikthejë tokat që Konferenca e Londrës padrejtësisht ia dha Jugosllavisë e Greqisë. Vilhelm Vidi ndërroi jetë më 1945, kurse i biri i tij i vetëm, princi trashigimtar Karl, vdiq pa lanë pasaardhës tri dekada ma vonë. Sundimi i dinastisë qe ditëshkurtë dhe qëlloi në motin ma t’errët në historinë e Shqipnisë.

Vërtet, Vidi nuk i knaqi të gjithë. Por jo për fajin e tij. Ai u ba halë në sytë e anmiqve, të cilët i futën flakën Shqipnisë. Historia asht hamendë ndaj kryengritjes së 1914-ës: ca flasin për nji lëvizje islame; komunistët për nji përpjekje të fshatarsisë. Mirpo, si islami si fshatarsia qenë vegla t’atyne që s’e deshtën shtetin tonë.

Rrebelët nuk e shënuan 7 Marsin. Ata s’iu gëzuan Prenk Vidit, ashtu siç nuk gëzuan shkollën qytetare shqitare, që kremtonte përvjetorin at ditë. Nuk baj thirrje që kët ditë ta kujtojmë patjetër edhe monarkun gjerman të vendit. Por krahas përvjetorit të mësonjëtores, ta nderojmë të plotë vegimin e rilindësve, duke mos e lanë anash shtetin shekullar. Sepse njimend, si njana si tjetra e mbajnë gjallë kombin tonë.

*Autori, ish-gazetar dhe përkthyes, asht kandidat për titullin «Juris Doctor» në fakultetin e drejtësisë «SMU Dedman School of Law» në Dallas, Texas, të Shteteve të Bashkuara.

Kronikat e luftërave dhe dëshmitë mbi heroizmat e ndodhura gjatë zhvillimit të tyre janë të shumta dhe të ndryshme,ashtu siç ndryshojnë popujt dhe sakrificat e çlirimit të tyre kombëtar. Megjithatë, deri më tani nuk na ka rënë të lexojmë ndokund apo edhe dëgjojmë nga dikush,të ketë pasur edhe një rast të tillë apo të ngjashëm, në kronikat e kohërave nga cilado luftë qoftë, të zhvilluara për çlirime vendesh dhe liri popujsh edhe tek kombet më të mëdha,siç është rasti i veçantë i sakrificës së pashembullt dhe vetëflijimit heroik të tërë Familjes Jashari nga Prekazi i Drenicës, për lirinë e Kosovës.

Nuk ka edhe një familja tjetër e cila të ketë bërë një shembull kaq sublim heroizmi dhe një akt të tillë të papërsëritshëm vetëflijimi kolektiv, ku do të binte e tërë familja,me të rritur, pleq, gra dhe fëmijë,duke u shkrirë në zjarrin e një lufte  që të gjithë për një herë dhe në një betejë të vetme për mbrojtjen e nderit familjar, ndërgjegjes kombëtare,lirisë së vendit dhe të shqiptarëve në përgjithësi, siç ishte rasti me familjen heroike Jashari.

Flijimi i tyre është vepër e shenjtë e pashembullt dhe e papërsëritur, e cila kalon të gjitha përmasat e një vetëflijimi të rëndomtë, të njohur nga e kaluara e afërt dhe ajo e largët, jo vetëm në historinë e kombit tonë, por edhe te kombet e tjera më të mëdha, duke u kthyer në mit për të gjitha kohët si dhe në të gjithë hapësirën kombëtare shqiptare dhe më tej.

Kjo rrënjë e burimit shpirtëror të atdhetarizmit vetëflijues kombëtar, me bëmat e saj mbinjerëzore dhe kolektive familjare, ia ktheu nderin e humbur popullit të robëruar shqiptar për afro një shekull nga sllavët, duke u dëshmuar me heroizma të përmasave bibliko-historike në çastet më vendimtare me luftën e saj të paepur deri në vdekje për çlirim dhe bashkim kombëtar.

Sakrificat e pashembullta familjare në luftën për liri dhe heroizmat e flijimi të këtyre përmasave të papara deri më atëherë, stimuluan një solidaritet të madh dhe të pashembullt gjithëshqiptar dhe përfituan mbështetjen e shtetit amë, Shqipërisë si dhe përkrahjen ndërkombëtare për çlirim nga Serbia. Këto sakrifica ndryshuan njëherë e përgjithmonë për të mirë kahen e historisë sonë më të re,ngase flaka e zjarrit të luftës së kësaj familje dhe bashkimi i forcave kombëtare, e vunë çështjen tonë madhore në ecje më të shpejt dhe të drejtpërdrejt në rrugën e cila çonte kah liria e shumëpritur.
Me gjithë flijimet e tilla të familjes Jashari, e cila u ringjall si Feniksi nga hiri i heroizmave të saj për liri, sakrificave të panumërta edhe të shumë familjeve të tjera shqiptare dhe rënies së shumë dëshmorëve nga të gjitha trojet tona për lirinë e vendit, Kosova edhe pas kaq vitesh nga këto ngjarje të jashtëzakonshme në historinë më të re shqiptare dhe evropiane, dhe shpalljes së Pavarësisë së saj, mjerisht, as sot nuk mund të quhet plotësisht e lirë dhe në tërësi sovrane, derisa 30 % e territorit të saj,ende sundohet nga bandat kriminale dhe policia e Serbisë.

Në Kosovë edhe sot gjenden dhe dallohen qartë gjurmët e luftës edhe pas kaq vitesh të rënies së familjes Jashari, jo vetëm te shtëpia muzeale e Adem Jasharit, ku muret dhe shumë gjëra të tjera përreth mbajnë shenjat e plumbave dhe të djegieve, njëjtë si eshtrat e të vrarëve dhe veshjet e tyre të copëtuara nga lufta, pamja e të cilave vret edhe sot, njëjtë siç vret zemrat e nënave dhe baballarëve të të pagjeturve, moskthimi politik dhe tendencioz i afro 2000 shqiptarëve të vrarë dhe të kidnapuar nga Serbia.

Edhe 16 vjet pas rënies së Adem Jasharit dhe katër vjet pas shpalljes së Pavarësisë së Kosovës, për të pagjeturit,ende nuk ka asnjë gjurmë, që na bën t’i kujtojmë edhe sot me shumë dhimbje të madhe, që të gjithë.

Sakrificat e pashembullta të luftës për liri,heroizmat e flijimi të familjes Jashari, ndihma gjithëshqiptare dhe përkrahja e shtetit amë, Shqipërisë, ndryshuan për të mirë,historinë tonë më të re, të cilën flaka e zjarrit të luftës dhe bashkimi i forcave kombëtare e vunë Kosovën në ecje drejt rrugës, e cila çonte edhe atë kah liria e saj e shumëpritur.

Ky nderim u përket gjithë shqiptarëve të të gjitha trojeve etnike, si shembull i arritjes së lirisë së mohuar, të cilën Kosova me sakrificat e veta dhe ndihmën e NATO-s më në fund e realizoi. Ajo arriti të çlirohet nga Serbia dhe të shpallet shtet i lirë dhe i pavarur, i njohur ndërkombëtarisht,tanimë nga mbi 100 shtete anembanë botës,për të cilën në kohën kur shpresonim se më në fund do të lirohet edhe nga mbikëqyrja ndërkombëtare e përfaqësuesve të OKB-së dhe Bashkimit Evropian,mu atëherë asaj iu zu fryma edhe me fusnota, të cilat kush e di kur dhe si do të hiqen ato….

Çështjet madhore kombëtare duhet ta bashkojë politikën shqiptare sot dhe në çdo kohë, e cila kur janë në pyetje çështjet madhore të kombit,politika shqiptare kudo,nuk guxon të jetë e përçarë asnjëherë, ngase shqiptarët me gjithë Shqipërinë shtet të lirë dhe Kosovën e pavarur, ende vazhdojnë të mos jenë faktorë vendimtarë dhe as vendimmarrës në Ballkan e aq më pak në Evropë.

Kosova e pavarur nuk ishte ëndërr vetëm e shqiptarëve të Kosovës, por e të gjithë shqiptarëve kudo janë,ndaj megjithëse ajo tanimë është bërë shtet i pavarur, çështja shqiptare nuk mund të quhet e zgjidhur përfundimisht, përderisa nuk janë të çliruara të gjitha trojet shqiptare, për të cilat luftoi me aq vendosmëri edhe “Baca” Adem Jashari.

Ai nuk luftoi vetëm për Pavarësinë e Kosovës, por për çlirimin dhe bashkimin e të gjitha trojeve shqiptare, realizimin e të cilave nuk e arriti, edhe pse s’u ndal së luftuari gjatë gjithë jetës së tij, për bashkimin e të gjitha trojeve shqiptare me shtetin amë, Shqipërinë që ishte edhe BETIMI i tij ushtarak,para se të nisej në çdo aksion lufte.

Por megjithatë,derisa qëndrimi i Serbisë ndaj shtetit të Kosovës, edhe më tej mbetet armiqësor, Kosova përveç trashëgimisë së hidhur nga e kaluara, ka shumë probleme edhe me pavarësinë e cunguar, ngase me flamurin e ri u zyrtarizua jo vetëm ndarja e Kosovës nga Shqipëria, por edhe ndarja “zyrtare” e kombit më “dysh”,me vetë faktin se shqiptarët e Kosovës, tanimë jo vetëm se kanë një flamur tjetër të imponuar nga Bashkësia Ndërkombëtare , ndryshe nga ai kombëtar me të cilin luftoi Adem Jashari për liri, por ata me pranimin e këtij flamuri,edhe pa dashjen e tyre, gjithnjë e më rrallë quhen shqiptar dhe identifikohen me emrin kosovarë, nga të huajt.

Këtë me siguri nuk e deshën ata që kanë dhënë jetën në ditët më të vështira për vendin dhe derdhur gjakun për lirinë e shqiptarëve. Këtë nuk mund ta donte as Adem Jashari dhe nuk mund ta aprovojnë as shqiptarët, të cilët kundërshtuan gjithmonë qëndrimet e padrejta të fuqive të mëdha, për copëtimin e pa drejt të trojeve tona, dhe mospranimin e çështjes sonë kombëtare as në Kongresin e Berlinit të vitit 1878,vendimet e padrejta të të cilit bënë ndarjen e disa tokave tona nga shteti amë,kurse Konferenca e Ambasadorëve në Londër me 1913, vendosi që mbi gjysma e trojeve shqiptare, të mbeteshin jashtë Shqipërisë.

Është e ditur për të gjithë ne, se copëtimi i trojeve shqiptare për shumë bashkëkombës tanë u kthye në tragjedi kombëtare,ngase shumë pjesë të kombit nuk arritën t’i mbijetonin copëtimit, i cili u bë shkak i dhembjeve dhe vuajtjeve të mëdha afro njëshekullore për popullin shqiptar nën pushtimin e shteteve hegjemoniste fqinje si atë grek dhe sllavë.

Kjo edhe i detyroi shqiptarët të ngriheshin kundër padrejtësisë së ndarjes dhe copëtimit të dhunshëm të trojeve tona, në luftë për çlirim dhe bashkim kombëtar, e cila asnjëherë nuk pushoi deri në historinë tonë më të re.

Madje tanimë edhe ne jemi bërë dëshmitarë të tragjedive të mëdha me flijime dhe sakrifica të pa shembullta, deri në shkrirje masive të familjeve shqiptare për mbrojtjen e atdheut dhe pragut të shtëpisë, duke vdekur të pathyer në mbrojtjen e tij dhe pa ia kthyer shpinën armikut për asnjë çast, qoftë edhe me çmimin e vdekjes kolektive familjare për çlirimin e atdheut të pushtuar.

Sipas historisë kombëtare e ndërkombëtare, derisa përfaqësuesit shqiptarë në Konferencën e Londrës mungonin dhe fjala e tyre nuk dëgjohej aty ku vendosej për të ardhmen e shteteve të Ballkanit, ndarja e trojeve shqiptare me 1913 përfundoi pa kundërshtime, duke u ngushëlluar me vetëm një deklaratë të ministrit të atëhershëm të Jashtëm britanik, Eduard Grei, i cili në fund të Konferencës së Londrës, kishte deklaruar: “Sot morëm një vendim të padrejtë ndaj shqiptarëve që herë do kur, ne duhet ta rregullojmë ”!

Ndaj, është shumë e çuditshme se si ka mundësi që tani shqiptarët ta pranojnë vetë ndarjen,derisa është e njohur për të gjithë se për mbrojtjen e shtetit amë dhe forcimin e pozitës historike të popullit shqiptar në tërësi, përveç luftërave kombëtare, na u dashtë edhe ndihma e madhe e miqve tanë, e cila pati rol vendimtar për mbijetesën e kombit tonë nëpër kohë, sidomos ndihma nga SHBA, e cila pas letrës së dërguar Presidentit amerikan Woodrow Wilson nga Hasan Prishtina në vitin 1919, ai edhe do ta shpëtonte Shqipërinë nga copëtimi i mëtejmë, siç vendosi Presidenti Bush më 2007, për Pavarësinë e Kosovës dhe të njohjes ndërkombëtare të saj,ashtu siç ndihmohet edhe tani për shtimin e numrit të njohjeve që i duhen edhe më tej vendit tonë.

Përkundër terrorit që përjetonte Kosova nën pushtimin serb, në kohën kur vetëm mund të ëndërrohej për pavarësinë e trojeve të pushtuara shqiptare, me emrin e Adem Jasharit në gojë dhe bëmat e tij heroike në zemër, mijëra shqiptarë nga të gjitha anët u hodhën në luftë e demonstrata masive, duke përvetësuar ndjenjat patriotike për lirinë e dëshiruar për një shekull, të cilën na u desh ta pritnim aq gjatë për të përjetuar shijen e lirisë së arritur dhe gëzimin e realizimit të shtetit të pavarur, shije këto të cilat deri atëherë ne akoma nuk i dinim.

Vendosmëria për çlirimin dhe bashkimin e të gjitha trojeve shqiptare, u vulos me historinë madhështore kombëtare të familjes Jashari, e cila u shkrua pa fjalë të mëdha, thjesht dhe pa mburrje, e cila aq bukur mbart mbi vete dëshminë e asaj historie,që ushqen me aq krenari lavdinë e të gjithë shqiptarëve kudo që ndodhen, të cilët në çastet më vendimtare, dhanë edhe jetën për lirinë e Kosovës.

Falë gjakut të Familjes Jashari, shokëve të Ademit dhe bashkëthemeluesve të UÇK-s, Zahir Pajaziti, Edmond Hoxha e Hakif Zejnullahu, e të tjerëve, të cilët ranë heroikisht, më 31 janar të vitit 1998 në një pritë të organizuar nga forcat e pushtuesit serb, viktimave të Reçakut dhe gjithë dëshmorëve të luftës anembanë trojeve shqiptare, të cilët janë lavdia e kombit tonë, sot Kosova është e lirë.

Por pas dëshpërimeve të njëpasnjëshme nga udhëheqjet e paafta, të cilat vendit nuk i sollën prosperitet, por varfëri, korrupsion dhe izolim total për Kosovën, duke mbytur kështu shpresat e dikurshme të popullit për begati familjare dhe lëvizje të lirë me pasaportën e shtetit tonë të pavarur, anë e kënd botës, te shqiptarët e dëshpëruar sikur ka ndryshuar çdo gjë, që nga sjelljet, humori, hareja dhe këngët tona dikur të bukura, të cilat sot,pothuajse janë bastarduar tërësisht dhe gati nuk ekzistojnë fare.

I vetmi i pandryshuar dhe i përcjellë me pietetin e merituar monumental ndër vite, mbetet kujtimi i paharruar i veprës heroike kombëtare të familjes Jashari, dhe heronjve të luftës së UÇK-së, të cilët janë kthyer në mit me vlera muzeale gjithëkombëtare,me të cilët identifikohen shqiptarët e të gjitha trojeve, që e sollën Kosovën deri këtu.

Qëndresa e Familjes Jashari

Dhjetë vjet pas shtetrrethimit të Tahir Mehës nga policia dhe ushtria serbe, ajo do të provonte edhe njëherë përsëritjen e akteve të saj makabre ndaj shqiptarëve të pa mbrojtur, por kësaj radhe kundër familjes Jashari. Dhjetë vjet pas vrasjes së Tahir Mehës, në dimrin e ftohtë të atij dhjetori të vitit 1991, nga policia dhe ushtria serbe, ishte rrethuar për herë të parë shtëpia e familjes Jashari, por në momente jo fort fatlume për shkijet, ngase në shtëpi gjendeshin të tre vëllezërit, të tre djemtë e Shaban Jasharit, të cilët do ta mbronin si çdoherë me vendosmëri bindëse, me trimëri dhe heroizëm,familjen e tyre. Zjarrit të hapur kundër shtëpisë dhe familjes Jashari nga policia dhe ushtria serbe, vëllezërit Jashari në mbrojtje iu përgjigjen flakë për flakë e me zjarr, duke i kthyer mbrapsht forcat e pushtuesit në mënyrë të turpshme.

Familja Jashari, në dhjetorin e ftohtë të atij dimri, nuk ishte vetëm, ngase në çastet më të vështira shqiptarët nga Drenica dhe e gjithë Kosova ia kishin mësyrë Prekazit, për t’iu gjendur pranë kësaj familjeje të lavdishme, duke kaluar dhjetëra kilometra këmbë, edhe pse policia serbe familjen Jashari e kishte rrethuar nga të gjitha anët me një rrethim të trefishtë, njësoj si dikur familjen e Tahir Mehës.

Por, tanimë kishin ndryshuar kohët, populli kishte filluar të vetëdijesohej dhe t’i mbronte heronjtë e vet nga pushtuesi, kështu që policia e okupatorit serb nuk pati sukses, me gjithë rrethimin e hekurt që i kishte bërë kësaj familjeje, ngase solidarizimi i popullit shqiptar me familjen heroike të Jasharëve ishte më i madh se kurrë më parë.

Policia pushtuese e Serbisë, duke vërejtur rrezikun e rrethimit të saj nga të afërmit dhe dashamirët e familjes Jashari, që ia kishin mësyrë nga të gjitha anët e Kosovës Prekazit historik të qëndresave legjendare, atëbotë kishte pranuar ndërmjetësimin e Adem Demaçit dhe me arritjen e muzgut të mbrëmjes, ishte larguar kokulur nga kishte ardhur, për të bërë kërdinë në fshatrat e tjera përreth dhe gjithandej Kosovës, por duke mos u lajmëruar më në ato anë për afro shtatë vjet me radhë.

Derisa familja Jashari kështu e kishte mbijetuar sulmin e parë nga policia serbe, në pjesët e tjera të Kosovës dhe në mënyrë të veçantë në fshatrat përreth Prekazit, vrasjet dhe keqtrajtimet nuk pushuan asnjëherë dhe më 28 nëntor të vitit 1997 në fshatin Llaushë të Skenderajt, derisa po hynte në derë të shkollës, pa asnjë shkas ishte vrarë mësuesi Halit Geci. Në varrimin e këtij mësuesi, në praninë e mijëra pjesëmarrësve, për herë të parë u bë hapur paraqitja e pjesëtarëve të UÇK-së, duke mbajtur edhe një fjalim patriotik, para pjesëmarrësve në varrim.

Rrethimi i dytë

Pas më se shtatë vjetësh të kaluara, më 22 janar të vitit 1997, duke shfrytëzuar errësirën e natës për mosvërejtjen e lëvizjeve të tyre, para agut të mëngjesit, policia serbe e kishte rrethuar për herë të dytë familjen Jashari. Derisa gratë dhe fëmijët po flinin, policia barbare pushtuese e Serbisë e kishte filluar sulmin e dytë ndaj familjes së pambrojtur, ngase asnjëri nga të tre vëllezërit, Rifati, Hamza dhe Ademi, nuk gjendej në shtëpi. Rrethimin e kishte hetuar plaku Shabani, i cili kishte dëgjuar zhurmën dhe shushuritjen e rrethimit, nga e cila tashmë kishin mjaft përvojë.

Bacë Shabani, me gjithë moshën e shtyrë, ishte ngritur menjëherë dhe me ndihmën e grave dhe të fëmijëve më të rritur, me gjithë plagosjen e dy vajzave, ia kishte arritur ta mbronte familjen me nder nga sulmet e pushtuesit, duke e thyer me turp edhe kësaj radhe sulmin e policisë pushtuese të Serbisë.

Rrethimi i tretë fatal

Por, më 5 mars të vitit 1998, tanimë për herë të tretë, bashkë me familjen Jashari dhe Prekazin, forcat okupatore të policisë dhe ushtrisë së Serbisë, me tanke dhe topa si dhe të gjitha llojet e armatimit të rëndë, kishin rrethuar edhe një pjesë të Drenicës. Derisa familja heroike Jashari po ngrihej nga gjumi për të hyrë në historinë më të re kombëtare me qëndresën e saj vendimtare dhe një heroizëm të pa njohur deri atëherë, qindra policë dhe ushtarë të pushtuesit serb marshonin drejt shtëpisë së familjes Jashari në Prekazin legjendar, për rrethimin dhe shkatërrimin e shtëpisë dhe të familjes së tyre në tërësi.

Ademi, Hamza dhe Shabani vigjilentë, të cilët ato net pothuajse fare nuk flinin, ishin njoftuar për lëvizjet e forcave të pushtuesit në drejtim të Prekazit, të cilat, për shkak të gjerësisë së operacionit dhe numrit të madh të forcave policore ushtarake që merrnin pjesë në operacion,sipas shkrimeve publike edhe nga vëzhguesit e UÇK-së nuk kishte mundur të kuptohej shpejt nëse ishte kjo mësymje për operacion ndëshkues kundër tërë rajonit të Drenicës, apo vetëm familjes Jashari dhe Prekazit.

Megjithëse luftëtarët mitikë të familjes Jashari e kishin hetuar se po rrethoheshin, përmasat e vërteta të atij rrethimi të kobshëm do ti vërenin vetëm me zbardhjen e agut të atij mëngjesi historik, kur qindra e ndoshta edhe mijëra ushtarë e policë të okupatorit tashmë e kishin rrethuar Prekazin dhe po i afroheshin familjes Jashari, të cilën heronjtë e saj kishin vendosur ta mbronin me çdo kusht deri në vdekje, me të gjithë pjesëtarët e familjes së tyre, të mëdhenj dhe të vegjël, duke hyrë në përjetësi.

Luftimet e para kishin filluar që në orët e hershme të mëngjesit për tu kthyer një beteje historike, e cila, me gjithë forcat e pabarabarta, me heroizmin e treguar nga familja Jashari që nuk u gjunjëzua deri në vetëflijimin kolektiv familjar, bëri që kjo ngjarje e pa parë deri atëherë të shkruhej me shkronja të arta në historinë më të re shqiptare. Qindra policë dhe ushtarë të okupatorit serbë sulmonin një shtëpi të vetme, në të cilën gjendeshin më shumë se 20 pjesëtarë të familjes që i takonin moshës fëmijërore, nga 7 deri në 20 vjeç, të cilët të rrethuar nga tanket dhe autoblindat e pushtuesit po sulmoheshin pa mëshirë, në mënyrën më të tmerrshme të mundshme dhe nga çdo anë, me të gjitha llojet e armatimit të rëndë ushtarak.

Ata edhe në ato kushte, të vetëm kundër të gjithëve, kishin vendosur të qëndronin deri në vdekje, duke u bërë ushtarë të mbrojtjes së atdheut të robëruar, familjes së pa mbrojtur dhe pragut të shtëpisë së tyre të cenuar. Secili pjesëtarë fëmijë, grua apo burrë që mund të mbante një armë në dorë, që nga më i vogli e deri tek më i moshuari, ishin kthyer në ushtarë të mbrojtjes së familjes dhe atdheut, për të mos kaluar armiku andej, para se të binin mbi trupat e tyre të vdekur.

Viktima e parë e kësaj lufte të pabarabartë, sipas shkrimeve dhe intervistave të pjesëtarëve të familjes në shtypin e vendit, shkrimeve të shumta në portalet shqiptare dhe dëshmive të dëgjuara për këtë ngjarje madhështore në shkallë heroizmi, e cila begatoi historinë tonë kombëtare edhe me një ngjarje dhe vepër të re, të paparë në historinë tonë të deritanishme, ajo që u vra para syve të fëmijëve të saj, të cilët ishin vënë në frontin e mbrojtjes, ishte bashkëshortja e Ademit, Adilja, derisa po i sillte municion luftarak të shoqit.

Megjithatë, do të kalonin ditë dhe net, por qëndresa heroike e Jasharëve në mbrojtjen e shtëpisë, atdheut dhe të familjes nuk do të ndalej, deri në rënien e pjesëtarit të fundit në këtë luftë të pabarabartë, ndërmjet një familje të vetme dhe një ushtrie të tërë pushtuese, siç ishte ajo e okupatorit serb.

Ditën e dytë të saj, lufta ishte përhapur edhe në shtëpitë përreth. Disa shtëpi dhe familje të lagjes digjeshin në flakë, por qëndresa e tyre kishte vazhduar e paepur edhe për të tretën ditë me radhë.

Prekazi digjej si ditën e parë të luftës, ashtu edhe ditën e dytë. Nga pullaze dhe shtëpi dilte tym dhe flakë, të cilat ndriçonin gjithë hapësirën ku zhvillohej tragjedia biblike e familjes Jashari. Kulmin e dramaticitetit të saj mitik, lufta do ta arrinte ditën e tretë, më 7 mars, kur forcat terroriste të okupatorit serb në pamundësi që ta pushtonin familjen dhe lagjen Jashari, kishin filluar me granatime nga topat e rëndë në shtëpinë e familjes Jashari, në bodrumin e të cilës ishin strehuar një numër i madh i pjesëtarëve të familjes së saj, por kryesisht fëmijë.

Pas granatimit me topa të rëndë, një predhë e kalibrit të madh kishte goditur bodrumin e shtëpisë, e cila bashkë me hedhjen në erë të pjesës ballore të bodrumit, të tavanit dhe një pjese të shtëpisë së tyre, goditja fatale e predhës, menjëherë kishte vrarë 13 pjesëtarë të familjes Jashari. Dhe, dhjetë nga ta ishin fëmijë.

Por, Ademin dhe pjesëtarët e mbijetuar të familjes, edhe pse të mbetur vetëm dhe nën rrethim pa asnjë ndihmë apo plumb të shkrepur nga jashtë,çfarëdo flijim sado i rëndë dhe i dhimbshëm të ishte, para betimit për mbrojtjen e atdheut dhe pragut të shtëpisë nuk i zmbrapste as dobësonte ata, dhe nuk kishte forcë e cila do të arrinte që të gjallë t’i thyente apo dorëzonte. Ai edhe në ato momente thoshte se nuk i morëm armët për t’u dorëzuar, por jemi betuar të luftojmë deri në frymëmarrjen tonë të fundit, deri në vdekje për liri dhe atdhe, për të mos rënë kurrë të gjallë në dorën e armikut edhe pse luftonin të vetmuar kundër një ushtrie të tërë pushtuese.

Heroizmi i përmasave të tilla mitike të pjesëtarëve të familjes Jashari ishte dëshmuar jo vetëm nga pjesëtarët e saj të rritur dhe të regjur për luftë e qëndresa të mëdha heroike, por edhe nga më të vegjlit e saj, të cilët, edhe pse ishin fëmijë dhe s’i kishin rënë akoma brisk fytyrës, siç thuhet në shprehjet popullore, as ata nuk u dorëzuan para sulmeve të vdekjes. Bile edhe pas rënies së shtyllës kryesore të kësaj qëndrese historike,kur Adem Jashari do të vritej nga një plumb snajper në derën e shtëpisë së tij, duke e mbrojtur atë me heroizëm,edhe pse tërësisht i vetëm dhe për nga mosha ende fëmijë,luftën do ta vazhdonte furishëm, Kushtrimi, djali13-vjeçar i Adem Jasharit.

Kushtrim Jasharin, trimin e paepur 13 vjeçar, nuk kishte arritur ta poshtëronte armiku dhe as ta mundonte frika. Atë e kishte kapluar urrejtja kundër okupatorit serb, i cili me të gjitha llojet e armëve po mundohej t’ia pushtonte atdheun e tij të dashur dhe shtëpinë e shkrumbuar me themel të familjes së tij heroike. Ndaj ai edhe pse për nga mosha ishte shumë i ri dhe vetëm një 13 vjeçar, tregoi trimërinë e një burri me nam, i cili si Mic Sokol i vogël, me automatik në dorë u kishte dalë hapur dhe ballë për ballë topave të okupatorit serb, duke rënë si hero mitik i legjendave me trimëri të rralla, i vrarë nga largësia me armët e kalibrave të mëdhenj nga okupatori i etur edhe për gjak fëmijësh. Por edhe pas rënies së Kushtrimit, okupatorët akoma nuk besonin t’i afroheshin shtëpisë së kësaj familjeje heroike të ngritur në histori dhe mit bashkëkohor.

Me rënien e Kushtrimit, si ushtari më i ri i asaj lufte të paharruar, në të cilën, të gjithë së bashku qëndruan të paepur deri në vdekje për mbrojtjen e shtëpisë, familjes, nderit të atdheut dhe kombit, u shua edhe mbrojtësi i fundit i kësaj beteje historike të familjes Jashari, të cilët, vërtet, e mbajtën me nder betimin e dhënë para varrit të Tahir Mehës, duke luftuar deri në frymëmarrjen e tyre të fundit, kur nga 22 pjesëtarët e pranishëm të familjes Jashari, që gjendeshin në shtëpi,20 nga ta ishin vrarë:

1.Shaban Murat Jashari,babai 74 vjeçar

2.Zahide Geci Jashari, nëna 74 vjeçare

3.Zarife Jashari,gruaja e Rifatit ,49 vjeçare

4.Hidajete Rifat Jashari,vajza 18 vjeçare

5.Valdete Rifat Jashari, vajza 15 vjeçare

6.Igball Rifat Jashari, djali 13 vjeçar

7 Igballe Rifat Jashari,vajza 11 vjeçare

8.Hamëz Shaban Jashari,47 vjeçar

9.Feride(Mecini)Jashari,bashkëshortja e

Hamzait 43 vjeçare

10.Selvete Hamëz Jashari,vajza 20 vjeçare

11.Atifete Hamëz Jashari,vajza 17 vjeçare

12.Besim Hamëz Jashari,djali 16 vjeçar

13.Lirie Hamëz Jashari, vajza 15 vjeçare

14.Blerim Hamëz Jashari,djali 12 vjeçar

15.Fatime Hamëz Jashari,vajza 9 vjeçare

16.Blerina Hamëz Jashari,vajza 7 vjeçare

17.Adem Shaban Jashari,42 vjeçar

18.Adile(Rama) Jashari,bashkëshortja e

Ademit,40 vjeçare

19.Fitim Adem Jashari,djali 17 vjeçar

20.Kushtrim Adem Jashari, djali 13 vjeçar

Në mesin e të rënëve, nga më të rinjtë ishte vajza e Hamëz Jasharit, Blerina, 7-vjeçare, kurse dëshmori më i moshuar i kësaj lufte ishte Bacë Shaban Jashari, 74-vjeçar.

Epilogu i heroizmit të Familjes Jashari

Rifat Jashari (i lindur më 1946),për mbrojtjen e familjes,pragut të shtëpisë dhe të atdheut të tij të shtrenjtë, në këtë luftë,dhe për lirinë e këtij vendi, do të flijonte gruan dhe 4 fëmijët e tij, nga mosha 11 deri 14-vjeçare. Kurse ai me djalin e ti, Muratin, djalin e vëllait të tij, Hamzës, Bekimin dhe djalin e Adem Jasharit, Lulëzimin, gjendeshin në Gjermani.

Hamëz Jashari (1950-1998),do të vritej me 6 mars të vitit 1998 në mbrojtje të shtëpisë, familjes dhe atdheut bashkë me gruan dhe 7 fëmijët e tij, nga mosha 7 deri në moshën 20-vjeçare, derisa djali Bekimi gjendej në Gjermani, kurse vajza e vogël te dajat.

Adem Jashari (28 nëntor 1955-6 mars 1998),do të vritej i parafundit, duke rënë heroikisht në pragun e derës së shtëpisë, ndërsa gruaja e tij ishte viktima e parë e asaj lufte heroike, por të pabarabartë,me ç`rast ishin vrarë edhe dy fëmijë të tyre, nga 5 fëmijë sa ata kishin. Derisa djali Lulëzimi gjendej në Gjermani, dy vajzat e tij kishin qëlluar te farefisi i tyre. Ndërkaq, Kushtrimi, 13-vjeçar, do të vdiste i fundit në fushë të mejdanit kombëtar, duke i dalë ballë për ballë topave të armikut si një Mic Sokol i vogël, për të cilin me siguri historia jonë duhet të shkruajë më shumë si për heroizmin e tij të madh dhe burrërorë në moshën e tij fëmijërore, ashtu edhe për historinë e famshme të familjes heroike Jashari!

56 të vdekur, vëllezër e kushërinj

të afërt të Familjes Jashari

Se çfarë flijime të mëdha kërkohen për qëllime të larta, këtë më së miri e dëshmoi familja Jashari me heroizmat e saj historikë. Kjo familje, mbi dhjetë vjet, zhvilloi luftë intensive kundër terrorizmit të policisë dhe ushtrisë okupuese të Serbisë, duke u bërë shembull i qëndresës dhe i pathyeshmërisë kombëtare, për të cilën ata familjarisht u flijuan. Për ta më e shtrenjtë ishte liria jonë kombëtare sesa jeta nën robëri, megjithëse 20 anëtarë të një familjeje kaq të devotshme kombëtare dhe 36 kushërinjtë e saj patriotë nuk arritën kurrë që ta përjetonin lirinë e ëndërruar.

Kjo luftë pati vetëm një dëshmitare të shpëtuar. Dhe ajo ishte vajza e vogël e Hamëz Jasharit, Besarta, e cila në mesin e të gjithë atyre plumbave dhe granatave shkatërrimtare, e fshehur nën magjen e shtëpisë, mbi të cilën nëna e saj derisa ishte gjallë, kishte gatuar bukën për Besartën dhe heronjtë e mëdhenj dhe të vegjël (në moshë) të familjes Jashari, ajo kishte shpëtuar, kurse kushëriri i saj, Bashkimi, kishte mundur t’i shpëtonte rrethimit.

Bashkimi dhe Besarta e shpëtuar, 4 pjesëtarët e familjes që gjendeshin në Gjermani dhe dy vajzat e Ademit që kishin qëlluar tek të afërmit e tyre, ishin 8 anëtarët e mbijetuar nga 28 anëtarë sa kishte gjithsej atëbotë familja Jashari. Sot, pas kaq vitesh, kjo familja e ndritur është shtuar, rritur dhe gëzuar edhe me emrat e ripërtërirë të Bacë Shabanit, Hamëz dhe Adem Jasharit, të cilët të ripërtërirë nga hiri i heroizmave historikë të familjes, mu si Feniksi, sigurojnë rritën e jetës së re dhe garantojnë historinë e paraardhësve të tyre heroikë me shumë krenari.

Nëse rilindësit dhe heronjtë e kombit, si Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Isa Buletini, e të tjerët, sollën Pavarësinë e Shqipërisë, vetëflijimi i familjes Jashari, ishte vula e lirisë së Kosovës e cila u arrit me kaq shumë luftëra dhe sakrifica.

*Gani Qarri, nxjerr nga libri “Krijuesit e Historisë”

Nga Pertefe Leka/

 Kur Ministri i Arsimit Dr.Prof.Mirash Ivanaj po zbatonte reformën arsimore,.programi  bazohej në luftën kundër padijes dhe plogështisë intelektuale,dhe  në luftën   që pengonte lirinë e mendimit dhe  kërkimin shkencor.

Kontradikta, që lindi ndërmjet kërkesave pedagogjike dhe aftësive konkrete të kuadrove kërkonte   spastrimin e shkollës nga të paaftit dhe të papërkushtuarit  duke futur ligjin e kategorizimit përmes testimit.

Në Vlorë ka pasur shumë mësues të ardhur nga Shkodra,  të përzgjedhur  nga ministria e arsimit si mësues  me experience te mire  për ta bërë shkollën  sa me funksionale me programet bashkëkohore.Vlorës nuk i mungonin mësuesit e aftë por reforma arsimore përfshiu të gjitha rrethet e Shqipërisë për të këmbyer metodat më të mira të mësimdhënies.

Edhe para reformës arsimore, një gjurmë të pashlyeshme   në Vlorë dhe në historinë e arsimit kombëtar ka lënë mësuesi i nderuar  shkodranë Kolë Kamsi, i cili  qe një shembull i përkryer për mësuesit e tjerë që erdhën pas tij.Në vitet 1930, në Shkollën Tregtare të Vlorës ishte mësues edhe Ernest Koliqi, të cilin e përmend me krenari,i madhi  Petro Marko, si mësuesin e tij të nderuar.

Në një foto të marrun nga fototeka e familjes së Jahja Domnorit,e vitit 1935, paraqitet një

grup  mësuesish, shumica e tyre janë nga Shkodra. Mbrapa kësaj fotografie janë shkruar emrat e personave, që për kënaqësi të trashëgimtarëve të këtyre familjeve ,pasi është një foto 80-vjecare,janë shënuar këto emra:Nga e djathta në të majtë,dominon familja Beltoja  nga Shkodra,dy bashkëshortët  Cuku e Zina Beltoja,Neta, vajza e tyre studente ne  Tiranë dhe dy djemtë,

ngjitur me to është mësuesja  Varvara Miho,me skufe të bardhe në kokë  dhe   Gjena  me  Jakun.Në qendër të fotos është  drejtori i shkollës,Jahja Domnori nga Shkodra )

Historiku i kësaj fotoje është i thjeshtë:Ky grup mësuesish pasi kanë festuar së bashku ditën e Pashkës katolike,në familjen Beltoja, kanë dalë së bashku  me përcjellë për në Tiranë, Neten(vajzën e tyre ), e cila vazhdonte shkollën në Institutin “Nëna Mbretëreshë”.

Është një foto mbresëlënëse, personat në fjalë, i përkisnin  të tri feve dhe  moshave të ndryshme.

Vlorës nuk i mungonin  pamjet mahnitëse,as institucionet fetare,apo qendra të trashëgimisë kulturore, që të pozonin para tyre,por ato zgjodhën të faleshin përpara Tempullit të Pavarësisë.

Pasi  kishin celebruar me shumë mirëkuptim  një festë fetare katolike,paçka se  disave prej tyre  nuk u përkiste ai religjion.kishin dalur  së bashku të shoqëronin mësuesen e ardhshme, Neten, e cila së shpejti do te ishte kolegia e tyre

Ata  i  bashkoi një ndjenjë e pastër, pa dallim veri a jug, feje apo moshe, ishte dëshira  për të  transmetuar një mesazh:Të gatshëm  për t’i shërbyer Atdheut në çdo skaj..

Në mes  të grupit bie në sy  mësuesi,Jahja Domnori, i emëruar  drejtor i shkollës, në Lagjen Zogu i parë,Vlorë.

Ministri i Aresimit, Prof.Mirash Ivanaj,i kishte  bërë thirrje ish studentit  të tij,në Gjimnazin e Shkodrës, të shkonte  atje  pasi kishte larguar  disa mësues  të padisiplinuar.(jo vlonjatë) Ministri  i  njihte  mirë aftësitë pedagogjike dhe organizative të ish nxënësit tij, kur Ivanaj  ishte mësues  dhe drejtor  i  atij gjimnazi.

Nga ditari i mësuesit J.Domnori mësojme se e kishte marrë në dorëzim shkollën, në skelë të Vlorës, me 80 nxënës,E kishte filluar punën vetëm me një mësuese, Varvara Miho,një zonjë shumë e nderuar.  Shkolla kishte shumë nevoja, por mbi të gjitha  duhet të përfshiheshin edhe femijët e portit që nuk kishin frekuentuar asnjëherë  në shkollë.

Me një punë këmbëngulëse,drejtori i emëuar, arriti të  regjistrojë shumë nxënës që punonin ose endeshin në port.Ai arriti ta trefishojë numrin e nxënësve.

Duke pasë një kontigjent nxënësish të vështirë,drejtori i kërkonte vazhdimisht Ministrit t’i dërgonte mësues,”dorë e fortë”,veçanërisht burra, por ministri  kishte besim te kuadrot që kishte emëruar atje,prandaj  i shkruante- po të dërgoj mësuese të afta- .

Kështu u rrit personeli mësimor me mësueset,Razije Kallulli (Nëna e Adriatik Kallullit),Ifet Asllani(vajza e Ali Asllanit), Hava  Xhaferi,të cilat punuan me përkushtim dhe krijuan me drejtorin e shkollës një kolektiv shumë kompakt dhe serioz.

Në mes të kolektivit përmendet edhe Kadriu nga Dukati i cili bënte punën e higjenistit  në shkollë.

Drejtori i shkollës shkruan për te se ai na ndihmonte në kontrollin e pastërtisë se çdo nxënësi, para se të futeshin në mësim.

Për këte,drejtori, kishte blerë peshqire,sapun dhe një fuçi të cilën Kadriu e mbante me ujë të ngrohtë, per t’u larë kokat e  nxënësve që  vinin të papastër.Ndërsa,për nxënësit  që kishin nevojë më shumë kishte blerë makinë qethëse  të cilën e bënte vetë drejtori dhe pastaj e mësoi edhe Kadriu.

Ai  e bënte punën me shumë përkushtim  dhe ishte bërë pjesë e pandarë e trupit mësimor.

Drejtori i shkollës shkruante me shumë respekt për Kadriun sa nuk e dallonte nga mësueset e tjera

Mirëkuptimi në kolektiv,me mësuese të përgatitura dhe organizimi me një disiplinë shembullore  bëri që shkolla të dali shumë shpejt nga prapambetja.

.Për  t’i angazhuar nxënësit me punë,drejtori, kishte,krijuar kopshtin e shkollës ku fëmijët  praktikonin,mësimet  e tyre.po ashtu edhe një biblotekë modeste.

Botimet e metodistit,Kolë Kamsi,  “Mësime përmbi natyrën”dhe “Lulet e mendimit”(1919),ishin  present  në përgatitjen e mësuesve,për të ofruar  dijet nxënësve  me natyrën.

Në ditarin e drejtorit theksohet se në shkollë kishte shumë femijë të familjeve ebrej.

Ata sapo mbaronin mësimin shkonin në pikat e shitjes, ku i kishin caktuar prindërit,.

Një praktikë që i stimulonte fëmijët e tyre akoma më shumë për mësim dhe fitim,që  t’i  dinin më mirë  vlerat e shkollës e për ta përballuar me shpenzimet e tyre.

Interesante ishte ,njohja e drejtorit të shkollës me Kryetarin e Bashkisë, Z.Ali Asllani.

Për ate flet me një konsideratë të admirueshme,jo vetem në sjelljen e tij prej diplomati,por edhe në sjelljen e tij,si njeri i thjeshtë i punës,organizator që kontrollonte në terren  detyrat e ngarkuara prej tij,si Kryetar Bashkie.

Një ditë, Kryetari i Bashkisë,Z.Ali, po shkonte të verifikonte,një punë që ua kishte ngarkuar punonjësve  të tij. Kur po kthehesh,  afër shkollës dëgjoi shumë fëmijë, që flisnin me një dialekt tjetër.U ndal të takonte drejtorin e shkollës të cilin e vlerësonte shumë për punën cilësore që kishte bërë në ate shkollë.

Në bisedë e sipër e plot humor i tha:- Z.Jaho të përgëzoj për të gjitha punët e mira, por si është e mundur që fëmijët flasin në dialektin tuaj.-

Drejtori në bisedë e sipër i ishte  pergjegjur.-Në kopshtore është mësuese Zina Beltoja,ajo  flet një shkodranishte të pastër, ndërsa  unë jam lidhur shumë me femijët e portit për t’i tërhequr  sa më shumë pas shkollës,kështu që fëmijët së bashku me mësimet kanë pëlqyer  edhe dialektin e Shkodrës, janë fëmijë shqiptarësh,Zoti  Ali,kjo tregon  se dialektet kapërcehen lehtë.

Drejtori në vazhdim të bisedës  i kishte thënë: edhe ju, Zoti Ali, e keni pëlqyer shumë,  kur unë shqiptoj në dialektin tim, Vlona për Vlora sepse,   siç jeni shprehur ju,në Vlonë, vlon shpirti i vlonjatit. Dhe plot dashamirësi, Drejtori  i kishte thënë:  edhe unë Z.Ali,ta  kam mësuar përmendsh “Hanko Hallen”  në toskërishten  tuaj të bukur.Kështu e gjithë biseda  kishte kaluar  me humor pozitv.

Drejtori,J.Domnori komunikonte shumë mirë me Kryetarin e Bashkisë jo vetem për probleme pune por edhe  në diskutime të ndryshme për kulturen botërore.Te dy njihnin gjuhët orientale,dhe shpesh ndaleshin në poetët Persianë, Saadi e Rumi,Kajami,Avicena por edhe në kulturën përendimore.  Të dy e kishin për zemër Gëten. Drejtori shkruante: “Z.Ali Asllani si në bisedë edhe në poezi  kishte një humor të hollë,çfarë kishte në shpirt ja pasqyronte shprehja e fytyrës,të cilën e përcillte  me një buzëqeshje të ëmbël.Por kur shpërthente në poezitë e tij kundër padrejtësive ishte i rreptë dhe shpesh  më kujtonte Fishten tonë të shtrenjtë”

Si në zyrë ashtu e dhe në shtëpi kishte një sjellje  dhe një etikë që rrallë mund ta gjeje te intelektualët e kohës. Kur Z.Ali bashkë me Zonjën e tij, më ftonin në shtëpi, më  bënin një pritje  shumë të ngrohtë dhe të kulturuar.

Ishte interesante  se në  marrëdheniet me njerëzit ishte shumë i thjeshtë, por kur i shkonin ne zyrë  i donte njerëzit  me një paraqitje dinjitoze  dhe me një  veshje të rregullt sepse siç thoshte vetë, respektojnë institucionin”

Inisiativen e drejtorit,  për të hapur kurset kundër analfabetizmit  për vajza dhe gra Kryetari i Bashkisë e   përshendeti   me entuziazëm. Ishte shumë përparimtar,shumë modern,  emancipimin e gruas shqiptare e shihte me përparësi.,dhe këte e kishte shumë të qartë se këte zhvillim  mund ta bënte vetem shkolla.

Në afishen e shpallur në shkollë shkruar në dialektin verior nga drejtori i shkollës shkruhej:

”Zoja e zojusha –

Çdo punë para se m’ba duhet me ditë se si bahet, për me ditë asht nevoja që të mësohet .

Prandaj çdo nanë apo vajzë e rritshme do të mundohet të mësojë sa të jetë e mundur.Pra, për me zhdukë analfabetizmin e kësaj lagje ç’me sod asht cilë nji kurs për femna .Për  këtë punë janë ngarkue dy mësueset: Zoja Hafa Xhafa e Zojusha Ifet Asllani ,për të mësue çupat e rritshme e grat që s’kanë pasë fatin me mësue në shkollë.Prandaj ata që dishrojnë le të merren vesht me to e t’urdhnojnë ditën e enjte pas drake.

Me kaq ju falnderojmë nga zemra me gjithë personelin t’im,që keni pasë mirësin me urdhnue.”(Jahja Domnori 1935)

ME RASTIN E 70 VJETORIT TË DALJES SË GAZETËS SË PARË NË GJUHËN SHQIPE NË TETOVË “ZANI SHARRIT”/

Ndarja e tokave shqiptare nga sunduesit italo-bullgar 1941/

Nga Prof.Dr. Vebi Xhemaili/

Me  fillimin e Luftës së Dytë Botërore në banovinën e  Vardarit fillojë të ndryshojë struktura intelektuale,  në këto rrethana të caktuara politike filloi një lëvizje e fortë për bashkimin e trojeve shqiptare me një platformë të shëndoshë kombëtare kah bashkimi kombëtar që çonte drejtë rrugës së lirisë dhe bashkimit kombëtar. Bartës kryesor të kësaj propagande ishin studentët e organizatës  “BESA”, të Beogradit me programin e saj politik.[1]

Patriotët shqiptarë me fillimin e luftës së Dytë Botërore dhe rrënjën e disa qyteteve shqiptare si Shkupi me rrethinë nën sundimin bullgar dhe terrorin që bëri ushtria e saj me popullsinë shqiptare dhe turke duke përdor masa drakonike. Organet bullgare aplikuan  menjëherë  urdhrin  për ndalimin e simboleve shqiptare burrave (kapuçat e Bardhë dhe grave ferxhet). Këta qytetarë vetë pse ishin shqiptarë  maltretoheshin dhe kapuçat e tyre hidheshin në lumin Vardar.[2]

Popullata shqiptare që ra nën sundimin bullgarë nga Shkupi deri në Preshevë e Bujanovc me rrethinë, iu mor e drejta e shkollimit dhe në vend të lapsit dhe pushkës kësaj popullate iu dha  kazma dhe punët më të rënda fizike duke punuar angari, në hapjen e kanaleve dhe ndërtimin e rrugëve dhe hekurudhave, ku në këto punë të dhunshme pati shumë të vdekur siç është rasti i hekurudhës Gostivar-Kërçovë, ku pati shumë të vdekur nga torturat bullgare, në këto vrasje ka pasur edhe kosovarë. Gjatë këtij sundimi kundër popullatës shqiptare që përjetonti ditë tejet të vështira, bëhej edhe presion i paparë ku sulmohej feja si kult i shenjt i shqiptarëve në këto anë, si; Xhamit, vakëfet, teqetë dhe pasurit tjera. Regjimi bullgarë gjatë këtij sundimi, sulmonin shqiptarët ku i shinin, herë herë edhe pa pikë faji, vetëm për të futur frikë në mesin e popullatës  shqiptare. Ata përdornin kundër tyre metoda tejet barbare, shumë më të rënda se sa serbët. Shqiptarë kësaj radhe nën sundimin bullgarë përjetonin gjenocidin e njëjtë, si hebrenjtë nga  makineria hitleriane. Kundër këtij terrori të fashistëve bullgarë në Shkup në atë kohë vepronte Shaip Mustafa-Presheva me shokë.[3]

Në këto rrethana lufte filloi një asimilim tejet i  theksuar në fushën e  arsimit dhe të kulturës në trevat shqiptare të Shkupit dhe Preshevës.  Për këtë arsye u ndie nevoja për arsimin shqip dhe botim të gazetave në gjuhën shqipe.

Në këto rrethana lufte kolosi i madh kombëtar i kësaj ane Shaip Kamberi, e filloi përgatitjen e daljes në dritë të gazetës “Zani i Sharrit” në Tetovë. Kjo gazetë bëri jehon të madhe jo vetëm në Pollog, por filloi të përhapet edhe jashtë Pollogut. Në këtë gazetë botoheshin  materiale të llojllojshme nga jeta e përditshme që i preokuponte jo vetëm shqiptarët e Tetovës dhe Gostivarit, por edhe më gjerë shqiptarët kudo që ishin. Si prioritet i gazetës “Zani i Sharrit”, ishte  ngritja e vetëdijes kombëtare dhe lufta e saj për liri dhe bashkim kombëtar.

Porosit e atdhetarëve për shkrim dhe lexim të rinisë shqiptare

Në këtë gazetë të parë në gjuhën shqipe, botoheshin porosi të atdhetarëve  të mëdhenj shqiptarë, të cilët gjatë jetës së tyre flijuan çdo gjë, vetëm që rinia shqiptare të arsimohet, të mësojë shkrim dhe lexim. Për këtë vepër të shenjtë ata u dënuan, internuan, ngelën rrugëve, vetëm pse luftuan për arsimimin e popullit të vetë.

Kjo gazetë në çdo numër të saj me shkrime nga e kaluara historike, për patriotët e kombit, që flijuan jetën për liri e bashkim kombëtarë, për arsimim të rinisë shqiptare në gjuhën e nënës duke iu kundërvu regjimit të egër serb që luftonte me çdo kusht për ç’kombëtarizimin e kombit shqiptar. Lufta e gazetës “Zani  i Sharrit”  kah mesi i shekullit të XX-të ishte udhëheqës për rininë progresive tetovarë, që  bënte thirrje për një jetë të arsimuar, në mesin e popujve tjerë të Ballkanit.  Në këtë gazetë përshkruheshin vuajtjet e atdhetarëve të mëdhenj që flijuan çdo gjë për arsimimin e popullit të vetë. Këta patriotë duke bërë thirrje të pa ndërprerë rinisë dhe popullit të vetë. Këta atdhetarë për këtë vepër të shenjtë në fund të jetës së tyre ngelën rrugëve nga pushteti komunist i asaj kohe, Disa nga  këta patriotë kombëtarë u burgosën, disa u internuan, ndërsa disa u vranë, që sot  e kësaj dite nuk u dihet vari. Me këtë rast do të jetë nderë dhe respekt vetëm ti përkujtojmë disa nga këta pishtarë të arsimit, që vdiqën në varfëri të skajshme në fund të jetës së tyre, në pleqëri të thyer, si: Rexhep Voka, Jashar Erebara, Abdilhaqim Dogani, Josif Bageri, Mateja Mateski nga fshatrat e Rrekës, e shumë patriot tjerë.[4]

Por atdhetarët shqiptarë nuk i frikoi pushtetit aktual  i asaj strukture, ata e sakrifikuan veten për komb e popull, një ndër ta ishte edhe Azem Morana, mësuesi i Karshiakës dhe mbarë popullit shqiptar, ky me trimërinë e tij i tregoi rinisë shqiptare se si luftohet për liri e bashkim kombëtar. Ky atdhetar i palodhshëm nëpër mes shkrimeve të veta në gazetën “Zani i Sharrit”, kërkonte ditë e natë, pa ndërprerë vetëm arsim dhe arsimim të rinisë shqiptare kudo që jetonte.

Ky atdhetar i palodhshëm që luftoi tërë jetën për liri dhe bashkim të trojeve shqiptare me Shqipërinë. Pas mbarimit të luftës së Dytë Botërore, ky patriot kurë nuk u pajtua me politikën sllavo-komuniste. Prandaj regjimi komunist e dënoi me vdekje, në gjykimin që u mbajt nën qiellin e hapur  në Shkup, pas luftës së Dytë Botërore, në vitet 1946-47.[5]

Ky atdhetar i madh që sy trembej syri fare, në shkrimet e veta për gazetën “Zani i Sharrit” kërkonte nga vajzat tetovare arsim vetëm arsim, ai duke bërë thirrje nëpër mes të gazetës “Zani i Sharrit”, “se ata duhet të vrapojnë nëpër shkolla për me mësua gjuhën shqipe, këtë gjuhë të bukur që kanë fol edhe vetë zotët Ilirianë të Ilirisë. Vajzat duhet të mësojë se ata duhet të marrin  barrën e edukimi të breznive të ardhshëm që nesër kanë me u orvat për të mirën e këtij vendi, kaq të vuajtur”[6].

Roli i gazetës “Zani i Sharrit” në ngritjen e vetëdijes arsimore

 Po ashtu kjo gazetë për një afat të shkurtë të botimit  të saj  në Tetovë, bën përpjekje të jashtë zakonshme në ngritjen e vetëdijes arsimore në mesin e masave gjëra popullore në Pollog e më gjerë. Në periudhën e luftës së Dytë Botërore popullin shqiptar e gjeti në një situatë tejet të pavolitshme arsimore, sipas statistikave ekzistuese populli shqiptar në atë kohë kishte mbi 90%, që nuk dinin shkrim dhe lexim. Në këto rrethana tejet të vështira, pozita e rinisë shqiptare në Tetovë, Shkup, Gostivar, Kërçovë, Strugë dhe shumë qytete tjera, ishte në pozitë tejet të vështirë në aspektin e ngritjes së arsimit dhe të dijes. Sundimi i gjatë shekullor turk kishte lënë pasoja të pashlyeshme në  mesin e popullit shqiptar. Me rënien e trevave  të Shqipërisë Verilindore nën sundimin serb fillon një fazë edhe më e egër e pushtuesve jugosllav, kundër çdo gjëje shqiptare. Ky sundim i egër kundër elementit shqiptar vazhdon me metoda tejet diskriminuese, kundër arsimit dhe kulturës shqiptare. Këto metoda fashizoide të sunduesve serb të cilit luftonin çdo gjë nga kultura jonë kombëtare që nga viti 1912, e posaçërisht më e theksuar ishte lufta kundër arsimit  të shqiptarëve, të cilët sipas projektit të akademisë serbe, se:  “Shqiptarët sa më parë duhet të shpërngulen, i cili projekt i ka kornizat nga albanofobi i shquar serb Vaso Çubrilloviqi.[7] Ky ideolog famëkeq, për mos sukseset e planit serb për asimilim total të shqiptarëve, e akuzon Shqipërinë. Përkundër masave që ka ndërmarr politika serbe kundër arsimit të shqiptarëve në gjuhën shqipe, nuk jemi të kënaqur. Pasi shqiptarët duke u mbështetur në pjesën e Shqipërisë së lirë, po zgjohet vetëdija e tyre nacionale.[8]

Roli i i gazetës “Zani i Sharrit”, në këto rrethana të veprimit ka qenë tejet e i madh sa që me këto pakë fjalë nuk mundë ti  shpërblehemi as gazetës “Zani i Sharrit”. Poashtu as redaktorit të nderuar dhe patriotit të madh Shaip Kamberit, në luftën e tij që ka bërë nëpër mes të kësaj gazete për arsimimin  e masave shqiptare dhe luftën e tij për ngritjen e vetëdijes kombëtare. Ky atdhetar në çdo numër të gazetës “Zani i Sharit”, e fillonte me parullën, “bashkimi asht e vetmja rrugë për shpëtimin e Shqipërisë”.[9]

Editori i gazetës “Zani i Sharrit”, ishte i bindur thellë se vetëm me arsimim mund të krijohet një armë e shëndoshë  në mesin e popullit shqiptar për me iu kundërvu politikës asimiluese që udhëhiqte makineria serbe për shpërnguljen e shqiptarëve nga trojet e veta historike. Prandaj Shaip Kamberi ky avokat i palodhshëm kur nuk i baronte fjalët e Vaso Çubrilloviqit, se shqiptarët duhet të shpërngulen në masë dhe vinë në konsideratë vetëm  dy shtete; “Shqipëria dhe Turqia”.[10]

Prandaj  si editor në gazetën “Zani i Sharrit” i bënte apel popullit shqiptar se pas çlirimit nga sunduesit e huaj, “ne shqiptarët me plebishit do të kërkojmë që së bashku me Kosovë e Maqedoni deri ku ka shqiptarë do ti bashkangjitemi Shqipërisë Etnike”.[11]

Në  faqen e parë gazeta “Zani i Sharrit”, shkruante:”ne jemi të një gjuhe, gjaku, e race, nuk kemi me lejue kompromis me grupet e huaja sllave në tokën tonë, nuk kemi me lejue që në këtë tokë dhe për këtë tokë të huajt të bëjnë pazarllëk, pa pyet të zotin e saj. I zoti i saj është i gjithë populli shqiptar i cili ka vendosë për një Shqipëri të lirë dhe të bashkuar Etnike.[12]                                                                               

Zoti në Qiell na mbi tokë

Me gjithkund vllazen e shokë

Por se cili në cakë të vetë.

Gazeta “Zani i Sharrit” për realizimin e të gjithë këtij programi kombëtar, mbështetet në vullnetin e pa përkulshëm të mbarë popullit shqiptarë, në vullnetin e banorëve të këtyre trojeve të mbështetur në Lidhjen e Parë dhe të Dytë të Prizrenit.[13]

Për ruajtjen e trojeve shqiptare nga asimilimi dhe shpërngulja që në atë kohë kishte marrë përmasa tejet të rrezikshme për kombin shqiptar, ky patriot i palodhshëm në mbrojtjen e vlerave kombëtare dhe arsimore pandërprerë i bënte thirrje popullit shqiptar dhe rinisë së saj, që sa më parë të rok lapsin për arsimim të popullatës si në qytet poashtu edhe në fshat. Duke botuar shpeshherë thëniet e apostullit të shqiptarizmës Rexhp Vokës, “se pa arsimim nuk mund të mbrohet Vatani”.[14]

Ndihmesë të madhe në këtë veprim mbar kombëtar në fushën e arsimit i ka dhënë edhe atdhetari i shquar nga Gostivari Abdilhaqim Dogani, i cili me parat e veta e bleu një shtëpi private dhe gratis i furnizoi nxënësit me abetare shqipe dhe fletore vetëm e vetëm të vijon shkollimin dhe të arsimohen në gjuhën e nënës.[15]

Në këto kondita tejet të vështira politike-ekonomike dhe arsimore pasi pushteti aktual serb nga viti 1912 i kishte mbyllur të gjitha shkollat në gjuhën shqipe deri me fillimin e Luftës së Dytë Botërore. Shaip Kamberi, ky veprimtar i palodhshëm gjente kohë dhe hapësirë që në gazetën “Zani i Sharrit”, në çdo numër  të bëjë thirrje rinisë shqiptare dhe popullit  për arsimim me çdo kusht, duke përsëritur në çdo numër të gazetës “Zani i Sharrit” disa herë  kërkesat e atdhetarëve shqiptarë që flijuan jetën vetëm e vetëm duke dashur popullin e vetë ta arsimojnë dhe orientojnë në rrugë të drejtë ka arsimi, se vetëm me arsim ruhen vlerat e një kombi  në rrethana të theksuara siç ishte rasti me vuajtjet dhe shtypjen e popullit shqiptar në Kosovë dhe Maqedoni.

Prandaj ky atdhetar i shquar që i digjej shpirti për arsimim të rinisë shqiptare, në çdo numër të gazetës “Zani i Sharrit”, përsëriste kërkesat e apostujve, për arsim të rinisë shqiptare, se vetëm nëpër mes të arsimit mund të ruhet populli nga asimilimi dhe të ngrihet në nivel të lartë kombëtar. Gazeta “Zani i Sharrit”, botonte fjalët dhe veprat e  Rexhep Vokës, i cili deklaronte:” Ne shqiptarët  pa këndim e pa mëcim kemi ngelë si të egër në mal e në errësirë”. Se me pushkë e me thikë nuk po fitohet, po lypet edhe kalem e këndim fjalë e mendim.[16]

Gazeta “Zani i Sharrit”, në numrat e vetë botonte edhe vjersha të karakterit revolucionar në ngritjen  vetëdijes kombëtare se ne si shqiptar që jetojmë në trojet tona etnike duhet të ngremë zërin kundër atyre që duan këtë popull ta asimilojnë  dhe në regjistrimet e pushtetit serb ta regjistrojnë kundër vullnetit të vetë për turq dhe se duhet patjetër të shpërngulet nga trojet e veta historike.

Kundër kësaj propagande tejet të rrezikshme për popullin shqiptar që shkonte në favor të sllavëve, gazeta “Zani Sharrit” dhe kryeredaktori i saj iu kundërvunë me sukses në shkrimet e veta nëpër mes të kësaj gazete që në atë kohë para 50 viteve botohej në Tetovë. Po ashtu edhe vjershat e botuara në këtë gazetë janë kryekëput në frymën revolucionare të popullit shqiptar kudo që janë të luftojnë për prosperitetin e  vendit dhe popullit të vetë, si popull më i lashtë i Ballkanit.

Kënga për Shqipërinë Etnike  “Z a n i   i   K o s o v ë s”, marrë në origjinal nga gazeta, “Zani i Sharrit.[17]

           Përpara vllezër me nxitim

Sot Kosova ne t’gjthë na thret

Nëpër pranga e nën temrim

Mjaft është shtypun 30 vjet,

Duam të jetojmë në nji të Shqipënisë,

nuk i shtrohemi kërkujtë;

duam të jetojmë në gji të vëllaznisë

S’pranojmë’pranga nga të huajt’

Se Shqiptarët si qe moti:

Do ta lajmë këtë tokë me gjak’

Do të valoj pushka do të valoj topi,

Këmbë t’huaj s’lamë as pak.

Me gjakun t’onë, kuq si zjarri

Do ta shkruajmë nëpër jetë,

Se Kosova kunor ari

Shqipëni ka qenë, asht do të jetë.

Një zë buçet sot prej Sharrit,

Nga krahnuer i Kosovarit:

O nën flamur kuq e zi,

Do të bëhemi pluhur e hi.[18]

Gazeta “Zani i Sharrit”, botohej në shtypshkronjën  “Përparimi”, Tetovë,  rruga Naim Frashëri nr. 27.

Në kujtim të 30 dibranëve të humbur mes dallgëve/

9 mars… !

Kjo datë, kjo ditë, nuk figuron në asnjë kalendar as si ditë e bardhë dhe as si ditë e zezë. Është lënë në kornizën e një dite të zakonshme, si të gjitha ditët e tjera të rëndomta të kalendarit të jetës. Kështu e kanë lënë politika dhe politikanët, publicistika dhe publicistët, familjet dhe familjarët. Askush prej tyre, këto TETËMBËDHJETË  vjet, që nga 9 marsi i vitit 1996, nuk është kujtuar dhe nuk kujtohet për të hedhur pak dritë për të çarë pak errësirën e natës së madhe që mbështolli ajo ditë. Një natë që të vë gishtat në sy, nën ujë e mbi ujë…

Natën e 9 marsit të vitit 1996, e premte në të shtunë, tridhjetë dibranë u tretën si kripa në ujë në ngushticën detare të Otrantos në udhëtimin klandestin drejt Italisë…

As mëngjesin e së shtunës, të dielë, të hënës, të martës, të mërkurës…as edhe një lajm, as edhe një germë e shkruar në gazetat e kohës, as edhe një zë në të vetmin televizion e radio të vendit !

Një fonogram nga Vlora në adresë të komisariatit të policisë të Peshkopisë përcillte lajmin e kobshëm se një djalë i ri nga Kllobçishti i Maqellarës, Sulejman Qoku, ishte gjetur në brigjet e Italisë, i mbytur…

Ishte ky “zë në kasafortë” që do të trondiste jo vetëm familjen Qoku por edhe dhjetëra familje të tjera që dinin se me të kishin qenë edhe djemtë e tyre. Kjo bëri që në zyrat e PTT në Peshkopi e Maqellarë të vërshonin burra e gra, nëna e motra me lot në sy në përgjigje të pyetjes “Ku janë djemtë tanë?”…

I kam jetuar dhimbshëm ato momente…

Më 14 mars 1996, e enjte, në një cep në faqen e parë të gazetës “Zëri i Popullit” botohet shkrimi: “Viktima të eksodit” – Një i mbytur në det dhe 30  të tjerë të humbur. Të gjithë nga Maqellara e Dibrës.

Ishte shkrim me firmën time…

Më 15 mars, e premte “Gazeta Shqiptare” boton lajmin mbi humbjen e një skafi ku kanë qenë ”34 vetë nga Dibra” dhe gjetjen në brigjet e Otrantos të kufomës së Sulejman Qokut nga Maqellara.

Më 27 mars, e mërkurë, Televizioni Shqiptar, pas  18 ditë heshtjeje, më në fund bëhet i gjallë. Spikerja njofton thatë se në brigjet e Italisë  është gjetur një kufomë dhe se 29 dibranë të nisur me një skaf më 9 mars  kanë humbur…

Më pas asnjë lajm, asnjë zë, as në gazeta, as në radiotelevizion, as në Kuvend, as nga “e majta” në opozitë, as nga “e djathta” në pushtet, asnjë veprim demokratik – protesta të familjarëve, greva urie…

Shteti dhe partitë politike ishin në ethet e zgjedhjeve të 26 majit 1996. Tragjedia dibrane e 9 marsit 1996 ishte hedhur në koshin e harresës…

*        *        *

Koha kalon. Deti Jon përsëri ngre dallgë. Vjen 28 marsi i vitit 1997. Vjen tragjedia e madhe ku “kateri i radhës” goditet nga “Sibila” dhe Otrantoja merr në gjirin e vet të errët shtatëdhjetë e ca jetë njerëzish, burra e gra, fëmijë që ende nuk kishin hedhur hapin e parë mbi tokë…

Kohët kishin ndryshuar. Zërat në kërkim  të njerëzve formuan dallgë të mëdha, dallgë që kurrë, as atëherë dhe as sot e kësaj dite, nuk janë qetësuar…

…Më 28 mars, çdo vit, në gjirin e Vlorës dhe në det të hapur, nëna e nuse shamizeza u hedhin valëve lule të pranverës, të asaj pranvere që ata e lan pas  në kërkim të një pranvere në vende të tjera…

… 9 janar 2004. Përsëri Otrantoja merr jetë njerëzish, kësaj radhe 28 vetë, 27 prej të cilëve shkodranë…
Nuk po zgjatem në përshkrim të “varrezës” gjigante të Otrantos, varrezë pa varre. Po kthehem tek “Tragjedia dibrane”…

Më 15 janar 2004 ministri i rendit Toska, duke bërë një përmbledhje të viktimave që humbën në valët e detit për herë të parë deklaron publikisht në Kuvend: “Do të isha i padrejtë të mos përmendja edhe tragjedinë  e 30 dibranëve më 9 mars 1996 që u mbytën; askush nuk tentoi t’i shpëtonte dhe mizorisht fakti iu fsheh publikut dhe familjeve të tyre!”

Më 29 mars 2005 (sipas shtypit) ministri Toska bën një vizitë në familjen e Abdulla Hakores në Brezhdan i cili  humbi djalin në këtë ngjarje tragjike. Ndërsa u ka dhënë familjarëve lajmin e hidhur ka qenë i pari që i ka ngushëlluar sipas zakoneve të vendit. Ministri Toska ka premtuar në emër të qeverisë se do të shihen të gjitha mundësitë për të ndihmuar financiarisht fëmijët e viktimave…(!)

Në një letër të hapur në adresë të ministrit Toska më 2 prill 2005 shkruaja:
Ju i nderuar Ministër thoni:
“Nga kontrolli i dokumenteve përkatës rezultoi se në vitin 1996 Policia Italiane ka njoftuar Policinë e Vlorës për gjetjen e dy kufomave me emrat  Sulejman Qoku dhe Petrit Qoku nga fshati Kllobçisht i Maqellarës dhe më pas edhe katër kufoma të tjera të cilat nuk mund të identifikoheshin për shkak të dekompozimit” (!)

Unë, në atë kohë, kam pas mësuar për gjetjen e kufomës vetëm të njërit, të S. Qokut që deputeti i PD-së, njeri i afërt i tij, Agron Qoku shkoi dhe e njohu vetë dhe e solli në Kllobçisht ku ka edhe sot e kësaj dite varrin e vet. Ju jepni edhe një emër, që të paktën unë nuk e kam ditë si të vdekur, të Petritit, por nuk jepni emrat e katër personave të tjerë që “nuk mund të identifikoheshin për shkak të dekompozimit”. Një përgjigje të tillë mund ta presësh nga kushdo por jo nga një ministër rendi. Çelësi për identifikimin e kufomave tashmë është kaq i njohur sa është bërë dhe po bëhet edhe në dhjetramijëra apo më shumë njerëz, viktima të Cunamit, është ADN-ja. A është bërë, qoftë edhe një veprim i vogël në testimin e atyre kufomave nëpërmjet testeve bashkëkohore? Me njoftimin që dhatë  mendoj se keni sjellë një tronditje të re, të thellë, midis familjarëve të viktimave. Ata, me siguri, duan të dinë emrat e atyre djemve, të marrin eshtrat dhe t’i varrosin në fshatin e tyre, pranë dhimbjeve të tyre. Këtë, i nderuar Ministër, duhet ta bëni. Dhe ta bëni sa më shpejt të jetë e mundshme”.

Kaq është hapësira informative për djemtë e Dibrës. Shteti pas 9 vjetësh i deklaron të gjithë të mbytur. Katër prej tyre nuk u ve as emër dhe as mbiemër. Ata janë varrosur në tokën italiane pa identitet. Për të tjerët, ata që i mori deti, nuk flitet fare përveç një personi i cili edhe në vitin 2008 deklaron se ata “mbahen peng” në një burg të sigurisë së lartë në Korfus të Greqisë duke i dhënë ngjarjes ngjyrë mitologjike…

Tragjedia dibrane ndodhi në prag të zgjedhjeve të 26 majit 1996, zgjedhje të njohura për dhunën dhe arrogancën, për manipulimin ekstrem. Politikës së djathtë në pushtet nuk i interesonte publikimi i ngjarjes. Kështu do t’i deklaronte “shoqërisht” një gazetari një personalitet i lartë i shtetit të kohës: “Ata janë mbytur por ne nuk na intereson publikimi i ngjarjes”.

Ishte i justifikueshëm për  partinë demokratike në pushtet një veprim i tillë. Heshtja për të ishte votë për zgjedhje.

Por a ishte e justifikueshme heshtja në ato ditë të marsit, prillit dhe majit 1996 për partinë në opozitë, atë socialiste?

Pse deputetët socialistë nuk thanë as edhe një fjalë të vetme në Kuvend?

Kanë kaluar tetëmbëdhjetë vjet dhe “fjala kryengritëse” në kërkim të të vërtetës së 9 marsit 1996 është zënë (apo e kanë zënë) në fyt.

Më 9 janar të vitit 2009, në përvjetorin e pestë të “Tragjedisë së Karaburunit” as gazetat, as televizionet, as politikanët as familjet nuk heshtën. Nuk heshtën as edhe ato ditë kur tre shkodranë me tre arkivole të hapur kërkojnë nëpërmjet grevës së urisë ose të sillen eshtrat e fëmijëve të tyre ose të futen ata të vdekur. Politika e të dy krahëve të mëdhenj, PD e PS, hesht.

Të mos heshtësh, të ngrihesh në këmbë, të protestosh me të gjitha mënyrat demokratike është shenjë kulture, shenjë qytetërimi të atij kahu që kërkojmë të shkojmë të gjithë.

Shkodra nuk hesht dhe nuk do të heshtë kurrë për 9 janarin 2004.

Vlora nuk hesht dhe nuk do të heshtë kurrë për 28 marsin 1997.

Mua, si gazetar, më ka takuar fati i keq i përcjelljes publike të një ngjarje të rëndë. Do të doja të jenë gjallë, qoftë edhe në një “burg të sigurisë së lartë”, të mbyllur si në legjendat dhe mitet e moçme helene. Por mbi të gjitha do të doja të vërtetën, do të doja që njerëzit pranë ngjarjes të flasin, do të doja që arkivat të hapen deri në rreshtin e fundit. Nuk e dua unë. E do e vërteta, e do historia. Ata djem, duam s’duam ne, donë apo nuk donë politika, kanë hyrë në histori, janë bërë pjesë e tragjedive shqiptare të këtij tranzicioni pa kuptim.

Sot është 9 mars. Jam larg Dibrës, që të ndalesha pak tek ura e Topojanit e t’i jepja Drinit një tufë “kukrekësh – Dite Vere” për t’ia përcjellë…detit.

Jam larg Vlorës që, bashkë me shamizezat dibrane, të hidhja edhe unë një karafil mbi dallgët e detit…

Jam larg atdheut por pranë detit, një deti të huaj. Po këpus nga pjeshka e kopshtit ku punoj një degë me  lule të sapoçelura. Po e hedh në detin e Pireut duke iu lutur dallgës t’i çojë në detin e shpirtit të “Djemve të Dibrës”

Abdurahim Ashiku

Athinë, 9 mars 2014

“I lumi ti o zogu i malit, që se dron Memin e Smajlit”.shprehje malaziase/

Nga Klajd Kapinova/

Kanë kaluar disa dekada nga dita e pushkatimit të trimit Prekë Calit, piramidës së gjallë të sinorëve arbërore, u përbalt nga historia dhe fletushkat komuniste sot. Në afërsi të Lezhës (jo larg Shkodrës), në katundin Kukël (Mali i Jushit), në një shtëpi të thjeshtë malësore më 29 korrik të vitit 1878, babait Pjetër e nënës kreshnike Rudes, u lindi fëmija i parë “familjari bujar, piramida e kufirit shqiptar, krenarie e Kelmendit dhe e Malësisë së Madhe, atdhetari i zjarrtë, Martiri i Demokracisë: Prekë Pjetri (Cali) Hasanaj.”^[1]

Këtu u lind tribuni i Malësisë, një nga udhëheqësit më të shquar të mbrojtjes së trojeve stërgjyshore ilire. Kjo Derë kreshnike e pamposhtur, ishte gjithnjë e mbrujtur me tradita patriotike e atdhetare, që kishin lënë gjurmë të thella, gjatë gjithë kohës, me kontributin në dobi të çështjes nacionale. Familja e re Cali (Hasanaj – Selmanaj), në kullën tre katëshe të ndërtuar në Vermosh vitin 1920, kishin pasur një vajzë e tre djem. I pari ishte Preka, Toma, që nuk e pati jetën e gjatë, mbasi si fëmijë u mbyt tek po lahej në ujërAtë e ëmbla të lumit fushor Buna. Një tjetër fatkeqësi, rëndon familjen Cali, në moshën 21 – vjeçare, djali i tretë, me armë zjarri aksidentalisht humbet jetën. Motra e vetme e Prenkës, Lula, u martua kur u rrit në Rapsh të Hotit me Syn (Gjelosh) Mashin.

Formimi i tij fillon natyrshëm në rrjedhen e jetës, nëpërmjet njohjes dhe respektimit të tabuve, të kodit moral të pashkruar të paraardhësve, që kishin krijuar atë traditë të mrekullueshme, në odat e burrave mes bjeshkëve të Malësisë.

Studiuesi Dr. Luigj Martini, në monografinë “Prek Cali, Kelmendi dhe kelmendasit” (Shkodër, 2005), ndër të tjera vlerëson: “Padyshim, ndikimi i odave të burrave qe vendimtare. Aty pleqnoheshin ngjarjet, gjykoheshin njerëzit, glorifikohej nderi, besa, burrnia, atdhedashuria, feja, fisnikëria dhe dënoheshin me shpërfillje të kundërtat. Aty, në prehërin e atyre burrave fisnikë Prek Cali, krijoi në vetvete një mendim të prerë për fenë si një e pandarë e jetës së malësorëve, e do të vijë duke e kristalizuar dhe përforcuar akoma më tepër gjatë jetës, sa në raste të veçanta do t’i përkushtohej. Qysh herët, u miqësua me normAtë e kanunit të malëve. Në mënyrë intuitive, dalloi që ato përmbajnë në vetvete, një farë paanësie dhe ishin të domosdoshme, për të patur një rregull relativ në mes të malësorëve. Dalloi, që ky kod i pashkruar, është në harmoni të përkthyer me ekzistencën e vetë malësorëve. E ndoshta nga kjo, më vonë spikati si një nga mbrojtësit më të flaktë të tij.”^[2]

Prekë Cali, ka qenë fis i parë vojvodë në Selcë nga 12 lagjet e këtij vendi, duke pasur edhe kryet e vendit në Kelmend. Bjeshkët e fisit, duke qenë e kufizuar me Kuçin (trevë ilire) sot si pjesë e Malit të Zi, përherë u takonte barra më e rëndë në mbrojtje të tokave të të parëve.

Kësisoj, të parët e fisit, sikurse ishin trimat e anashkaluar në histori, si: Memi i Smajlit^[3], Turk Isufi, Ujk Isufi, axha (ungji) i Prekë Calit Ucë Turku (vojvodë i Selcës), Dedë Shabani, Dul Doshi e djali i tij i pashëm Kir Duli, Nikë Turku, Gjokë Nikë Selmani, Marash Mark Selmani etj., gjithnjë janë përleshur flakë për flakë në istikame, kundër synimeve shoviniste të kuçasve malazias, duke qenë në vijën e parë të frontit në luftimet mbrojtëse.

Shovinistët grabiqarë malazias, me përkrahjen e këlyshëve (kryesisht diplomacisë franceze) të ulkonjës së Perandorisë Ruse, kërkonin të gllabëronin tokat arbërore Vermoshin, Vuklin e Nikçin, sëbashku me bjeshkët e tyre të përmendura…

Me sa kujtojnë të moçmit malësorë të Kelmendit, Memi i Smajlit, ka qenë një trim i vërtetë, i cili, ka arritur t’u kallë tmerrin shkjeve, sepse çdo veprim a plaçkitje, që ata bënin në trojet tona, ai u kundërpërgjigjej, duke i dëmtuar edhe më shumë. Kur shkjetë guxonin të punonin në tokat tona, të pushtuar nga ata kishin vertetë një frikë të madhe.

Në një rast të tillë, Memi i Smajlit, kishte marrë me pushkën e vet në shenjë shkjaun dhe sipër tij këndonte një zog. Në moment shkjau i thotë: “I lumi ti o zogu i malit, që se dron Memin e Smajlit.” Në atë çast, Memi, del nga vendi (pozicioni), ku kishte marrë shenjë e i thotë shkjaut: “Kjosh falë për sot, por mos më shkel ma në tokë shqiptare.” Ky epitaf në varg, që ruan në vetvete një histori të vërtetë, është mësuar e përcjellë gojë më gojë në oda e kuvende burrash, në malet e Krahinës së Kelmendit e gjetkë.

Prenka nga shtati ishte shumë i gjatë e i pashëm. Ata që e kanë njohur nga afër thonë, se kishte shpatulla shumë të gjëra, kraharor të zhvilluar, trup vigan plot enërgji, fisnik në shpirt, i matur në fjalë e veprime, gojëtar i pashoq, në kuvende e oda burrash.

Pushkën e kishte një shok të pandarë, që nuk e hiqte asnjëherë nga dora. I pëlqente të vishej me rrobat tradicionale të malësorit: çakshirë, xhamadan, jelek e kapic të bardhë mbi flokë, alltinë turke dhjetëshe të veshur me argjend në brez e një grumbull vargjesh me material argjendi.

Tek ai, spikatën virtytet pozitive tradicionale të malësorëve, të cilat, i reflektoi në marrëdhëniet e përditshme me miq e shokë. Deri në moshën 30 – vjeçare, i urti kelmendas Cali, asnjëherë nuk synonte të dilte përpara vojvodëve e krerëve të tjerë, që ishin më të moshuar se ai. Kjo ishte një edukatë e vlerë fisnike e malësorëve tanë, e transmetuar brez mbas brezi në oda e kuvende burrash.

Ishte zemërbutë e i afër për miq e dashmirë të vet dhe të atdheut. Luan i vërtetë në fushën e betejës. Gjithmonë i pari, aty ku ishte fronti më i vështirë, aty ku dërdhej gjaku i flamurit e trojeve të shenjta. Flamuri nacional, liria e trojet arbërore, ishin qëllimi i jetës së tij.

Ishin kohë të vështira e mbijetese për Atdheun. Grabiqarët e shteteve të Evropës, me harta ndër duar, vështronin të pangopshëm trupin e rrudhosur të vendit të shqiponjave. Mes bjeshkëve të thepisura, përpara u doli piramida e kufirit Prekë Cali.

Se kemi kufirin këtu me Malin e Zi, – foli rreptë ai.

Këtu, këtu – çirrej para Komisionit përfaqësuesi i Malit të Zi.

Këtu janë Bjeshkët e Kuçit, – këmbëngulte malaziasi.

Jooooo Bjeshkët e Kuçit, – ushtoi zëri i trimit të pamposhtur Prekë Calit. Ata janë Bjeshkët e Kuqe dhe duhet ta dini të gjithë, se emnin e morën nga gjaku ynë në luftrat mbrojtëse të malësorëve arbërorë.

Për të shuar tonet e nxehta të bisedës, ndërhyri me ironi njëri nga antarët e Komisionit Ndërnacional.

Lëvizni ju gurin, vendoseni atje ku mbaron toka e juaj, – iu drejtua me gishtin tregues përfaqsuesi i huaj.

Prekë Cali, vuri pushkën krahëqafë, u përkul pak para truallit të vet, rroku gurin e larë ndër shekuj me gjak trimash, dhe me duart e forta të një ariu, e ngjeshi pranë gjoksit e me një lëvizje rrufe e kaloi mbi shpatullat e gjëra. Si një dragua, nisi të ecë përgjatë kufirit, si ushtar besnik i atdheut të vet. Në ecjen e atij trimi arbëror, zgjerohej frymarrja e malësive tona, të plagosur rëndë nga padrejtësisë e Evropës. Tokat shqiptare në Malësi, sërisht folën gjuhën e arbërit, falë bijve të denjë të herojve mitik…

Pikërisht këtyre burrave të mëdhenj ua thurte poeti nacional Fishta, vargjet në kryeveprën “Lahuta e Malcis”:

“Jo, po a s’desht djalli Shqypni?

Jo, po a s’desht hasmi Shqyptar?

Qe pra sot po ka Shqypni,

Qe pra sot po ka shqyptar…”

Prekë Cali, ishte kundër copëtimit të trojeve, nuk pranoi të shitet për para në dëm të trojeve arbërore si disa të tjerë. Me këmnguljen e tij të padiskutueshme në mbrojtje të kufijve shqiptarë, ndikoi mjaft, që Shqipëria të mbetet në kufijt e sotëm. Komisioni i caktimit të kufijve ndërnacional, nuk u tregua i saktë në përcaktimin e trojeve arbërore.

Lidhur me kufirin e Kelmendit nga Fuqitë e Mëdha, u përcaktua territori i Kelmendit. Me këtë shprehje, shkruan publicisti kelmendas Rush Dragu (1961), në librin “Kelmendi …dritë, hije…” (2001), lihej shteg për t’u abuzuar me atë përcaktim të pasaktë, mbasi nuk përcaktohej saktë se nga kalohej vija e kufirit, e sidomos në Vermosh. Vështirësia rritej akoma më shumë nga konfiguracioni i thyer i relievit në këtë vend.^[4] Pas këtij vendimi, Serbia mbeti pa dalje në bregdet, kurse Krajl Nikolla i detyruar iku në Itali.

Bashkëkohësi Marash Mali, kujton: “Ucë Turku, bisedonte shumë herësh në veçanti me Prekën. Ai kishte krijuar përshtypjen, se kishte shumë cilësi, pothuaj të rralla, që e naltësonin dhe nderonin përsonin e tij në të ardhmen, sidomos për çashtjet patriotike, por asnjiherë nuk ia thonte këto.”

Ai, ishte i martuar dy herë, me gruan e parë Dranen jetoj shumë pak, sepse ajo vdiq e re, nga sëmundja më e përhapur e kohës në Malësi, që ishte tuberkolozi, duke i lënë një vajzë të vetme Agen në moshën 4 vjeç. Kurse nga martesa e dytë me Pashke Prekën, nuk pati fëmijë. Pashka, vinte nga dera e patriotit e luftëtarit të shquar Gjekë Selcës.

Mbas pushkatimit të kryetrimit kelmendas, u detyrua të braktisë kullën në Vermosh, të cilën e përvetësoi pa të drejtë regjimi, për nevoja të veta ushtarake. Pashka, mundi të gjente strehim në shtëpinë e malësorit Dak Lucit, gruaja e të cilit, Gjystja, ishte mbesa e Prekë Calit, ku, qëndroj për shumë vite deri sa mbylli sytë në vitet ’60.

Në Konferencën e Londrës të vitit 1913, Fuqitë e Mëdha të Evropës, vendosën arbitrarisht kufijtë mes pjesës veriore të Shqipërisë e shteteve kufitare: Mali i Zi (Malësia) e Serbisë (Dardania). Nga data 10 tetor 1912 – 22 prill 1913, kryeqyteti i Ilirisë Shkodra (Scodra) po jetonte për 7 muaj nën breshërinë e armëve 45.000 serbo – malaziase, që e kishin rrethuar dhe këronin dorëzimin e saj Mbretërisë së Cetinës.

Ishte koha që sapo kishte përfunduar Lufta Ballkanike e vitit 1912 – 1913. Shtatë konsullatat e huaja me përsonelin e tyre qëndruar dhe ndihmuan me sa mundën popullisinë vendase, që ishte në prag të katastrofës së zhdukjes nga topat, armët dhe uria. Këtu do të spikasë trimëria dhe vendosmëria e pashembullt e komandantit turkHasan Riza Pashës^[5] (General), sikurse shkruan Horstense von Zambaur (gruaja e Konsullit të Perandorisë Austro – Hyngarisë në Shkodër Adolf Ritter v. Zambaur), e cila në kujtimet e saj të botuar në Berlin në vitin 1914, shkruan për shpalljen e rëndëishme që kishte nxjerrë Valiu i Shkodrës, që u bë epiqendra e ngjarjeve e fatit të Shkodrës: “një shpallje e vendosur në mur, nënshkruar nga Hasan Riza Pasha…njofton banorët e Shkodrës, se ai që shprehet për dorëzimin e qytetit, do të varet…”^[6]

Marash Mali (1921)^[7], i moshuar me banim në Florida (USA), sërisht kujton vendosmërinë e Prekës për çështjen e kufijve, duke iu drejtuar Komisionit, që kishte dalë në terren e po verifikonte kufijtë: “…Shtetet e Mëdha dhe ambasadorët e tyne, Komisioni Qendror i Kufijve edhe deri Gjykata e Hagës, na i ka njoftë si toka shqiptare. Ju si amanetqarë të Misionit, që keni marrë përsipër verifikimin jeni tue e shpërdorue. Ato zhgarravina në hartë nuk i njofim. Me ne, nuk ka mujtë me luejtë as ushtria e Sulltanit turk. Këto troje i kemi larë me gjak, gjatë gjithë shekujve, kundra atyne që deshtën të na i marrin. Edhe sot luftarët e Kelmendit, janë gadi të vdesin për trojet e veta, ashtu si dikur të parët e tyne. Prandaj ndigjoni fjalët që po ju them: Mos kërkoni të luani me kufijtë tanë, që janë aprovue se është tokë shqiptare, përndryshe…Mendohuni mirë se atë majë nuk e kaloni lehtë!

Njeni nga të Komisionit tha:

“Zotni Cali, për pak çaste Komisioni don me bisedue mes vedi.”

Ata u larguan në nji anë dhe nuk qëndruan shumë. Meqenëse i kuptuan intrigat e përfaqësuesve malazias (jugosllavë), vendimin e morën shpejt. Kur u kthyen njeni prej delegatëve iu drejtue Prekës, duke i folur:

- “Zotni Cali, Komisioni, vendosi që ju bashkë me shokët që ju shoqërojnë t’i prini Komisionit, duke e shkel terrirorin tuej që keni mbas me fqinjët.”

Mjerisht Brada e Vezirit mbeti jashtë kufijve, se ishte tepër në thellësi të territorit malazias. Ajo ishte pronë e shkrelasit Gjon Nikë Sykut, njeni nga familjet e njohuna shkrelase me banim në Breg të Matës. Ai çdo verë dilte në atë bjeshkë me kopenë e madhe të bagëtive, me autorizim të autoriteteve malazeze.”

Duke parë me kujdes dinamikën e ecurisë së ngjarjeve të ngjeshura historike, shohim se asokohe, çështja e Kelmendit në tërësi e Vermoshit në veçanti, ishte një problem themelor i qarqeve zyrtare të Shqipërisë. Kështu me datën 23 shtator 1923, në orën 16 e 30 minuta, populli i Shkodrës, mbas një mitingu të madh proteste për Vermoshin, bëri edhe një shpresë drejtuar Shoqërisë së Nacioneve në Gjenevë, Konferencës së Ambasadorëve në Paris.^[8]

Emri me veprën e tij mbushur me atdhedashuni, u bë simbol qëndrese, për malësorët, që e mbështetën dhe e deshtën me gjithë zemër. Popullariteti i Prekë Calit, ishte i padiskutueshëm. Ja disa pasazhe përshkrimi, të kryetrimit azgan:

“Bile, ai qe i vetmi malësor, që u bë i njohur deri në selitë e krajlive evropiane. Ndue Gjon Smajli, një plak shumë i vjetër kelmendas, i cili, në vitet shtatëdhjetë ishte akoma i gjallë, kishte qenë njeriu më i afërt i Prenkë Calit në veprimtarinë e tij për çështjen e kufijve veriorë.

Ai më pati folur edhe për një dokument identiteti të Prenkë Calit, të firmosur dhe vulosur nga shtatë krajla. Sipas dokumentit, Prenkë Cali konsiderohej njeriu i paprekshëm nga shtatë krajlitë. Një lloj imuniteti i veçantë, që zor ta ketë pasur ndonjë shqiptar tjetër. Mbase ishte pikërisht ky imunitet, tek i cili, besonte Prenkë Cali, që e shtyu të dorëzohej i gjallë, pas dështimit të Kryengritjes së Kelmendit.”^[9]

E Preka, lëshoi kushtrimin ndër malësorë, se “gjallë a vdekun” tokat shqiptare si amanet brezash, do t’i ruaj përmes tytës së ngrohtë të pushkës.^[10] Malësia në mote, ka mbrojtur trojet me dinjitet e krenari nacionale.

Vendasit ndër shekuj, kanë shkruar historinë me gjak arbëror, me një betim solem të quajtur tabe, që do të thotë besëlidhje e qëndrueshme, me moton: “Besa e Zotit, është besa e burrave, për Nder – Atdhe – Besë e Fe”. “Lidhja e Shkodrës”, e organizuar mes maleve më 13 maj 1944, erdhi si imperativ i kohës, kundërpesh e çerdheve me gretha të frontit komunist, që ishin krijuar (si kërpudhat mbas shiut), për të ardhur në pushtet me krime e mashtrime ideologjike. E gjithë programi konkret nga fraza e parë deri tek e fundit, përshkruante vendosmërinë luftës ndaj komunizmit si terror i zi, nami i së cilës po përhapej si epidemi, tek synonte të trokiste drejt Veriut të Shqipërisë.

Pjetër Smajlaj, sjellë nga kujtesa episode me detaje interesante, që i ka rrëfyer babai Kolë me miq, që kanë bujtur shpesh në familjen bujare. Preka, gjithnjë ishte i veshur me kostumin popullor tradicional të Kelmendit, me ornamentet të qendisura me kujdes nga vendasit.

Ai, asnjëherë nuk e ndante nga brezi koburen e argjentë, që ia kishte dhuruar Mbreti Ahmet Zogu I. E pinte shumë duhanin e fortë të Sheldisë me çibuk. Mendimi i tij visar, përparimtarë e i guximshëm, dallohet për mprehtësi e logjikë të shëndosh në bashkëbisedimet me të huajt e bashkëatdhetarët e çdo krahine të Shqipërisë.

Ai me Malësi, ka zbatuar me ndërgjegje normAtë ligjore kanunore, që buronin mirëfilli nga kanuni i Lekë Dukagjinit (1446 – 1481). Kanuni, mori emrin e Lekës si Princ i Veriut të Shqipërisë. Ai ishte mik i Gjergj Kastriotit, rival dhe zot i zonave të kufizuara me Kryetrimin e Krujës, që mbas vdekjes së Gjergjit, për 10 vjet (1467 – 1477), rifilloj luftën kundër ushtrisë së Perandorisë turke. Ky ligj (kanun), është një kompleks parimesh, ligjesh, normash, zakonesh, me të cilat, rajoni malor, është vetëqeverisur gjatë, në epokën kur turqit zotëronin drejpërdrejt pjesën tjetër të Shqipërisë. Për zbatimin e tyre, ka vendosur populli i krahinës…

Preka, ishte e mbeti më i dëgjuari e i respektuari në kohën e vet në viset e Veriut. Për fat të mirë, sot flitet e shkruhet me respekt nga autorët e rinj, që me dokumente autentike po venisin helmin e historisë deformuesve të kohës së absurdit totalitar. Kjo për më tepër, duket në stimën e lartë, që shfaqin kelmendasit dhe në tërësi e gjithë Veriu i Shqipërisë, shqiptarët në Mal të Zi e Dardania martire etj.

Ai interesohej për ekonominë familjare të luftëtarëve të vet, i ndihmonte me gjithçka, ushqime, veshje, kafshë për të punuar tokën, duke patur një zemër të madhe, për ata njerëz në nevojë dhe shpirt të pastër fisniku për malësorët e pambrojtur. Me në krye vetë Prekë Calin, banorët kelmendas, ishin të detyruar të bënin roje në kufi, në bjeshkët e në stanet e verës, mbasi binin pre e vjedhjeve, plaçkitjeve dhe dhunimeve sllave.^[11]

Kelmendi, shkruan studiuesi e publicisti malësor Ndue Bacaj, në gazetën nacionale “Shqipëria etnike” (Shkodër, 2004), nuk është shkelur nga asnjë këmbë italiani apo gjermani. Treva e lavdishme, nuk ka arritur të pushtohet asnjëherë nga ushtritë e huaja.

“Prenkë Cali, ka kundërshtuar vendimet e qeverive të mëdha, që kanë qenë në dëm të Shqipërisë e trojeve tona. Ishte Prenkë Cali, që në vazhdën e personaliteteve parandëse të shquara të Atdheut, siç ishin: Imz. Luigj Bumçi, Atë Gjergj Fishta, Luigj Gurakuqi, Dom Ndre Mjedja, që kishin apeluar zyrtarisht në Lidhjen e Kombeve, duke kundërshtuar vendimin e marrë prej tyre, që kufiri i vendosur nga Bishti i Krajës, Ura e Përroit të Thatë, Qafa e Grishajve, Thana Binoke në Shkrel, Qafa e Terthores të zhvendoset dhe fitoi kufirin e sotëm ekzistues me Malin e Zi. Prandaj, 820 partizanë sllavo – serb, sulmuan kështjellën e tij në Vermosh, tre muaj para se të “çlirohej” Shqipëria. Ai u tërhoq nga Vermoshi e u vendos me shtabin e tij në Vukël. Serbo-sllavët, u larguan pa kryet e Prenkë Calit, por të fituar nga ana e tjetër, sepse dy brigada shqiptare të shtetit amë luftonin gjoja për “çlirimin” e Kosovës.”^[12]

Me ardhjen në pushtet të monarkistëve të Mbretit Ahmet Zogu, ai herë mbas here bënte kërkesa dhe proteston pranë Qeverisë, për të ngritur zërin për Vermoshin e tërë Malësinë, pranë organizatave ndërnacionale. Duhet pohuar, se Prekë Cali, asokohe ishte në krye të kelmendasve, për të ruajtur qetësinë dhe integritetin territorial të Kelmendit.

Sërisht, ai i bën presion sëbashku me patriotë të tjerë Ahmet Zogut, i cili, detyrohet t’a ndërnacionalizojë çështjen e Vermoshit dhe për këtë ka meritë të veçantë kryeprijësi i Kelmendit. Në janar të vitit 1925, Zogu iu drejtua Konferencës së Ambasadorëve, me kërkesën, që çështja e përcaktimit të kufijve arbëroro-jugosllav në Vermosh të zgjidhej pa vonesë, mbasi kështu mund të konsideroheshin të zbatuara praktikisht vendimet e Konferencës së Ambasadorëve të vitit 1913.

Më 8 shkurt 1925 Qeveria Shqiptare, vendosi që në Vermosh të dërgohej një Komision i kryesuar nga zoti Mehdi Bej Frashëri, për të parë në vend problemin e kufirit shtetëror në fshatin Vermosh. Mbretëria Jugosllave, shtrojnë para arbërorëve, se çështja e Shën Naumit dhe e Vermoshit, mund të diskutohen e zgjidhen veç e veç, duke bërë ratifikim (njohje) të kufijve dhe kompensim të tokave në shkembim.

Një gjë e tillë, të ndikuar dhe nga presioni vendas Qeveria e Ahmet Zogut e pranoi. Më 21 shkurt 1925, Qeveria Shqiptare, njoftoi jugosllavët, se Shën Naumi e Vermoshi, do të shikohen e trajtohen si një e vetme, siç ishte dhe Vendimi i Konferencës së Ambasadorëve.^[13]

Në këtë situatë, përplaset Prekë Cali me Ahmet Zogun, mbasi ishte përkrahës i forcave të opozitës asokohe.Mbas rënies së qeverisë së Fan S. Nolit, qeveria monarkiste, selektoi kundërshtarët politikë, Prenkën me disa të tjerë, i internuan për 4 vjet, në burgun e kalasë së Gjirokastrës.

Duhet pohuar, se Prekë Cali, asokohe ishte në krye të kelmendasve, për të ruajtur qetësinë dhe integritetin territorial të Kelmendit. Sërisht, ai i bën presion sëbashku me patriotë të tjerë Ahmet Zogut, i cili detyrohet t’a ndërnacionalizojë çështjen e Vermoshit dhe për këtë ka meritë të veçantë kryeprijësi i Kelmendit.

“Lirimi i Prenkës, nuk ishte i rëndomtë. Qytetarët e Gjirokastrës, në sheshin e qytetit e përgëzuan me urime e ngrohtësi njerëzore, si të parakalonte një mbret. Preka, përmes gazetave, që e kishin intervistuar, falënderon për së tepërmi qytetarët e Gjirokastrës. Ai nuk u pajtua kurrë me pushtimin fashist dhe prej ditëve të para të pushtimit u vu në anën e forcave nacionaliste. Ishte kundërshtar dinjitoz edhe i komunizmit.” (Lajçaj, f. 70)

Kur situata u qetësua dhe gjakrAtë e urretjes midis shqiptarëve ranë në qetësi, Mbreti i shqiptarëve Ahmet Zogu I (1895 – 1961), rishikoj përsonalisht me kujdes vendimin e dënimit ndaj figurës së shquar të Prekë Calit.

Ndonëse me vonesë, Mbreti e kuptoj, se nuk ishte ashtu sikurse i kishin thënë, mbasi kelmendasi me trima, kishte luftuar për çështjen nacionale të trojeve të Veriut.  Mbreti u tregua fisnik, tek e liroi dhe ftoi në rezidencën e tij në Tiranë, për t’u takuar miqësisht. Qysh kur dy burrat e njohur i shtrenguan dorën njeri tjetrit, Mbreti Zogu I, i kërkoi ndjesë, duke i thënë se:

“ - Të kam internue, se kam pas të dhana, se ju jeni marrë me politikë dhe je kundër meje. A asht e vërtet kjo?

Jo, iu përgjigj Prenka, vetëm me politikë as nuk jam marrë as nuk merrem!

 Po kundër meje a je? – ia ndërpreu Zogu I.

Vetë nuk jam kundër teje dhe nuk kam kenë kundër shqiptarëve. Unë kam luftue e do të vijoi me luftue vetëm kundër atyne, që duan të na marrin trojet tona. Vetë jam vetëm shqiptar e për Shqipnin nuk më dhimbset jeta.”

Mbas bisedës së përzemërt e me sinqeritet, në shej patriotizmi e miqësie të re, Mbreti i Shqiptarëve Zogu I, e bëri Prenkë Calin Kapiten Rezervë. Kreu i fronit mbretëror, i dhuroi heroit kelmendas nataganin me dorezë të bardhëme nënshkrimin: “Ahmet Zogu I”.

Mbreti i arbërorëve asokohe Ahmet Zogu, bëri amnisti (falje) dhe ofroi në oborrin e vet kundërshtarët politikë, duke u ofruar paqe dhe bashkëpunim me ta për çështje të larta ndaj Atdheut. Kësisoj Preka, deri më 7 prill 1939, kur trupat fashiste italiane të Benito Musolinit sulmuan vendin tonë, ka shërbyer në komandat e Mbretit, duke drejtuar xhardanmarinë për trevën e Malësisë. Gjatë pushtimit të Arbërisë, kjoftë nga Italia fashiste (1939 – 1942) apo Gjermania naziste (1943 – 1944), kelmendasi Cali, nuk ka bashkëpunuar me pushtuesin as nënshkruar pakte marrëveshje apo bashkëpunimi me ta.

Të gjithë akuzat të bëra në drejtim të tij, nga rregjimi i Enver Hoxhës (1941 – 1990) janë të pathemelta e pa argumenta. Dokumenti i vetëm, i nënshkruar nga ana e tij në këto vite, është ai që i përket vjeshtës së vitit 1924 nga krerët e Arbërisë së Veriut, në të cilin, thuhet për të bërë një rezistencë të armatosur, për mosvendosjen e rregjimit komunist, me të mbatuar Lufta e Dytë Botërore, të cilën, e ka nënshkruar dhe vetë Prekë Cali.

Ai tek komunizmi, shihte bashkëpunëtorin me armikun e përjetshëm të tij sllavizmin, me të cilin, nuk kishte bërë paqe kurrë, kishte humbur rininë e burrërinë në luftë me malazias e serb dhe tashti në pleqëri, nuk mund të bënte krushqi, me më të egrin armik kelmendas.^[14]

Preka me kelmendas, kishin një motiv më shumë e arsye, pse kishin dalë në fushë të mejdanit, për jetë a vdekje, sepse nuk donin, që tokat e tyre, të ishin pjesë e Perandorisë Sllave; nuk donin, që fëmijët të merrnin emra sllav, zakone e tradita të pushtuesit; nuk donin, që të harronin varret e të parëve të larë me lumenj gjaku trimash.

Gjithsesi, shqiptarët etnik nuk donin asgjë, që ishte dhuratë e verbër e pushtuesve sllav. Përsonaliteti i tij imponues, ndikonte tek bashkëluftëtarët e tij dhe tek të gjithë malësorët e Kelmendit. Ai me zgjuarësi, arriti të kombinojë programin e Besëlidhjes së Malësisë me detyrën e tij shtetërore si komandant i vullnetarëve të Plavës, Gucisë dhe Kelmendit.

Edhe kur këta erdhën në pushtet, ai, nuk e ndërpret luftën në të mirë të popullit, duke iu kundërvu me armë në dorë satanait pa fe, atdhe, ide e shthurje morale, sa që shpesh thuhej, se gratë partizane ishin në përdorim kolektiv…

Prof. Sami Repishti, në librin “Nën hijen e Rozafës” (Narrative e jetueme), “Onufri”, Tiranë, 2004), mbasi përshkruan ekzekutimet kolektive në qytetin e Shkodrës, vijon:

 “Po ngrinte kokën organizimi i ri shtetënor, i mbështetun mbi forcën e hekurt të zjarrit, ashtu sikurse kisha dyshue dy vjetët e fundit. Fjalime pambarim, parulla të përsërituna, arrestime masive, “djallëzimi” i kundërshtarit, që paraqitej dhe trajtohej si “anmik” e, kërkesa revolucionare për luftë pa mëshirë. Ekzekutimi publik ishte përfundimi logjik!

Nuk ishte vetëm akti i ekzekutimit të “bashkëpunëtorëve”, që tronditi qytetin. Ishte mënyra e këtij ekzekutimi, që tregonte nji mospërfillje për shtetin ligjor e që praktikisht, ishte edhe nji mospërfillje për ndjenjat e qytetarëve. Gjithçka ishte e llogaritun me krijue atmosferën e frikës, e me përgatit terrenin psikologjik për terrorin masiv që planifikohej. Kundërshtimet e vazhdueshme që ballafaqoi “pushteti i ri”, sidomos zonat malore, sëbashku me nji ftohje të popullsisë qytetare nga manifestimet publike e të organizueme prej qeveritarëve të rij, mjaftuen me bind udhëheqjen qendrore në Tiranë, që të deklarohet “gjendja e jashtëzakonshme” për qytetin e rrethet e Shkodrës. Çdo ditë, në shtyllat telefonike e ditoret e dyqaneve, vendoseshin lista të gjata burgu për “bashkëpunim” me “armiqtë e popullit”…

Çdo ditë përgatitej nji “shfaqje” publike, për diskreditimin e “anmiqve të popullit”. Nji ditë janari, kaloi me zhurmë, nji grup malësorësh të lidhun me pranga e litarë, krah për krah, ndërsa rreth e rrotull tyne, grupe të rijsh e gra histerike, përsëritshin në kor: “Plumbin ballit! Plumbin ballit! Vdekje trathtarëve! Vdekje trathtarëve!”

Të arrestuemt, burra të gjatë, përfaqsues të denjë të racës ilire, që u ruejt  për shekuj në naltsin e Alpave të Veriut, shikojshin me çudi këtë komendi funebre, turmAtë e mbledhuna në të dy anët e bulevardit, të heshtuna, të habituna, të frikësueme. Frika e ushtrueme nga partizanët, po jepte frytet e saj të para: nji popullsi e tanë zhvishej nga guximi qytetar tradicional!

Sereniteti  i fytyrës së viktimave, të lidhuna e të përbuzuna, që drejtoheshin kah vdekja e sigurt, nuk mund të ishte pasqyra e nji ndërgjegjje të keqe… Përkundrazi! Në zemër të tyne, ata duhet të kenë ndie vetën, si viktima të nji ndëshkimi të padrejtë. Vetëm ideja e viktizimit, e pafajnisë, lejon nji serinitet të këtillë.

Gjatë gjithë ekzistencës së tyne, këta malësorë të Kelmendit, kishin pranue si qëllim të jetës, ashtu si të parët e tyne, rolin e ruejtjes së kufijve të Vermoshit nga sulmet malazeze, për shekuj me radhë. Historia ishte dëshmitare! Çdo lëvizje e veprimtari politike, ishte shikue e përcaktue, në termAtë e këtij qëndrimi atdhetar të padiskutueshëm.”^[15]

Studiuesi malësor Marash Kolë Mali, ish – burgosur politik në kohën e diktaturës në Shqipëri, në librin e fundit shkruar në Florida: “Ngjarje historike dhe figura të shquara shqiptare” (2003), rikujton:

“U ba nji Mbledhje e madhe me krenet e Malësisë së Madhe, nën drejtimin e Kolonel Mulo Bajraktarit, i cili, ishte komandant i vullnetarëve të Malësisë asokohe edhe për malet andej kufinit. I deleguem i ardhun prej Shkodre ishte Ndoc Çoba, ish politikan dhe n/Kryetar i parlamentit Shqiptar. I ftum ishte edhe i deleguemi i partizanve i quajtun Ramadan Reçi, të cilët, qendrën e tyne e kishin në Reç (mbi Koplik të Sipërm, shënimi im K. K.). Çun Junuzi (bashkëthemelues i P.K.Sh., më 8 nëntor 1941, shënimi im K. K.), asokohe si komunist punonte ilegalisht, e me qendër ishte në Aliaj të Kastratit.

Mbasi folën Mul Deli Bajraktari^[16] e i deleguemi i Shkodrës Ndoc Çoba (Ministër i Financave më 1920, Delegatë në Kongresin e Durrësit, më 1918, të Lushnjës më 1920, shënimi im K. K.), fjalën e mori Ramadan Reçi: “Ju po e shifni se dy okupatorët italo – gjerman, pra Boshti (Berlin – Tokio – Romë, shënimi im K. K.) po e humb luftën. Ne nuk duhet të kemi tjetër mbështetje e as lidhje me ta, për arsye, se fituesit e tjerë aleat, nuk duhet të na gjejnë të mbështetun me të humbunit, mbasi vetëm pasoja të këqija do të kemi. A nuk do të ishte ma mirë që ne, për hirë të vendit e popullit tonë t’u mbështetemi që tani fituesve? Unë them se po!”^[17].

Ndërsa Çun Jonuzi, tha: “Malësia e Madhe ka nji Besëlidhje, që asnji parti dhe as aktivitet politik të mos zhvillohet në këtë krahinë. E pse atëherë bahet kjo mbledhje këtu në territorin e Kastratit, për të na lanë ne sherrin tek dera e shtëpisë?!” Mul Delija, e kapi për krahu dhe e largoi Çunin nga mbledhja, e cila, po  përfundonte pa asnji vendim.

I fundi, që e mori fjalën ishte Prenka, i cili, me nji za të naltë e të shqerrun tha: “Ai djaloshi i Reçit, foli e deshti me na tregue, se kush e humbi dhe kush e fitoi luftën. Ky tjetri kastratas, u ankue se me këtë mbledhje, i paskena prue sherrin te dera e shtëpisë.

Kjo nuk asht e vërtet, mbasi sherri i popullit tonë janë vetëm komunistët, që kanë zanë vend këtu afër. Mua më duket, se sikur po rrimë duarkryq ose në gjumë, pa marrë asnji vendim. Prandaj, po u baj thirrje të bashkohemi dhe të dëbojmë këta, sa nuk asht vonë prej andej, e nëqoftse ndonjenit nuk i pëlqen kështu, vetë me djemtë e Kelmendit, do t’ia tres farën, e do t’i dëboj prej Rranxave të Malësisë!…” (Mali, f. 340).

Preka, sëbashku me trimat, në të cilin bënte pjesë i riu 27 – vjeçar Mirash Fran Rrukaj (1918 – 1945), kur morën vesh, se një batalion me ushtarë partizanë, Natën e Krishtlindjes, më 24 dhjetor 1944, kishte kaluar Rapshën e Hotit, e po synonte të futej në drejtim të Lugjeve të Kelmendit, kryetrimi me parinë e vendit e luftëtarët, kishte zënë pritAtë në grykat e dy luginave mbi Urë të Tamarës.

Ai më parë, u çoi fjalë partizanëve, se: “Na nuk dona vllavrasje, shkoni ka keni ardh, se s’keni rrugë këtej.” Mirëpo komandanti nuk mori asgjë parasysh dhe filloi ofensiven. Për shumë kohë gjamët e pushkëve ushtonin. Kelmendasit me armë thyen ofensiven  e madhe partizane. Komandanti, që kishte disa spijuna vendali, u mundue me çdo mjet trathtie t’i binde malsorët të dorzoheshin, por ata ishin në shtëpinë e tyne dhe kështu luftimet vijuan pandërpremje. Partizanët, në panik filluen me pa, se Kelmendi nuk u dorëzonte pa vdek të gjithë. Atëherë, ai kërcnonte partizanët, se kushdo që do të tërhiqet asht dezertor e dihej se çfarë e priste…”, kujton i arratisuri nga burgu i Tiranës (1952), shkodrani me banim në Florida Kolec Pikolini, në librin me kujtime: “Rregjimi i hienave”^[18]

Kryepatrioti shqiptar, ishte informuar me saktësi nga rojet besnike të Major Llesh Marashit, të cilët kishin zbuluar batalionin partizan, duke marshuar nga Lugina e Shkrelit me armë e municion drejt Kelmendit. Atdhetari trim Major Llesh Marashi, urdhëron Kolë Nikë Prelën (Marçinaj) t’i bie kumbonëve të Kishës.

Sipas urdhërit (të firmosur nga vrasësi profesionist “hero i popullit” Shefqet Peçi), që mori Komanda e Brigadës I (nga Shtabi i Korparatës III), Batalioni I, u nis në drejtim të Kelmendit. Batalioni, vendoset në formacion luftarak e vazhdon të tërhiqet në drejtim tjetër nga rruga, që të çonte në Vermosh, përmes Kishës së Kastratit.

Qendrestarët vendas kundërkomunistë sulmuan batalionin, e arritën t’a shpartallonin për disa orë, duke e çarmatosur. Armët dhe municionin e kapur i dërguan në shtabin e Prenkë Calit. Komunistët shumë të alarmuar nisin drejt Malësisë njësi të tjera partizane, duke bërë rrethimin e të gjithë krahinës.

Ndërkohë në Vermosh, kish hyrë si në tokën e vet “OZNA Brigada”, e cila edhe më parë shquhej për shovinizmin e pashoq, ndaj viseve shqiptare nën administrimin jugosllav. Qëllimi i saj kryesor, ishte të ngjallte armiqësi, përçarje e konflikte mes malësorëve. Në veprimtarinë e saj, spikAtë propaganda e egër ndaj Prenkë Calit, i cili, kishte fituar autoritetin e padiskutushëm të prijësit popullor, legjendar, patriot e të respektuar dhe të deklaruar si kundërsllav. (Dr. Martini, f. 212)

Prekë Cali, bashkë me 15 burra, u ngujuan në shpellën e famshme të katundit Vukël. Sigurisht, mbas prijësit të tyre shkuan shumë luftëtarë malësorë trima, që nuk e njihnin frikën e vdekje, e, kur, bëhej fjalë për mbrojtje të vatrave të tyre, vdekja iu duk si me le. Burrat e malit, ndonëse me diversitet mendimesh, dhanë fjalën për të luftuar e ruajtur trojet e tyre të pastra nga idetë komuniste, që me atë intuitën e tyre të hollë i konsideronin të papranueshme për moralin e tyre. Ata nuk ishin të vetëm, mbasi mbrojtja e nderit të Kelmendit, ishte dhe në gjakun e bijave të tij, se jo më të burrave, që nuk u tutej syri.

Prita e Calit, e kishte treguar vetën, se ishte e pathyeshme dhe e pamposhtun para trathtarëve partizanë, që luftonin për “ideale” boshe proletare të ideologjisë komuniste në Shqipëri dhe interesAtë e sllavëve megallomanë. Për partizanët, qëndresa e fortë e Prekës me shokë ishte e paramenduar.

Si gjithmonë nga komunistët, duhej kërkuar rruga e trathtisë. Dhe ajo u gjet. Askush nga drejtuesit e brigadave partizane, nuk e njihte rrugën e hyrjes në Kelmend nga tokat tona të Gusisë, ku, ishin përforcuar me forcat komuniste të J. B. Titos, i cili, me disa shovinistë sllav e malazias, që drejtonin disa brigada partizane të tyre.

Ato kishin mundur të hyjnë para partizanëve shqiptarë, për të siguruar pushtimin e tyre menjëherë mbas ikjes së forcave gjermane, mbasi gjatë gjithë asaj kohe, që nga viti 1941, ata shqiptarë, kishin fituar të drejtën të quhen “tokë shqiptare”^[19], një diçka e papranushme nga Jugosllavia komuniste. Kjo rrugë e panjohur nga Mehmet Shehu (1913 – 1981), u tregua me përpikmëri asokohe nga ndonjë trathtar shqiptar, që koha do t’a zbuloj emrin dhe veprën e tij.

Forcat e Batalionit të Ndjekjes, bashkë me forcat e Poskomandës së Bajzës, që  e kishin marrë informacionin, donin ta shtypnin kryengritjen pa filluar ajo, ndaj mësyne drejt Grishës, më 23 janar 1945, për të arrestuar Luket Marashin dhe krerët e tjerë të kryengritjes.

Malësorët, u sulmuan befasisht mbas shpine e u ndodhën papritmas para plumbit të forcave, që hynë nga Ura e Tamarës. U vranë shumë burra, u dogjën kulla, u plaçkitën bagëti e mall i pafarë nga partizanët e uritun për gjak e pasuni dhe, shumë djelmë të rinjë u mbajtën peng, të lidhur këmbësh e duarsh, për të mos u bashkuar me forcat e Prenkë Calit.

Gjoja për të shuar gjakderdhjen e vëllavrasjen, u kërkua ndihma e fratit Atë David Pici, që të ndërmerrte një takim me Prekë Calin, në shpellën, ku, ishte i ngujuar me trimtë e tij. Kjo bëhej mbas shtatë ditë përpjekjeje pa rezultat nga forcat partizane, për të thye trimërinë e Kelmendit. Frati shkoj tek Preka e i pritun si burrat i parashtroi kërkesAtë e komunistëve për dorëzim…

Megjithëse i priti të derguarit nga katundi i tij, qëndrimin kundërsllav e ka shprehur: “Unë nuk jam për t’u derdh gjak shqiptari. Unë nuk jam për t’u vra vllau me vlla. Ai qi ka marr kalanë ai sundon. Por, unë nuk lidhi besë me ata, qi bajn krushqi me anmikun tonë të perjetshëm, me serb e malazias, të cillët gjatë gjith kohnave, Native American kanë vra e plaçkit, e sot nuk mund të ulem në nji sofer me hanger buk e gja me ta.”^[20]

Frati i tregoi Prekës për reprezaljet, që brigadat partizane po kryenin në popullsinë e pambrojtur të Kelmendit, por për Prekën fjala “dorëzim në duart e Serbit”, nuk zinte vend. Kur Preka kuptoj, se rruga e vetme me dalë nga shpella është “vdekja e të gjithëve” me armë në dorë, ai kërkoj nxjerrjen e një djali të ri 15 - vjeçar Maç Luca, që me vrasjen e tij (për Prekën) ishte shfarosja e atij fisi.

Ky kusht nuk u pranua nga komunistët. Preka pranoi “dorëzimin”, edhe pse e dinte se e pret vdekja, mbasi ai e njihte “besën e serbit”, por për bajraktarin shuarja e një fisi për shkakun e tij, i dukej paburrëri dhe poshtërsi. Kjo dhe vetëm kjo e detyroi atë me ra në dorën e trathtarëve të atdheut, Atdhe, për të cilin luftoi për dekada të tëra.

Vetësakrifikimi për hirë të mikut, malësori e ka pasë gjithmonë për nder. Pafajsia e 15 pasuesve të tij besnik, i jepte një shpresë të vogël për shpëtimin e ndonjerit prej atyre djemve të nënave kreshnike, që ishin të ngujuar me te dhe për te.

Nuk duhet harruar, se kjo nodhte, kur gjysma e Evropës vazhdonte luftën kundër nazizmit. Pra, për Veriun e Shqipërisë, ky ishte ballabaqimi i parë me “çlirimtarët komunistë”, mbasi Jugu , kishte kohë që e kishte provuar “besën e tyre”.

Rasti i Prekë Calit, u bë një mësim edhe për klerikët e tjerë, të cilët, me stoicizëm pranuan vdekjen me nder më parë se trathtinë me turp, si: Dom Nikollë Gazulli (1894 – 1946), Dom Luigj Pici (1907 – 1946), Dom Mark Xhani (1909 – 1945) etj. Një rrugë kësisoj Mehmet Shehu e kërkoj edhe për Dom Zef Oroshin, por, për fat të mirë Dom Zefi kishte kaluar kufirin tre ditë më parë, se të arrinte për t’u prerë në besë nga të shiturit tek komunistët…

Pseudoshkrimtarët e studiuesit shqiptarë të kohës komuniste dhe sot në gazetAtë “Zëri i Popullit” (Sh. Tomorri, “Vrasësit mizorë të popullit Preng Cali dhe Llesh Marashi, TV PD i paraqet si patriotë”, #286, dt. 12.10.1995, N. Mazini, “Prengë Cali ka vrarë 53 partizanë”, Tiranë, 9.12.1995), “Kushtrim Brezash” (Një grup ish – partizanësh të Brigadës I Sulmuese, Tiranë, dt. 23.2.1994, f. 6., po atje Y. Partizani, “Preng Cali dhe Llesh Marashi janë kriminelë me damkë, O Uran Butka!”, dt.12.10.1995, f. 4), duke ecur mbas idhullit të përbindshëm kriminelit mostër Enver Hoxha, janë përpjekur gjithnjë të përulin dinjitetin e dëshmorit të trojeve etnike shqiptare dhe vlerave të pastra të demokracisë perëndimore.

Ndër më të zellshmit, është vetë Enver Hoxha, i cili, në librin e tij “Vitet e Vegjelisë”, shkarkon fjalorin e tij me të pavërteta për Prekë Calin: “Në atë kohë në Gjirokastër, Zogu kishte internuar një bajraktar, që quhej Preng Cali, një burrë i dukur, i gjatë që rrinte kurdoherë i veshur me rroba kombëtare malësore të qëndisura, me kobure të argjenta me zinxhir të varur në qafë, me çibukë prej sermi etj. Këtë bajraktar reaksionar, që u lidh me fashizmin dhe ngriti pushkën në Kelmend kundër partizanëve, ne e kapëm dhe e pushkatuam. Kështu pra nga ky feudal trathtar s’ngelën veçse portretet e profesor Marshandit.”^[21]

Përfaqësuesi e historishkruesi komunist, ushtaraku Ndriçim Plasari, në librin: “Shpresë për popullin, tmerr për armikun”, kushtuar luftës vëllavrasëse të Brigadës I - rë Sulmuese, duke i ndjekur luftimet nga shtëpia e vet, pranon rezistencën e fortë të malësorëve dhe dështimin e forcave “popullore”, kur shkruan:

“… Kolona i kishte kthyer shpinën Brojës dhe pararoja porsa kishte shkelur mbi Urën e Tamarës, kur plasi pushka dhe çfarë pushke. Qëllonin nga kodra mbi urë, qëllonin nga Broja, qëllonin edhe nga Bardhaj. Batalioni kishte hyrë në një kazan të zjarrtë.

Armiqtë qenë njoftuar për ardhjen e një reparti partizan në Kelmend, kishin llogaritur forcën e tij prej afro 300 vetësh, kishin llogaritur edhe rrethnat e tjera në dobi të tyre dhe qysh herët, në mëngjesin e 15 janarit kishin zënë pritë këndej dhe andej përroit, me qëllim të caktuar, ta godisnin dhe ta asgjësonin batalionin tonë.

Një goditje e tillë partizanëve u ra krejt papritur. U krijua një gjendje kaq e vështirë sa më s’bëhet. S’kishte tjetër rrugëdalje, veçse të qëndrohej me çdo mënyrë në vend, duke kundërvepruar me të gjitha forcat. Ndihmë e shpejtë s’mund të pritej as nga një anë. Forcat e tjera të brigadës ndodheshin dy ditë larg, në Shkodër. Batalioni s’kishte ndërlidhje me radio.

Reaksionarët kishin zënë vend nëpër shkëmbinjtë dhe që andej villnin zjarr kundër luftëtarëve tonë të rrethuar plotësisht. Partizanët përdornin për mbrojtje çdo send të rastit, shkëmb, gropë dru. Që andej qëllonin në drejtim të qerdheve të zjarrit armik. Sulmi për të çarë rrethimin ditën ishte i pamundur. Edhe lëvizja më e vogël kontrollohej nga reaksionarët… Ishin vrarë komandanti i batalionit, Fejzi Micoli, dhe një numër luftëtarësh…

Në të vërtetë bajraktarët trathtarë Preng Cali e Llesh Marashi me shokë kishin grumbulluar rreth vetes 300-400 burra të armatosur dhe përpiqeshin të shtonin gjithnjë e më shumë forcAtë e tyre. Ata kishin marrë lidhje me misionin ushtarak anglez në Shqipëri, i cili qe treguar i gatshëm t’u jepte çdo ndihmë dhe përkrahje. Aeroplanët anglezë i kishin furnizuar mbeturinat e reaksionit me armë, municione dhe veshmbathje. Me ndihmën e anglezëve trathtarët kishin hartuar planin e një kryengritjeje kundërrevolucionare. Do të sulmonin dhe të merrnin Shkodrën me Koplikun…”^[22]

Në këto rrethana, plasi kushtrimi në Grishaj. Vullkan u bë shtëpia e Luket Marashit, që ishte një potencial i madh bese e burrërie në Malësi. Forcat kryengritëse, u gjenden përballë forcave ndëshkimore të Sigurimit e të Ushtrisë, që sulmonin në ballë të gjerë.

Praktikisht, lufta kishte filluar para kohe, pra, në mëngjesin e datës 24 janar. Në përpjekje u vra Pjetër Gjoka, i cili, në krye të 40 burrave të Shkrelit, zbriti si ortek bore në poskomandën e Dedajt, e mori ate dhe, duke kaluar nëpër Zagore, i drejtohet vertik Bajzës. Grishajt e kishin zmbrapsur sulmin e ishin hedhur në kundërsulm.

Në ballë printe oficeri i ri Zef Toma, që ra duke luftuar trimërisht. Atë natë luftimesh, do të binte edhe Lulash Cuku. Gjaku i tij do të shenjtërorente besën e do të nxirrte kushtrimin. U plagosën Pjetër Gjokë Hoti, që vdiq mbas disa ditësh. U plagos nga forcat komuniste toger Gjosh Nikaj.

Luftëtarët e rezistencës kundërkomuniste, me në krye Major Llesh Marashin, u mblodhën në oborrin e Kishës së Bajzës, ku, frati Atë Ciril Cani (1875 – 1953) rreh kumbonën e Kishës e i lutet Zotit, që bijtë e Malësisë, të fitojnë kundër pjellës së djallit bolshevik. Kryengritësit sulmuan drejt Koplikut, nën drejtimin e Llesh Marashit. Mbas luftimesh të ashpra, ata morën postkomandën dhe spitalin dhe më mbas krejt qytetin. Kontribut të veçantë dha familja e Shaban Binakut. Mësymja vazhdoi deri në Hanin e Dedë Zefit. Të ndaluarit, u liruan të gjithë, mbasi iu morën armët. (Butka, f. 19)

“Po në të njajtën kohë edhe me bekimin e famullitarit të Shkrelit, Dom Nikollë Gazullit, Kolë Nikë Prela Marçinaj (Çekdedaj - Bzhete), u bien kumbonve për me mobilizue Shkrelin për në luftë. Kështu burrat e Shkrelit, u nisën për t’u bashkue me forcat e kryengritjes në Koplik.”^[23]

Partizanët nga ana e tjetër, nuk e mendonin, se do të hasnin në rezistencë aq të fortë, prandaj po vinin të qetë. Kur filloj pushka, këta nuk kishin nga të shkonin, sepse ishin të izoluar në shtigjet e ngritura dhe nuk kishte forcë ushtrie t’i shkatërronte pozicionet mbrojtëse të malësorëve, që ishin fortifikimet natyrore shumë të sigurta.

Nuk vonoi shumë, e në drejtim të Malësisë së Madhe, filluan veprimet ushtarake. Brigada e Parë Sulmuese, mori urdhërin luftarak, t’a spastronte atë nga reaksionarët e brendshëm. Të tillë konsideroheshin të gjithë ata, që kishin bindje të kundërta me komunistët. Në mëngjesin e datës 12 janar 1945, Komanda e Brigadës së Parë Sulmuese, nisi në drejtim të Kelmendit Batalionin e Parë.

Një batalion i sprovuar në përpjekje, i përbërë pothuajse tërësisht nga partizanë të ardhur nga jugu i Shqipërisë, që kësaj here nuk dinin ku shkonin. Nuk njihnin terrenin. Nuk njihnin psikologjinë e vendasve dhe, as me kë do të luftonin, sepse në Kelmend, nuk kishte pasur, as nuk kishte pushtues. (Dr. Martini, f. 224)

Malësorët, kishin epërsi ndaj partizanëve, sepse sëpari, bënin një luftë mbrojtëse dhe njihnin shumë mirë vendin e tyre, ku, gjatë luftimeve u vranë, plagosën dhe ranë në lumë shumë partizanë.

“Prenkë Cali bashkë me me 15 burra, u ngujuan në shpellën e famshme mbi fshatin Vukël, që u mbiquajt Shpella e Prenkë Calit, Mark Luka, dëshmon: “Na, ketë shpellë e zgjodhëm për me ba qëndresën e fundit, me e la vedin e me vdek per së mbari. Për shtatë ditë rresht, gryka e shpellës nuk ka pushue as natë as ditë prej plumbave e zjarrit të mitrolozave.

Komunistët vendosën me na marrë me uri e me pabesi. Na u dorëzuem me një kusht, që të mos dhunoheshim. Por komunistët nuk e mbajtën fjalën e dhanë dhe as besimin e Fratit. Kur na çuen në shtabin e Batalionit në Rrapsh të Hotit, Mehmet Shehu, u ndodh ballë për ballë me Prenkën:

- E, Prekë Cali, – i tha Mehmeti, – të pat ardhur dita t’a mbyllësh historinë tënde me shkronja ari, po të bëheshe me ne! Pse bëre kështu?

- Zotni, – iu përgjigj Prenkë Cali, – faji bie mbi ju, se ju u batë aleat me anmikun shekullor tonin, me Serbin.” (Butka, f. 16)

Ky ishte shpiegimi i vetëm i kundërshtimit të tyne (malësorëve) me armë, të “brigadave partizane” shqiptaro - malaziase, në vjetin 1944 – 1945. Ky ishte shpiegimi i vetëm, që ata iu “dorëzuen vllazënve tanë”, autoriteteve ushtarake shqiptare, si dhe naiviteti i përgjegjeve të tyne para Gjykatës Ushtarake, që nuk kuptonte, e si rrjedhim, i trajtonte si “trathtarë”!

Pse nuk kishin ndihmue “Lëvizjen Nacional – Çlirimtare?” Sepse ishte e lidhun me serbët e malaziasit, anmiqt tonë shekullorë. Pse kishin rrokë armët kundër “brigadave tona?” Sepse bashkëpunojshin me brigadAtë serbe e malaziase, e nuk u kishim besën. Pse i nënshtroheshin influencës së klerit katolik? Sepse ata kanë qenë gjithmonë me ne, në të mirë e në të keq…!

Madhështia e malsorit të çiltër shqiptar, ngrihej para Gjykatës, si monument, që dëshmonte vogëlsinë e mendjemëdhenjve komunistë, në pozitën e gjykatësit. Epërsia morale e qëndrimit të viktimës, ishte i qartë edhe para tragjedisë, që përgatitej pa turp, nga nji udhëheqje servile e interesave të huaja, nji udhëheqje e degjenerueme nga epshi për pushtet të pakufi.

E gjithë seanca e gjyqit, sidomos me ata të moshës së kalueme, u përshkue nga nji vijë kombëtare, parimore, e drejtë, e malësorëve të thjeshtë, në përleshje me vijën politike të lëvizjes internacionale, që imponohej me gjak mbi popullsinë që e përbuzte.

Pyetjet e egra kërcënuese merrshin përgjegjen e thjeshtë e të njerëzishme të malësorëve, të bindun në drejtësinë e kauzës së tyne. Edhe kur u dha dënimi me vdekje, ata nuk u tronditën, megjithëse nuk arrijshin me kuptue, si mund të dënohet nga shqiptari, nji shqiptar, që ka mbrojt tokën shqiptare brez mbas brezi.

Shikojshin rreth e rrotull, sikur pritshin që “populli i Shkodrës” të thonte diçka për ata, për të kaluemen e tyne, për pafajsinë e tyne. Shkodranët, që njihshin mirë historinë e tyne, u befasuen nga britmAtë histerike në sallë, të publikut të zgjedhun, që shpërthyen, si me urdhën, kundër “kriminelëve”, tue kërkue me kambëngulje ekzekutimin e tyne, sa ma parë.

Populli i Shkodrës ishte përçudnue… ose strukë në shtëpi, i frikësuem deri në palc. “Shkodrës i kishte vdekë ora!” Ishte pasqyra e nji përmbysjeje të plotë politike, si rrjedhim i ngurtëzimit të ngadalshëm moral, që kishte pësue shoqnia shqiptare, sidomos gjatë vjetve të luftës…!

Ekzekutimet, me gjyq e pa gjyq, bashkë me viktimën, vritshin edhe vetë idenë e “revolucionit çlirimtar”, idenë e lirisë dhe premtimin për nji botë ma të mirë, që do të sillte revolucioni. Ekzekutimet, e njollosën “revolucionin”, e nxinë imazhin e tij, e asgjesuen atë. Sepse, zemrat dhe shpirtët e shumicës së heshtun, filluen të kalbëzohen, bashkë me kufomat që shtriheshin pa jetë nëpër rrugët e katundit, në sheshet e qytetit, në poligonët e qitjes ushtarake e të ekzekutimit.

Kudo të shihte syni kufoma, të mbulueme e të pambulueme, gjithëherë aty para syve të të gjithëve, si përmendore kokëforta, për ata që ende jetojshin, e tregojshin sa i randë ishte çmimi i krimit e sa i boshatisun ishte koncepti i nji revolucioni pa mëshirë e pa zemërgjanësi! (Prof. Repishti, f. 105)

Prometeu i çështjes nacionale Prekë Cali dhe besniku deri në fund Mirash Fran Rrukaj (1818 – 1945), e dinin se mbas kësaj që ndodhi, brigadat partizane do të dyndeshin nga Rapsha e Hotit dhe Kelmendi, si dhe nga krahu tjetër i Gusisë, ku, kishin përkrahjen e vëllezërve siamez sllav. Në këto kushte, nacionalistët morën udhën e arratisë. Hienat e pangopshëm komunist, u lëshuan nga të dy krahët mbi krahinë.

Mehmet Shehu, me brigadën e vet ndeshkuese të inkuizicionit kundërmalësorë e kundërkatolikë, vendoset në fushim në fushën e Rapshës. Malësorët, prisnin gjëmen e madhe në shtëpitë e tyre. Nuk kishte informacion, se kush e kishte radhën: Kelmendi apo Kastrati.

Në natën e 1 janarit 1945, kryexhelati terrorist Mehmet Shehu një mbetje e kolonëve turq (që u vendosën në kohën e pushtimit të gjatë turk në disa vise të Shqipërisë, shënimi im K. K.), si bir kleriku muhamedan, e përgjaku Kelmendin. Me urretjen patologjike të trashëguar nga koha e pushtimit turk, sulmi i paramenduar prej hienave ishte i befasishëm.

Nga Gryka e Grabomit dy toga me ushtarë “druzhe Tito” (shoku J. B. Tito) sllavoserbo – malazias (në kohën kur u vendos komunizmi në Mal të Zi, president ishte miku i Enver Hoxhës malaziasi Blazho Jovanoviq, shënimi im K. K.), marshuan drejt Kelmendit. Ata hapën zjarr tek Ura e Tamarës mbi popullatën e pambrojtur, me synime të pastra spastruese pa mëshirë.

Brigadat e Ndjekjes, të drejtuar nga kriminelët Mehmet Shehu e Fejzi Micoli, e forcat e Sigurimit të stacionuar në 26 kampet e burgjeve, hetuesisë, torturave etj., në Qarkun e Shkodrës, të mbështetur nga Ushtria Jugosllave, më 15 janar 1945 përfundimisht pushtojnë Vuklin.

Sikurse pritej, menjëherë bishAtë partizane, iu vërsulën luftëtarëve malësorë, i lidhën dhe ushtruan dhunë mbi ta. Si në kohën e skllevërve, i lidhën me konop njëri mbas tjetrit, duke i shtyrë. Ata mezi lëviznin, nga mundimet me ditët e tëra pa gjumë. Të gjithë mbas i hypën në një kamion e shpejt i nisën për Shkodër. Njësitë partizane, që i shoqëronin ishin të vogla, mbasi pjesa më e madhe qëndruan aty, për të filluar terrorin në Kelmend.

Ata që janë dëshmitarë të kësaj mizorie të pashembullt, e kanë parë me sy e provuar mbi shpinën e vuajtur torturat, që asnjëherë s’mund t’i parashikonte mendja e njeriut. Të gjithë të plagosurit e arrestuar, i lidhën mbas kalit dhe ashtu nën torturë, ata pothuajse ishin në prag të vdekjes së sigurtë.

Nga Teuta Kamberi-Llalla*/

Ishte 13 Marsi i vitit 2001, kur tre grupe të U.Ç.Kombëtare me nga 11-12 veta u ngjitën rreth kalasë së Tetovës e cila është një pikë strategjike. Kjo Kala e ndërtuar nga Ilirët, stërgjyshërit tanë ka shërbyer si një qëndresë e pamposhtur gjatë sulmeve të pushtuesve.  Grupi i parë i luftëtarëve u vendos brenda në Kala dhe udhëhiqej nga Izair Samiu. Ndërsa grupi që udhëhiqej nga Daut Rexhepi-Leka, u pozicionua në krahun e majtë të Kalasë, në vendin e quajtur Stermoll. Grupi tjetër i ushtarëve të Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare i udhëhequr nga Hasim Bajrami u përqendrua në fshatin Gajre, që i bie të jetë krahu i djathtë mbrojtës i Kalasë Ilire të Tetovës. Po atë ditë në fshatin Sellcë u instalua njësiti i parë i Logjistikës së UÇK, që do të luante një rol të rëndësishëm. Këta tre grupe me nga 11-12 bijë të kombit shqiptar do të krisnin pushkën e parë paraditen e 14 Marsi 2001. Ajo pushkë nuk do të trondiste vetëm Tetovën, por të gjithë Maqedoninë. Jehona e kësaj krisme do të dëgjohej deri në Evropë. Atë paradite të 14 Marsit 2001, do të luftohej rreth 60 minuta kundër forcave ushtarake dhe policore sllavo-maqedonase të cilët lanë pas 15 makina të djegura, midis tyre edhe një kombi-bus. Të tmerruar nga dëmet e mëdha dhe humbjet në njerëz dhe mjete ushtarake vetëm në një orë luftime forcat ushtarake-policore pasdite filluan granatimet duke qëlluar nga distanca e largëta, nga qyteti i Tetovës. Frika e madhe që kaptoj radhët armike bëri që të mos qëllonin nga afërsia Kalanë, por nga qyteti duke shfrytëzuar si mur të gjallë shqiptarët. Këto luftime të ashpra të rifilluara pasdite zgjatën deri vonë në mesnatë. Jehona e luftimeve bëri që trimave të Kalasë siç njihen ata 30 burra që nisën luftën më 14 Marsit tu bashkëngjiten dhjetëra djem e vajza shqiptare duke veshur uniformën e UÇK për bashkimin kombëtar me mëmën Shqipëri. Në zemrat dhe mendjet e tyre ekzistonte vetëm një dëshirë, një mendim, luftë kundër pushtuesve të tokave shqiptare, për të çliruar njëherë e përgjithmonë, për tu bashkuar me trungun amë.

Në të gdhirë të 15 Marsit filluan luftime shumë të ashpra, forcave armike u kishin ardhur në ndihmë mijëra ushtarë dhe policë nga anë të ndryshme të Maqedonisë. I gjithë arsenali ushtarak-policorë i Republikës FYROM ishte përqendruar në Tetovë dhe rrethinat e saj. Qëllimi dhe urdhri që kishin marrë këto forca me armatim të rëndë ishte që me çdo kusht të merrej Kalaja e Tetovës, por djemtë e shqipes krenare kishin vendosur që mos të dorëzoheshin. Ata ishin betuar se do të vdisnin në emër të Flamurit Shqiptar, në emër të Bashkimit Kombëtar. Atë ditë, kur dielli kishte dalë mbi mal dhe hëna ishte fshehur mbi re, ra heroikisht dëshmori i Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare Servet Ferati nga fshati Llacë. Djali që ju përgjigj thirrjes për liri do të mbetet përgjithmonë në Kalanë e Tetovës si simboli i mbrojtjes së tokës arbërore. Trupi i tij u varros me nderime ushtarake nga pjesëtarët e UÇK.

Për 6 muaj në pjesën më të madhe të Maqedonisë që banohen nga shqiptarët etnik pati luftime ndërmjet UÇK dhe ushtrisë së Republikës së FYROM-it. Në të njëjtën kohë politikanët evropian dhe amerikan ishin vënë në lëvizje për të arritur një kompromis paqësor midis palëve, pasi shqiptarët që tashmë kishin ushtrinë e tyre po i tregonin botës se të bashkuar, bashkë si një trup i vetëm, për të mbrojtur çdo gjë kombëtare duke sakrifikuar edhe jetën e tyre. Nuk kishte ushtri kundërshtare që mund tu bënte ballë.

Pas shumë kohë bisedimesh palët u ulën në tryezë më 13 Gusht 2001, nënshkruan Marrëveshjen Paqësore të Ohrit ku shqiptarët e Maqedonisë do të gëzonin të drejta të barabarta me sllavo-maqedonasit. Por, edhe pas kaq vitesh që nga nënshkrimi i marrëveshjes asnjë e drejtë nuk është realizuar. Sot gjuha shqipe nuk gjen përdorimin e gjerë dhe vendin që i takon, flamuri kombëtar ndalohet të përdoret, injorohen figurat kombëtare, mirëpo më e keqja është se qindra ish-ushtarë të UÇK janë të burgosur pa faj duke ju montuar akuza të pabaza. Për fat të keq shumica e ish-drejtuesve të UÇK që sot kanë veshur kostumin e politikanit dhe të qeveritarit heshtin para keqtrajtimeve që po ju bëhen ish-bashkëluftëtarëve të tyre. Familjet e dëshmorëve janë katandisur në një mjerim të plotë, pa asnjë ndihmë humanitare dhe përkrahje sociale si nga ana e pushtetit republikan ashtu edhe nga ana morale që mund tu ofronin ish-drejtuesit e Shtabit të Përgjithshëm të UÇK. Në të njëjtën kohë pala kundërshtare e konfliktit të 2001, ish-branitellat kanë vite që janë rehabilituar duke gëzuar çdo privilegj si punësim, pension e deri në diplomimin e tyre në Universitetin Shtetëror të Tetovës pa paguar asnjë detyrim në të holla.

Pas nënshkrimit të Marrëveshjes paqësore të Ohrit shqiptarëve ju shtuan edhe më shumë keqtrajtimet dhe vrasjet nga ana e strukturave shtetërore siç janë rasti i Sopotit, rasti i Kondovës, vrasja e një studenti shqiptar më 2005 në dhomën e tij nga policia në Tetovë, Brodeci, vrasjet enigme të Harun Aliut dhe Shaban Zenun, rasti Mostra, rrahjet e nxënësve shqiptar nëpër autobusë, helmimi i nxënësve shqiptar në Gostivar etj.

Ish-luftëtare e UÇK, 2001.

Me 13 mars 1965 pushoi së rrahuri zemra e Fan S. Nolit, themeltarit dhe udhëheqësit të Kishës Autoqefale Orthodokse Shqiptare, babait të Vatrës dhe editorit të Diellit.  Në ditëvdekjen e tij natën e Verës, festës pagane shqiptare, shqiptarët e ndjenë se nuk e kishin më mes tyre atë që bëri aq shumë për kombin dhe popullin që i përkiste. Nolin e vajtuan shqiptarët kudo që ndodheshin.  Njeriu që solli frymëne re të të menduarit tek shqiptarët, njeriu që  së bashku me Konicën, diplomat dhe erudit, arritën t’i bashkojnë shqiptarët e Amerikës(edhe pse vetë u grindën për rreth 9 vjet) dhe që këndej Atlantikut përcollën ide  e mesazhe për mvetësinë e kombit dhe mbijetesën e tij.Në këtë përvjetor, po bëjmë një parakalim kronologjik nëpër vitet e jetës së Nolit, duke shfrytëzuar librin”Autobiografia e Fan S. Nolit”, përkthyer nga origjinali anglisht prej Abdullah Karjagdiu.

Jeta dhe veprimtaria e Fan S. Nolit ka kaluar përmes këtyre datave historike:U lind me 6 janar 1882 në fshatin shqiptar të Ibrik Tepesë (Qytezë) në Turqinë evropiane.  Në vitin 1900, përfundoi gjimnazin grek të Edrenesë. Është po ky vit që do të shënojë dhe largimn e tij nga vendlindja. Shkon në Athinë, ku nuk arrinë që të  përfundojë studimet universitare. Provon punë të ndryshme si: karrocier trolejbuzi, kopist, sufler teatri, aktor. Në vitin 1903 e gjejmë në Egjipt tek jep mësim në shkollën fillore greke të Shibin-el-Komit. Kjo do t’i vlejë sepse qëndrimi atje i dha mundësi lidhjeje me atdhetarët shqiptar. Së pari zi miqësi me Spiro Dinen, i cili e lidhi me atdhetarë të tjerë, që bënin pjesë në lëvizjen për çlirimin e Shqipërisë nga zgjedha osmane.

Në shtator 1905 bashkëpunon me gazetën “Drita” të Shahin Kolonjës, ku boton artikuj, kundër shovinistëve grekë. Në prill të vitit 1906 Noli propozohet prej Thanas Tashkos dhe Jani Vruhos, që të shkojë në SHBA dhe të organizojë shoqëritë atdhetare në kontinentin e  ri. Për këtë qëllim me 31 maj 1906 shkon në Bufalo, ku ishte qendra e Shoqërisë “Mall’ i Mëmëdheut”. Gjithësesi edhe këtu provoi punë krahu, si punëtor sharre. Në korrik nis punën si redakator  në gazetën”Kombi”të Sotir Pecit, që ishte gazeta e parë e shqiptarëve të Amerikës. Punoi aty deri në maj 1907. Shkrimet e tij përçohen nga mesazhi i bashkimit kombëtar për të përballuar rreziqet që i kanoseshin vendit. Ndërkohë , në vitin 1907 boton darmën në tri akte”Israelitë dhe filistinë.” Me 6 janar 1907 është themeltar i shoqërisë atdhetare”Besa-Besë” në Boston. Me 9 shkurt kryen aktin më të lartë kombëtar; merr përsipër që të themeloi Kishën Ortodokse Shqiptare. Misionin e realizon me 22 mars 1909, kur arrinë ta themelojë Kishën Shqiptare Ortodokse në Amerikë. Tashmë shqiprtarët e Amerikës e kanë pranuar si udhëheqës shpirtëror.

Paralelisht Noli nis botimin e librave me karakter fetar si:”Shërbesat e javës së madhe”-Boston 1908; “Libra e shërbesave të shenjta”- Bruksel 1909; “Libra e të Kremteve të mëdha”-Bruksel 1911 etj.

Me 15 shkurt 1909 botoi  numrin e parë të gazetës “Dielli”, e cila doli si gazetë e shoqërisë Besa-Besën dhe më vonë u bë zëdhënsja e Vatrës, pra gazeta e Federatës Panshqiptare”VATRA”, që sivjet festoi 101 vjetorin e daljes së numërit të parë.

Tashmë emri i Nolit ka marrë dhenë, është bërë i njohur në mbarë viset shqiptare dhe  në emigracion; ai përbën një shpresë të madhe për bashkimin e zgjimin e shqiptarëve. Me 10 gusht  1909 ai nis vizitat nëpër Evropë, kudo ku ka koloni shqiptare; si në  Odesë, në Bukuresht, në Brailë, në Sofje etj. Në këto koloni Noli mban edhe mesha në gjuhën shqipe.

Akti më i lartë atdhetar për bashkimin e shqiptarëve, është padyshim themelimi i Federatës Panshqiptare “Vatra”, me 31 mars 1912, vepër që ka firmën dhe mendjen e Nolit.Pa Vatrën, zor se do të ishte arritur   dhe ruajtur pavarësia e Shqipërisë. Edhe pse ishte i zënë  e shumë i ngarkuar me veprimtaritë atdhetare dhe kishtare, Noli nuk i ndërpreu përpjekjet për ngritjen  arsimore e intelektuale. Në qershor 1912 ai arrinë të përfundojë studimet universitare në Harvard, ç’ka tregon edhe një here kapacitetin e  tij intelektual.

Noli ishte një nga mendjet e ndritura të Vatrës , prandaj ajo e nisi me mision në Evropë në kohën  kur vazhdimi i Luftës Ballkanike po paraqeste rrezik për kombin shqiptar, veçanërisht për Shqipërinë  e sapo shpallur të pavarur. Kjo i takon nëntorit të vitit 1913. Është i njohur aktiviteti politik dhe atdhetar  i Fan S. Nolit  gjatë kësaj kohe në Londër, ku ishte epiqendra e diplomacisë vendimmarrëse evropiane.Ai përpiqet që t’i qëndrojë besnik platformës së Vatrës për të ruajtur pavarësinë e Shqipëris në kufijtë etnikë. Noli i dërgon dy Memorandume Minsitrisë së Punëve të Jashtme të Anglisë për këtë çështje djhe boton disa artikuj në shtypin londinez. Me 2 mars e gjejmë në Trieste, ku përpiqet që të shfrytëzojë tribunë ne Kongresit të atjeshëm kundër copëtimit të Shqipërisë. Në korrik 1913 Noli shkel për të parën herë në Shqipëri;  korrik 1913 dhe pritet me dashuri. Një pritje të nxehtë i rezervojnë atij Vlora dhe Durrësi. Themelimi i Kishës Autoqefale në  Shqipëri nuk i doli aq  lehtë siç e kishte parashikuar. Hasi në kundërshtime të ashpra. Natyrisht që Autoqefalia kundërshtohej ashpër nga kisha greke, për të cilën shqiptar orthodoks ishte grek!

Pasi qëndroi dy vjet nëpër Evropë, në maj 1915, Noli kthehet në SHBA.Në korrik 1915 zgjidhet kryetar i Federatës Panshqiptare Vatra. Fati i Shqipërisë e shqetëson për ditë e më shumë. Me 8 shkurt 1916, i revoltuar me nëpërkëmbjen e kombit shqiptar, ai boton në “Dielli” artikullin”Shqiptari i shkelmuar”, ku akuzon Fuqitë  e Mëdha për copëtimin e Shqipërisë në Konferencën e Londrës. Në korrik 1916, në emër të Kuvendit të “Vatrës”, Noli proteston pranë Fuqive të Mëdha kundër synimit për të vendosur  protektoratin Italian mbi Shqipërinë.

Më 15 mars 1918  Fan Noli, në emër të Vatrës u drejton një deklaratë disa  personaliteteve politike dhe shtetrore amerikane duke përfshirë dhe presidentin Wilson, kundër ndërhyrjes së Fuqive të Mëdha në problemin shqiptar. Përsëri me 12 korrik 1917, Noli rizgjidhet kryetar i Vatrës. Si delegat i “Vatrës” Noli mori pjesë në Kongesine  Kombeve të shtypura mbajtur në Uashington. Delegatët e kongresit përcollën presidentin Uilson tek varri i babit të Amerikës, Xhorxh Uashington në Maunt Vernon, ku ai mbajti fjalimin e tij të famshëm për të katërmbëdhjetë pikat. Fjalimi i takon 4 korrikut 1918. Fan Noli, kësaj radhe shfrytëzoi rastin të takohej me presidentin Ulson në Jahtin presidencial të “Mejfllaurit” dhe ta lusë atë që t’ia kthente pavarësinë Shqipërisë, të cilën e kishin pushtuar ushtritë e huaja gjatë Luftës së Parë Botërore. Presidenti Uilson i tha Nolit:”Kam një votë në Konferencën e Paqes dhe do ta përdor në favor të Shqipërisë.” Ai me të vërtetë e përdori ndikimin e vet për ta ndihmuar Shqipërinë në Konferencën e Paqes në Versaj. Madje më 1920 presidenti Uilson e denoncoi dhe e pengoi copëtimin e Shqipërisë, që ishte paraparë sipas Traktatit të Fshehtë të Londrës më 1915. Ai e tha qartë se qeveria amerikane nuk merrte pjesë në atë traktat dhe kurrë s’do ta pranonte si një traktat fuqiplotë. Kjo deklaratë e bëri presidentin Uilson mbrojtësin më të popullarizuar të pavarësisë shqiptare.

“Vatra” në kohën e Nolit,  shërbeu si qeveri në mërgim gjatë Luftë së Parë Botërore,  nga viti 1914- 1920, kur në Shqipëri nuk kishte qeveri për shkak të pushtimit të huaj. Ajo mblodhi fonde nga shqiptarët e Amerikës dhe mbajti përfaqësues diplomatikë në kryeqytete të ndryshme të Evropës si dhe në SHBA, si: Mehmed Konicen në Londër, dr. Mikel Turtullin në Paris, Kostandin Cekrezin në Uashington e të tjerë.

Me iniciativën e Nolit e nën drejtimin e tij, botohet në shtator 1918, numri i parë i “Revistës Adriatiku”(The Adriatic review) në mbrojtje të interesave të Shqipërisë në arenën ndërkombëtare.

Me 26 korrik 1919 organizohet ceremonia për zgjedhjen e Fan S. Nolit, peshkop.

Me 10 shtator 1919 botohet në gazetën “Dielli” intervista e Fan Nolit dhënë gazetës “Dejli Telegraf”, në të cilën denoncohej Traktati i fshehtë i Londrës për copëtimin e Shqipërisë.

Pas evakuimit italian nga Vlora, e detyruar nga forcat kryengritëse, Shqipëria duket se merr frymë lirisht. Në këtë kohë, Noli, i përcjellë nag arkimandrit Vangjel Camce nga Xhejmstauni i Nju Jorkut dhe at Vasil Marku nga Sen Luisi i Misurit, u nisën nga SHBA për t’i ofruar shërbimet e tyre qeverisë shqiptare. Shpenzimet e udhëtimit, natyrisht i hoqi “Vatra.” Arkimandrit Vangjel Camce dhe at Vasil Marku, vazhduan rrugën e tyre për në Korcë, ndërsa Fan Nolin e dërgoi qeveria në Gjenevë si kryetar i delegacionit për të kërkuar pranimin e  Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve.

Me 19 dhjetor 1920 Shqipëria pranohet anëtare e Lidhjes së Kombeve dhe merita i takon ikonës sonë kombëtare. Noli e ka cilësuar këtë akt si suksesin më të madh të arritur prej tij në karrierën diplomatike.Praimi qe unanim, njëzëri u votua për Shqipërinë. Noli diti të bëjë miq për Shqipërinë, e cila duhet t’ia dijë për nder edhe shërbimit të cmuar, që bëri Lord Robert Sesil, delegate iAfrikës së Jugut. Atë ditë Muhamed Aliu, delegate i Indisë, bëri këtë deklaratë:

” Shqipëria meriton të bëhet anëtare e Lidhjes së Kombeve, sepse është i vetmi vend në Botë, ku muslimanët, katolikët romanë dhe të  krishterët ortodoksë të Lindjes, bashkëpunojnë vëllazërisht përkundër dasive të tyre fetare.”

Në vitin 1921, nën kujdesin e shoqërisë “Arsimi” botohet në Boston “Historia e Skënderbeut”Gjergj Kastrioti” mbretit të Shqipërisë, 1412-1468” prej peshkopit Theofan (Fan S Noli).

Në prill 1921 Noli zgjidhet kryetar i partisë Popullore, e para parti politike parlamentare në Shqipëri. Në gusht 1922, me përpjekjet e vazhdueshme të Nolit, themelohet të Berat, Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare që mënjanonte Patriarkanën të ndërhynte në çështje kishtare.

Në nëntor 1923, në Kishën e Shën Gjergjit në Korçë bëhet dorëzimi dhe fronësimi i Fan Nolit si Peshkop i Durrësit, Gorës dhe Shpatit.

Në dhjetor 1923, në zgjedhjet për Asamblenë Kushtetuse, Noli zgjidhet deputet i Korçës, e cila e kishte bërë edhe qytetar  të saj. Opozita demokratike, që udhëhiqej nga Fan Noli, mundi të siguronte vetëm 1/3 e vendeve në Asamble. Noli qe tepër i rreptë në oratorinë e tij. Ngjarja më e vështirë që ai përballoi me gjakftohtësi ishte atentati ndaj Ahmet Zogut.Ngjarja ndodhi me 23 shkurt 1924. Ishin bërë zgjedhjet dhe Parlamenti po kryente procedurat. Në séancën e pare do të zgjidhej kryesuesi i séances. Kandidati i Partisë Konservatore, të udhëhequr nga Ahmet Zogu, ishte Eshref Frashëri, ndërsa kandidati i Partisë Liberale të udhëhequr nga Fan Noli, ishte Ibrahim Gjindi. Në orën tre pasdite, kur Petro Poga, kryesuesi i përkohshëm, po u tërhiqte vëmendjen të pranishmëve që të mbanin qetësi, papritmas u dëgjuan disa të shtëna me revole jashtë sallës. Dy plumba, kaluan para fytyrës së Fan Nolit dhe goditën bangën e kryesuesit të séances….Pas një minute, Ahmet Zogu hyri në sallë me krahun e majtë të përgjakur dhe me revolen në dorën e djathtë. E shoqëronin garda e tij personale dhe garda e Shefqet Vërlacit, me motrën e të cilit ishte fejuar Ahmet Zogu. Të gjithë mbanin në duar revole të mëdha me vështrim nga deputetët e opozitës, tek të cilët dyshonin se e kishin kurdisur këtë komplot për vrasje.Deputetët e opozitës nuk lëvizën. Edhe ata ishin të armatosur, me përjashtim të Fan Nolit. Edhe ata i kishin nxxjerrë revolet. Të dyja palët prisnin nga shefat e tyre. Ahmet Zogu u dha shenjë të vetëe që të mos shtinin.

Ai që kishte dashur të shtinte mbi Ahmet Zogun, ishte Beqir Valteri. Ai kishte zënë një pritë strategjike në krye të shkallëve, ku e kish pritur Ahmet Zogun,. Në castin që Zogu kishte mbërritë, atentatori ia kishte drejtuar revolen në qafë dhe sigurisht që do ta vriste, në vend sikur t’ia tërhiqte këmbëzën menjëherë, mirëpo sipas traditës zakonore shqiptare, ai donte të thoshte ca fjalë para se të shtinte. Donte t’i  thoshte se po e vriste për t’ja marrë gjakun të ungjit. Fjalët e zakonshme që duhej t’i thoshte ishin”Falju me shëndet ungjit tim”! Mirëpo iu desh shumë kohë që t’i artikulontë ato pak fjalë sepse atij i mbahej goja, kështu që iu desh shumë kohë derisa i shqiptoi. Kjo cope kohë e shkurtër, qe e mjaftë për kryeminstrin, për të shpëtuar me plagë të lehta. Gjithësesi qëndrimi i kundvrshtarit të Nolit para Parlamentit ishte dinjitoz.

Ngjarja tjetër që acaroi situatën ishte vrasja e Avni Rustemit me atentat. Me 1 maj 1924, Noli merr pjesë në varrimin e Avni Rustemit në Vlorë, që u kthye në një manifestim të madh politik dhe mbajti një fjalim të zjarrtë përpara trupit të tij, që shërbeu si shkëndijë për të ndezuar atë që u quajt Revolucioni Demokratik  i Qershorit.

Në maj 1924, në Vlorë formohet Komisioni Politik Administrativ, i kryesuar nga Fan Noli, për drejtimin e lëvizjes kryengritëse, që kishin shpërthyer forcat e Bajram Currit, të shoqërisë ”Bashkimi” e të garnizoneve ushtarake të Shkodrës, Përmetit etj.

Me 10 qershor forcat kryengritëse trimufojnë dhe Noli ngarkohet të formojë Qeverinë. Me 17 qershor, kryeministri i ri shpall programin prej 20 pikash, që përbënte një shprehje të aspiratave të shtresave të gjëra të popullsisë, por që shtoi zemartën e pjesës tjetër.Ai ishte përpjekur që të ngrinte një kabinet qeveritar me ministra të aftë, sipas mendimit të tij.Qeveria përbëhej nga ; Fan Noli-kryeministër, Sulejman delvina-ministër i Punëve të Jashtme, Rexhep Shala-ministër i Punëve të Brendshme, Luigj Gurakuqi-Ministër i Financave,  Kasëm Qafzezi-Ministër i Mbrojtjes, Stavri Vinjau-ministër i Drejtësisë, dhe minister i Educates, Qazim Koculi, minister i Punëve Botore.

Me 10 shtator 1924, Noli flet ne seancën e Asamblesë të Lidhjes së Kombeve. Fjalimi i cilësuar nga shtypi i huaj si”bomba e peshkopit shqiptar”dhe “një nga fjalimet që bënë më shumë bujë”, por që pat pasoja në izolimin e qeverisë së tij. Noli demaskoi në mënyrën e  vet veprimatrinë e Lidhjes së Kombeve, se gjoja mbronte paqen apo synonte çështjen e çarmatimit.

Dihet se Fan Noli dështoi në qeverisjen e vendit dhe reformat që premtoi mbetën në letra. Në dhjetor ai e ndjeu veten të kërcënuar dhe i bëri thirrje popullit “që të rrëmbente armët për të mbrojtur fitoret e revolucionit nga ndërhyrja e bandave të armatosura, të ndihmuara materialisht dhe me trupa vrangeliste nga qeveria jugosllave.”

Me 24 dhjetor me gjithë rezistencën spontane të ushtrisë kombëtare e të forcave vullnetare, forcat e Ahmet Zogut hynë në Tiranë. Fan Noli dhe udhëheqës të tjerë u detyruan që të largohen nga Atdheu.Vite më vonë, kur Noli do të analizonte me humor humbjen e tij”ndërkohë që ushtria e kundrshtarit po hynte në Tiranë, ai vetë po i binte flautit, ndërsa ministri i tij i mbrojtjes, Qafzezi, argëtohej me kërcimet e jevgave!”

Noli nuk heq dorë nga politika. Me 25 mars 1925 forcat demokratike opozitare në emigracion themelojnë Komitetin Nacional Revlucionar (KONARE) e zgjedhin në krye Fan Nolin.

Ndërkohë për ish kryeministrin gjashtëmujorë ka filluar periudha e emigracioit nëpër Evropë. Më 1926 ai boton në Bruksel në përkthimin shqip veprat madhore të Shekspirit”Hamleti”, “Makbethi”, “Jul Qezari” dhe dramat e H. Ibsen”Armiku i Popullit” dhe “Zonja Ingra e Ostrotit”, të pajisura secila me një analizë kritike.

Më 28 nëntor 1925 në “Lirija kombëtare”, Noli boton tre nga poezitë politike më të njohura të tij”Hymni i Flamurit”,”Syrgjyn vdekur”(Elegji për Luigj Gurakuqin) dhe “Shpell’ e Dragobisë”(Elegji për Bajram Currin.)

Më 8 dhjetor 1925 Fan S Noli denoncon paktin italo-shqiptar, të ashtuquajturin Pakti i parë i Tiranës dhe e quan atë si preludin e pushtimit të Shqipërisë nga Italia Fashiste.

Më 1926 Noli boton në Vjenë versionin e  parë të “Rubairave” të Omar Khajamit dhe në Bruksel (1927) versionin e plotë të pajisur me një analizë kritike dhe shënime.

Më 15 janar 1927 në gazetën e Nju Jork-ut”Herald Tribjun” Noli u bën thirrje njerëzve paqedashës të mbarë botës për të ndaluar katastrofën që i kërcënohej Shqipërisë nga intrigat e fshehta të diplomacisë angleze e italiane për të ndezur zjarrin në Evropën Juglindore.

Në prill 1927 Noli zgjidhet kryetar i Komitetit të Çlirimit Nacional. Është ndër të parët që propagandon idenë për ta lidhur luftën e popullit shqiptar me atë të popujve të tjerë të shtypur të Ballkanit dhe të Evropës.

Me 24 prill 1927 Noli merr pjesë në hartimin e deklaratës së përbashkët të Komitetit të Çlirimit Nacional e Komitetit të Çlirimit të Kosovës.

Më 1927- 1928 boton poezitë “Marshi i Barabajt” dhe “Këngë e Monarkisë”. Në vitin 1929 e gjejmë pjesmarrës në Kongresin Ndërkombëtar Antifashist që zhvillohej në Berlin.

Në janar- shkurt 1930 boton poezitë “Moisiu në Mal”, dhe “Shën Pjetri në Mangall”. Të kësaj kohe mendohet se janë dhe poezitë “Marshi i Krishtit”, “Krishti me Kamxhikun”,”Marshi kryqësimit”, “Kirenari”, dhe “Kryqësimi”. Ndërsa dy poezitë e fuqishme”Rent, or Marthonomak” dhe “Anës së Lumenjëve”  i shkroi në prill-maj 1930.

Në maj 1930, Noli kthehet sërish në Amerikë. Miku i tij i hershëm, bashkëluftëtari i dikurshëm që shërbente si Minsitër i Mbretit në Washington, Faik Konica, përpiqet ta bindë Nolin që të heqë dorë nga rruga revolucionare.

Me 1 nëntor 1930 filloi të botojë në Boston gazetën”Republika”, ku shpalsoi prograin që i përmbahej në vija të përgjithshme KNC:Republikë, demokraci, pavarësi dhe kufi etnikë. Gazeta vazhdoi të botohej deri në vitin 1933. “Republika”  zemëroi më shumë kundërshatrët e tij në Vatër dhe Dielli nuk ia la mangët, gati në çdo numër e “masakroi”, krijuesin e vet, editorin e parë.

Në mars-shtator 1932 Noli qëndroi në Gjermani në pritje të vizës për t’u kthyer përgjithëmonë në SHBA. Në tetor arrin të kthehet, por “keqtrajtohet” nga emigracioni, që e mbanë tre ditë të bllokuar. Vetëm pas garancive që dhanë miqtë e tij amerikanë, mundo të kalonte doganën. Sëmuret rëndë nga pneumonia, detyrohet të shtrohet në spital për t’u mjekuar, me ndihmat që i dërgoi Mbreti Zog. Të hollat që ia dërgoi Mbreti Zog, i shëruan plagët e trupit, por jo ato të shpirtit. Përkrahsit e tij e kritikuan për mungesë karakteri. Por Noli ua ktheu përgjigjen se këto para nuk ia mori Mbretit George të Greqisë, as atij të Serbisë, por mbretit shqiptar, në një kohë që jeta e tij ishte vënë në pikëpyetje. Në vëitet 1932-33 përkthen pjesën e parë të romanit të Servantesit”Don Kishoti i Mançës”, të shoqëruar me një analizë kritike.

Në vitin 1934, Imzot Noli ndjehej i dobësuar nga sëmundja e rëndë; vetmia, braktisja e disa miqëve e shokëve si dhe perspektiva e paqartë  dhe e zymtë e çuan në dëshpërim të thellë. Në ato çaste ai shkroi”S’kam më as nge’; as qejf, as takat, për politikën…këlliçi im politik është varur në muze dhe nuk del s’andejmi kurrë.”

Edhe në vitin 1935, Noli kalon një jetë të vetmuar. Merret me studime nga më të ndryshmet dhe fillon mësimet në moshën 53 vjeçare në Konservatorin e muzikës të Nju –Inglendit në Boston.

Më 1936 boton pjesë muzikore liturgjike në titullin “Hymnore”. Më 1937 mbaroi Konservatorin e  Muzikës. Me 28 qershor  1937, ai i jep një intervistë gazetës “Boston Post”, ku ndërmjet  të tjerash theksonte faktin se ai nuk do të kthehej kurrë më në Shqipëri, përderisa do të ishte në fuqi Zogu.

Me 14 korrik 1937 gazeta”Dielli” boton një artikull që e kritikon ashpër këtë intervistë të Nolit.

Ne, theksonte gazeta, kishim mendimin se ai “kishte hequr dorë nga ngatërresat politike” dhe se kishte kuptuar më në fund”rëndësinë e tij si predikonjës i fjalës së perëndisë dhe, paskëtaj, nuk do të merrte pjesë kundër Mbretit as me fjalët tërthori, as me goditje drejtëpërdrejt, as me rromuze në shtyp të huaj.”

Në përgjigje të kësaj kritike, me 15 korrik, Noli u mjaftua me një deklaratë të thatë dhe evazive se “intervista e tij nuk ndiqte qëllime politike”.

Prilli 1939 e gjenë të dëshpëruar për atë ç’ka i ndodhi Shqipërisë nga fashistët  italianë.Me fillimin e Lufëts së Dytë Botërore, humbi lidhjet me Atdheun. Në maj 1943, Noli pranoi propozimin e  Mbretit shqiptar në Mërgim, që të ishte këshilltar i një qeverie në mërgim, por kundërshtoi kryesimin e  saj.

Në dhjetor 1944, me anë të një telegrami, që i drejton kryeministrit të Britanisë së Madhe, Unston Çërçill, Noli kërkon njohjen e  qeverisë demokratike provizore shqiptare.

Në vitin 1945, në moshën 63 vjeçare, Noli merr titullin,  doktor në filozofi nga Universiteti i Bostonit për desertacionin”Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, 1405-1468” (George Castrioti Scanderbeg) , që u botua më 1947.

Qeveria e Tiranës përpiqet ta joshë Nolin duke e zgjedhur në tetor si kryetar nderi të Konferencës së Lidhjes së Shkrimatrëve të Shqipërisë, me motivacionin”për kontributin e madh që ai kishte dhënë në fushën e kulturës dhe letrave shqipe”), ndërkohë ai vazhdoi t’i shërbente Shqipërisë në mënyrë e tij.

Në janar 1947 shqiptaro-amerikanët festuan  40-vjetorin e ardhjes së Nolit në SHBA. Kjo ngjarje koincidon me vënien në qarkullim të veprës së tij”Bethoveni dhe Revolucioni francez” (Beethoven and the French Revolution”).Me rastin e  40 vjetorit, Vatra i dha Nolit si dhuratë 5500 dollarë dhe ai i përdori për të botuar veprën e mësipërme si dhe ribotoi Albumin. Në fakt pjesa më e madhe e veprave të Nolit e panë dritën e botimit në saj të bujarisë së Vatrës.Një dhuratë tjetër, që i bëri “Vatra” Nolit, ishte shtëpia që bleu me dollarët që u mblodhën në fushatën e organizuar në vitin 1953. Noli bleu shtëpinë në Fort Landerdejl të Floridës. Qe një shtëpi e bukur, por që nuk është më, shqiptarët nuk arritën ta ruanin e ta kishin si shtëpi muze në kujtim të ikonës kombëtare.Shtëpia ishte e rrethuar me një livadh të bukur me plot pemë të llojllojshme me portakallë, limonë, qitro, palma, biber brazilianë dhe pemë ekzotike. Tërë kopështi ishte i rrethuar me gardhiqe shumë ngjyrëshe të hibiskusit. Fan Noli pat blerë edhe dy parcela të vogla në anën e djathtë dhe mendonte të blente akoma në anën e majtë.

Por le të ndjekim kronikën: Më 1950 Noli boton veprën”Historia e Skënderbeut, kryezotit të Arbërisë (1404-1468”, variant i ri i botimit të mëparshëm.

Në shkurt 1959, ai shkroi “Dhjatën” apo Testamentin. Një nga kërkesat e tij themelore ishte që të varrosej thjesht e pa shpenzime.

Më 1960 u botua “Pesëdhjetëvjetori i Kishës ortodokse Shqiptare”(1908- 1958) nga Metropoliti Fan S. Noli.

Tetor-nëntor 1964, Noli shtrohet në një spital të Bostonit dhe më 2 nëntor operohet pa asnjë shpresë shpëtimi.

Me 13 mars 1965, pas një sëmundje të rëndë , pushoi së rrahuri në Florida, në moshën 83-vjeçare, zemra e Nolit, që mbetet ikona e shqiptarëve të Amerikës. 45 vite më pas shqiptarët krenohen me themeluesin e Kishës Ortodokse Shqiptare, editorin e  parë të Diellit, themeluesin e Federatës”Vatra”, krenohen me shkrimtarin, poetin, muzikologun, studiuesin, përkthyesin brilant, polemistin, oratorin, ish kryeminsitrin e Shqipërisë për  6 muaj.

(Dielli- Arkiv- Përgatiti:Dalip Greca)

KONGRESI I DYTE I MANASTIRIT, KOGRES I REALIZIMEVE TË VENDIMEVE TË KONGRESIT TE PARË PËR JETËSIMIN E GJUHES DHE SHKOLLËS SHQIPE/

Nga AVZI MUSTAFA/

Pas Kongresit të parë të Manastirit më 1908 shkrimi dhe sholla shqipe mori hov të madh. Ideologët e Rilindjes Kombëtare e kishin kuptuar se problemi i arsimit kombëtar ishte i lidhur shumë ngushtë me bashkimin dhe forcimin e shqiptareve pa dallim feje e krahine. Kongresi i parë i Manastirit, pas Lidhjes së Prizrenit, ishte ngjarja më e madhe e popullit shqiptar, që u hapi rrugën jo vetëm të kërkesave legjitime të shqiptarëve, por që edhe ato kërkesa të realizohen në mënyrë legale dhe të jenë të lejuara nga qeveria e Sulltanit përmes rrugës parlamentare.

Xhonturqit, “gjoja” të interesuar për ca liri politike të shqiptarëve dhe të maskuar nën maskën e parlamentare, kërkonin që gjithçka që ka të bëjë me kërkesat e shqiptarëve të drejtohen nga një qendër që do ta kishte selinë në Stambolli. Mirëpo, patriotët shqiptarë, të deleguar nga gjitha klubet e shoqëritë, njëzëri vendosën që të gjitha atributet, e sidomos ato të përhapjes së shkrim-leximit, t’i jepeshin klubit “Bashkimi” të Manastirit, e jo Komitetit “Bashkim e Përparim” dhe qeverisë osmane.

Detyrën që e mori klubi qendror i “Bashkimit” në Manastir menjëherë filloi ta realizojë, duke e zbatuar alfabetin e aprovuar, duke hapur shkolla në gjuhën amtare dhe duke e futur gjuhën shqipe edhe në shkollat e huaja, si dhe botimin e librave me alfabetin latin. Klubi punonte në bazë të kanonizmës, në të cilën thuhej: “Të punojë i bashkuar për mirësinë e kombit shqiptar, për të mbrothësuar në dituri dhe në mjeshtëri. Kur nuk do të përzjehetë në politikë..” (Siri Shaplo: 1975:23). Kështu në fund të vitit 1908 e deri në vjeshtë të vitit 1909 u hapën 15 shkolla të reja, si në Pogradec, Kumanovë, Shkup, Krujë, Kolonjë. Përmet, Dibër, Rekë të Epërme, Strugë, Patishkë të Shkupit, Starovë, Peqin, Gjakovë, Vushtrri, Prizren, Filat, Konispol e gjetiu. Jo vetëm në tokën arbërore, por shkolla në gjuhën amtare u hapën edhe jashtë atdheut në: Rumani, Bullgari, Stamboll (Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik, vëll. I, 2003:189).

Pas prillit të 1909 pushteti xhonturk e zbuloi fytyrën e tij – doli haptazi dhe me të ngut kërkojnë filloi të kërkojë të zbatohen dekretet perandorake të të ashtuquajturit Hatti-Humaiun, që mbi atë ta organizojnë rrjetin shkollor shtetëror në gjithë territorin e Perandorisë Osmane, me qëllim të mos lejojnë të hapen shkolla në gjuhën amtare, por të japë leje që gjuha shqipe të mësohet vetëm si lëndë mësimore në shkollat turke. Politika arsimore, e planifikuar nga pushteti osman u duk menjëherë qëkur xhonturqit u orvatën të nxisin fanatizmin fetar, duke propaganduar shkrimin turko-arab për gjuhën shqipe. Kjo ndodhi menjëherë pas Kongresit të Dibrës, ku u vendos “gjithkush ishte i lirë të shkruante me shkronja që i pëlqenin”. Kështu jo vetëm që u ndërpre hovi i hapjes së shkollave në gjuhën shqipe, por kjo hapi udhën edhe të hapjeve të shkollave të huaja të shteteve fqinje, të cilat në mendjen dhe shpirtin e tyre ruanin lakmitë territoriale ndaj tokave shqiptare. (Shefik Osmani: 1983:252).

Në lidhej me hapjen e shkollave shqipe xhonturqit thirreshin në nenin e 16-të të Kushtetutës Turke, se gjuhë zyrtare është turqishtja dhe se përdorimi i gjuhës shqipe ndalohej rreptësisht. Këtë e shohim nga deklarata e kryeministrit turk Ibrahim Hakki Pasha, i cili pa drojë pati deklaruar: “Se çështja e alfabetit shqiptar ka karakter politik dhe kombëtar dhe qeveria nuk do të lejojë të ndahet Shqipëria nga shteti Osman“. (Avzi Mustafa: 2012:12)

Pas aprovimit të shkronjave shqipe dhe shkollës në gjuhën amtare, filloi një luftë e egër, që te shqiptarët ngjalli një pakënaqësi të madhe, sepse shkolla në gjuhën amtare ishte një ndër faktorët kryesorë për një luftë gjithëpopullore. Sipas një Enciklopedie Serbo-Kroate-Sllovene, libri II në faqen 650 thuhet: “se lufta e shqiptarëve ishte pikërisht rezultat i asaj që Turqia dëshironte që shqiptarëve t’ua imponojë alfabetin turk dhe, për ta penguar këtë, ajo ngriti shumë kazerma xhandarmerie në vendet me popullatë shqiptare, hapi shkolla turke dhe në fund bëri edhe çarmatimin e tyre”. (Avzi Mustafa, , nëntor-dhjetor 2013:20). Mirëpo, ky acarim i marrëdhënieve ndërmjet shqiptarëve dhe osmanlinjve, të përkrahur nga disa merimanga e satrapë që punonin kundër vetvetes, bëri që shkronjat e shkollën shqipe t’i paraqes si shprehje të një kompromisi ndërmjet shqiptarëve dhe xhonturqve, andaj më 29 korrik 1909 u organizua Kongresi i Dibrës me të vetmin synim që lëvizjen kulturore e arsimore të shqiptarëve ta përçante dhe më pas të hiqej dorë nga lufta për çlirim kombëtar. Ata trumbetonin se përdorimi i shkronjave, siç i quanin ata “shkronjat gjahure”, dhe mësimi në gjuhën shqipe, ishin në kundërshtim me fenë islame e me Kuranin.

Shqiptarët, sidomos patriotët që kishin sakrifikuar gjithçka edhe përkundër pengesave të shumta, si me likuidime e me arrestime, nuk u zmbrapsën, por përkundrazi me dëshirë e vetëmohim morën hapat më vendimtare, që sa më shpejt të përhapet mësimi shqip, të krijohet kuadri për hapjen e shkollave shqipe, për sigurimin e mësuesve me mjete financiare, për pajisjen e nxënësve me tekste shkollore në gjuhën amtare, si dhe për njësimin e gjuhës. Që ta marrin fatin në duart e veta shqiptarët më 1 dhjetor të vitit 1909 organizuan Kongresin e Elbasanit, i cili zgjati 7 ditë dhe pati me 35 delegatë të ardhur nga klubet dhe shoqëritë e qyteteve shqiptare, me të cilin atdhetarët i dhanë edhe një goditje politikës xhonturke.

Manovrat e xhonturqve nuk kishin të ndalur për përçarjen e shqiptarëve. Ata dërguan emisarë për të nxitur klerikët fanatikë, hoxhallarë e myftinj, agjentë të veshur si dervishë, por edhe priftërinj ortodoksë, për mallkim e gjuhës e të shkronjave shqipe, që kështu shqiptarët të heqin dorë. Megjithatë emisarët nuk gjetën përkrahje nga shqiptarët. Në një dokument që gjendet në Arkivin e Maqedonisë (dokumenti mban nr. 74 të 17 frorit (shkurtit) 1910) kuptojmë se “Turqit e rinj janë angazhuar që të organizojnë një protestë kundër shkronjave latine të arnautve. Nga shumë qytete kjo protestë nuk ishte mirëpritur, kurse sukses ka pasur vetëm në Ohër, atje janë mbledhur 3000 frymë”. (Arkivi i Maqedonisë, dokum.  I.19.173/207-208).

Në këtë protestë ishin sjellë disa njerëz të shitur dhe një numër ardhacakësh e pushtetarësh nga Anadolli dhe disa priftërinj nga Greqia. Mirëpo, shumë klerik fetarë të trevave shqiptare nuk iu përgjigjën kësaj proteste, sepse e kishin kuptuar djallëzinë e xhonturqve, ndërkohë që edhe lëvizja shqiptare në trevat lindore të Shqipërisë ishte fuqizuar mjaft. Ky i ashtuquajtur miting nuk ishte asgjë tjetër, por vetëm një kundërpërgjigje ndaj mitingut të 14 shkurtit 1910, ku nxënësit bashkë me popullin e Korçës kishin dalë në mbrojtje të abce-së shqipe. (Siri Shaplo, Nga historiku i zhvillimit të arsimit në Shqipëri, 1975:47).

Veprimet e atdhetarëve, si dhe qëndrimi i popullit shqiptar dëshmuan se ata nuk mund t’i thyejnë kurrë, sepse ata vepronin bashkë pa marrë parasysh dallimet krahinore e fetare. Megjithatë shqiptarët e kuptuan se intrigat e manovrimet e xhonturqve, që po bëheshin në dëm të gjuhës e të shkollës shqipe, nuk dhanë ndonjë efekt, por përkundrazi kërkesat dhe përpjekja e tyre ishte jo vetëm që të mësohet shqipja si lëndë mësimore, por – siç thoshte Luigj Gurakuqi – “mësimi të jetë gjithë shqiptar, si në formë ashtu edhe në shpirt.” (Vehbi Hoti, Luigj Gurakuqi:110)

Meqë shqiptarët kur shkelen në besë bashkohen edhe më fuqishëm, kjo ndikoi që urrejtja ndaj të atyre të jetë edhe më e madhe. Kështu ata haptazi, pa dallim feje e krahine, kërkonin që gjuha e fesë nuk mund të jetë gjuhë shqipe. Përkrahja për gjuhën dhe shkollë shqipe dita ditës po gjente përkrahje, jo vetëm nga intelektualët dhe patriotët, por edhe nga masat e gjera. Antidisponimi ndaj Perandorisë dita ditës po shtohej. Xhonturqit, me metodat dhe mënyrat më perfide, nuk mund t’i mashtronin më shqiptarët që të heqin dorë nga kërkesat, prandaj në fund u detyruan të binden edhe fanatikët më të mëdhenj se plani i tyre, si dhe veprimet që i ndërmerrnin, shkonin në dobi të shqiptarëve. Këtë do ta vërejë edhe vetë halifi i Stambollit, i cili do të shprehet “jangllësh olldi” (u bë gabim).

Megjihatë acarimi ndërmjet shqiptarëve dhe xhonturqve kishte arritur kulminacionin sidomos kur ata sillnin vendime dhe merrnin masa të rrepta ndaj patriotëve shqiptarë. Për t’i përballuar të gjitha, sidomos ndaj shkrimit e shkollës shqipe, kërkohej që edhe një herë të shikohet se si të realizohen vendimet e mara në Kongresin e parë të Manastirit dhe në Kongresin e Elbasanit. Prandaj ata e panë të udhës që në Manastir të mblidhen dhe të diskutojnë për problemet se si të realizohet gjuha dhe shkolla shqipe, si dhe vendimet e tjera të aprovuara në kongresin e parë. Aty do të diskutohej edhe për problemin që shqiptarëve nuk u hapej rruga e qytetërimit ose, siç thanë delegatët e Kongresit të dytë: “që dëshirojmë të arrimë në atë rreshtin që kanë gjithë bot’ e qytetëruar” (Gazeta Korça, nr. 2, 25 mars 1910)

Pengimi i rrugës së gjuhës e të shkrimit, si dhe i shkollës shqipe, ishte i natyrave të ndryshme, duke shfrytëzuar klerin mysliman dhe ortodoks konservator, por edhe elementet turkofile. Prandaj Komiteti Qendror i Manastirit i thirri të gjithë delegatët e të gjitha klubeve që të mblidhen në Manastir edhe një herë e të bisedojnë për të sjellë një Kanonizmë, ku do të projektohet më qartë e më mirë rruga dijes dhe bashkimit të të gjithë shqiptarëve. Për këtë qëllim do të organizohet Kongresi i dytë i Manastirit. Në këtë kongres të dytë, të mbajtur ditën e premte, më 20 mars të vitit 1910, erdhën delegatët nga Stambolli, si dhe përfaqësuesit e vilajeteve të Shkodrës, Manastirit, Kosovës, Selanikut, si dhe delegatët e klubeve dhe shoqërive jashtë atdheut, me të vetmin qëllim që të paralajmërojnë se nuk ka kthim nga vendimet që janë marrë në Kongresin e parë të Manastirit dhe ashtu t’u bëhet në dije të gjithë atyre që e pengojnë rrugën e shkrimit dhe të shkollës shqipe se e kanë kot, sepse vetëdija e arsimit kishte lëshuar rrënjë të thella në zemrat e shqiptarëve. Ja si do të shprehet intelektuali dhe patrioti Dervish Hima: “Që sot e tutje nuk do të përmendim aspak fjalën gegë, toskë, labër e të tjera, por vetëm shqiptar, se të gjithë shqiptarë jemi, të gjithë një gjak e një gjuhë kemi, të gjithë një atdhe dhe një qëllim kemi, i cili është: përparimi i kombit shqiptar”. (Kristaq Prifti, 1987:201)

Kongresi i dytë në Manastiri e filloi punën me shumë peripeci, sepse valiu i Manastirit deshi ta ndalojë mbajtjen e këtij tubimi kombëtar. Por në fund u detyrua dhe për këtë ai angazhoi komisarin e xhandarmerisë, që ai të marrë pjesë si i dërguar i tij në këtë Kongres, por më kot, sepse patriotët shqiptarë u shprehen publikisht dhe pa hezitim shumë ashpër ndaj politikës mashtruese të xhonturqve. Diskutimi zgjati tri ditë, gjegjësisht u mbajtën tri mbledhje dhe në fund u mor vendimi që të dalin me një Kanonizëm për të gjitha klubet shqiptare në vend dhe në migracion, ndërsa një promemorie me katër pika t’i dërgohet Sullatanatit dhe një shpallje të dalë në shtyp.

Në vendim u përfshinë 10 pika: 1) të formohet një qendër e përgjithshme dhe selia të jetë në Stamboll; 2) të formohet një këshillë kuvendar dhe një pleqëri ku do të përfshihen njerëzit më të ditur; 3) të gjithë klubet shqiptare në statutet e tyre të shtojnë edhe detyra që kërkohen nga vendi dhe koha; 4) klubet e vilajeteve të varen nga një klub qendror dhe të kenë marrëdhënie me klubet e sanxhakëve dhe kazave; 5) klubit qendror çdo muaj t’i dorëzohet raportet që do të shqyrtohet nga këshilli kuvendar; 6) nga klubi qendror të zgjidhet një këshill vjetor që do të mbikëqyrë punën (hesapet) e të gjitha klubeve dhe të Shoqërisë së Përparimit; 7) qendra e përgjithshme të formojë një këshill akademike prej njerëzve më të ditur për shtypjen librave dhe fjalorëve nga turqishtja në shqip dhe anasjelltas; 8) në Shkup (Ysqup) të hapet një shkollë; 9)  të sigurohen të hollat për një gazetë që do të dalë në Shkup; 10) Qeverisë Turke t’i dërgohet promemoria nëpërmjet valiut të manastirit (Arb Gjergj Araniti, bot. në “Mësuesi”, 7 prill 2010)

Gjatë Kongresit të Dytë Manastrit, krahas mbledhjeve publike, patriotët shqiptarë mbanin edhe mbledhje të fshehta, ku merrnin vendime dhe qëndrime për punën e mëtutjeshme për kombin dhe qëndrime kundër Itihatit.

Kongresi i Dytë i Manastirit ishte një Kongres për rishikimin dhe realizimin e vendimeve të marra në Kongresin e Parë të Manastirit si dhe për marrjen e qëndrimeve të mëtutjeshme të mbrojtjes së shkronjave shqipe dhe hapjes së shkollave në gjuhën shqipe, por edhe për mbrojtjen e tokave shqiptare.

Referencat:

1. Siri Shaplo, Nga historiku i zhvillimit të arsimit në Shqipëri, 1975.
2. Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik, vëll. I ,2003
3. Shefik Osmani, Fjalori i pedagogjisë, 1983.
4. Avzi Mustafa, Studime dhe artikuj nga vitet në shekuj, Shkup, 2012
5. Avzi Mustafa, Përpjekjet osmane kundër përdorimit të alfabetit shqip sipas burimeve diplomatike serbe, “Nacional”, nentor,-dhjetor 2013.
6. Arkivi i Maqedonisë, dokum. I.19.173/207-208.
7. Gazeta Korça, nr. 2, 25 mars 1910.
8. Vehbi Hoti, Luigj Gurakuqi për shkollën shqipe dhe arsimin kombëtar, botim i Universitetit të Shkodrës (monografi)
9. Kristaq Prifti, Dervish Hima, Tiranë,1987.
10. Arb Gjergj Araniti, Kujtesë për  Kongresit e  Dytë të Manastirit, Mësuesi, 7 prill 2010.

               RAUF FICO: “MIK I ÇMUEM DHE PËRKRAHËS ZEMËRNXËT I BIBLIOTEKËS KOMBËTARE”/

Nga Frederik Stamati/ Nuk jemi mësuar me emrin e Rauf Ficos. Asnjëherë emri i tij nuk është përmendur në tekstet e historisë, apo në kronikat e njerëzve të shquar. Ai është një njeri që duhet zbuluar në të gjithë madhështinë e tij. Duhet të kthehesh në kohën kur ka jetuar e të rrëmosh nëpër dokumente, që të kuptosh një horizont njerëzor të ndriçuar nga agimi që ngjall në shpirt  patriotizmi më i kulluar. Dekoratat e shumta që ruan familja dhe  pasardhësit e tij të detyrojnë respekt për një veprimtari të vlerësuar dikur, paçka se mund të mos e dish gjestin që meritoi medaljen. Këtë po mundohen ta bëjnë pasardhësit e tij, një përmendore jo prej bronzi, apo guri, por një tërësi intelekti dhe shpirti në vizion konceptual. Ka shumë për të kuptuar në këtë vizon të pritshëm, ndoshta do të përfshihet edhe tema që po paraqitet në këtë shkrim, që sido që të jetë është vetëm një e tërhequr shkrepseje në errësirën e një universi.

Ishin vitet e fillimit të shtetit shqiptar, i asaj kohe jo edhe aq të largët kur po rritej e ardhmja me kulturë. Duhej ujitur dija, shtylla bazë e ngrehinës së qytetëruar. Rauf Fico nuk pret, ai e dinte këtë            falë edukimit vizionar. Gjatë gjithë kohës ai punon pa ndërprerje, ndjek ngjarjet, i arkivon në fondin personal të largpamësisë. Askush, veç vizionit të tij të jashtëzakonshëm, nuk e shtyu të vizitojë sarajet e rjepura të Princ Vidit, të gjejë atje të harruar në një qoshe flamurin e pricit, ta marrë, ndoshta edhe ta “restaurojë” dhe ta ruaj me kujdes deri në ditën kur e dhuroi në Muzeun Kombëtar, duke e pasuruar atë me një ekzemplar princëror brilant. Ai grumbulloi, por se si akoma nuk e dimë, qindra monedha të së shkuarës së largët, harta, vula të administratës, objekte arkeologjike, libra nga më të ndryshmit, shqip dhe në gjuhë të huaj, madje edhe kur ishte ambasador në Beograd gjatë viteve 1928-1929, sepse dija nuk ka kufijë të formësuar nga fjalët, të falura, apo të blera, i ruan dhe pastaj me të dëgjuar një kërkesë të enteve kombëtare  të kultures, ai i dhuron plot madhështi! Ai nuk u shiti kurrë dhe asgjë institucioneve të kulturës dhe të dijes, ai vetëm dhuroi! Sa? Kush i a kaloi në këtë garë zemërgjerësie që ai e konsideroi detyrim atdhetar? Në se do të lexojmë dokumentet e asaj kohe, do të vërejmë se midis emrave si të Sotir Kolesë, Hil Mosit, Abdi Toptanit, Mit’hat Frashërit, Mehmet Lutfi Babanit, Jashar Erebarës, Aleksandër Xhuvanit, Kristo Luarasit, Ferid Vokopolës, Terenc Toçit, Don Shtjefën Kurtit, Profesor Norbert Jokl-it, Profesor Doktor Gustav Weigand-it, Profesor Ladisllav Zuba-s, Doktor Holger Pedersen-it, gjeneralit Piaçini, etj., ai i Ahmet Zogut zë vendin e parë. Mirëpo dhuratat e Zogut kanë më së shumti një karakter simbolik. Përshembull, u suall nga Sofja flamuri i shoqërisë “Dëshirë” dhe Zogu i a dhuron Muzeut Kombëtar, gjithashtu Zogu i dhuron me anë të Aqif Përmetit Muzeut Kombëtar katër flamujt e batalioneve të parë të ushtrisë shqiptare, etj, etj. Pra Ahmet Zogu dhuron pasurinë kombëtare, ose dhuratat e të tjerëve, ndërsa Rauf Fico dhuron atë që e ka të vetën, atë që e ka përzgjedhur si të vlefshëm për kulturën kombëtare. Jo më kot ai cilësohet nga autoritet  kulturore të kohës si “mik i çmuem dhe përkrahës  zemërnxët i Bibliotekës Kombëtare”!

*Shtepia e Bardhe, se “Ne edhe NATO ne aleance e morem kete aksion mbasi i konsumuam ne menyre te perseritura shancet per nje paqe ne Kosove, si gjetje e nje solucioni per zgjidhjen e krizes”./

*Clinton : “T’a demostrojme forcen e NATO-s, per te detyruar Beogradin te ndal ofensisven ushtarake ndaj popullsise”/

Nga BEQIR SINA – New York/

PRISHTINE – WASHINGTON : 24 Marsi 1999, pesembedhjet vjet me pare, eshte date historike per Kosoven e mbare popullin shqiptare. 24 marsi, eshte i njohur per  vendimin e fillimin e NATO-s dhe Aleances me ne krye superfuqine e vetme ne bote Shtetet e Bashkuara te Amerikes, per te bombarduar e shkaterruar pozicionet serbe. “Ky ishte nje vendim e bombardim historik, i cili, pase 78 diteve, ndryshoje edhe historine e Ballkanit, per nje Ballkan drejt paqes, lirise e sigurise, pa diktatore”. 24 marsi, pas shume lufterash qe ka pare ky gadishull lufte, pa edhe luften me te sukseseshme, qe kishte njohur ne kohen moderrne . 24 marsi, nuk mori parasyshe asnje nga vendimet e linjes antishqiptare te Kretes, e cila, e pate shpallur  Millosheviqin, si rrezikun me te vogel per Ballkanin, duke shkulur nga rrenjet rregjimin sllavo-shoviniste, prej Kosoves, dhe per here te pare Kosova, ishte e lire dhe pa sundimin serb mbi krye.

24 marsi, zgjoje ndergjegjen e “semure” dhe mesoje boten, se kishte ardhur koha qe te apelohej tek  bashkesia nderkombetare, se duhet patjeter te ndalej gjenocidi i filluar ne Kosove, dhe pikerisht ate nate te merkur 24 Mars 1999 si pesembedhjet vjet me pare.  Beogradi me kryekasapin e Ballkanit Millosheviqin, i mesyu Kosoves me mbi 50.000 ushtare me tanke, artileri dhe nje force te madhe shkaterruese, e cila perdorej kunder grave, femijeve dhe pleqeve. Amerika, Evropa dhe bota, u bene deshmitare historike, te nje gjenocidi te filluar, e te papare, qe  ishte disati here ndaj ketij populli liridashes, e paqedashes,  te shkaktuar po nga i njejti regjim me te njetin emer – rregjimi serb, por nga  nje tjeter njeri i quajtur Sllobodan Millosheviqi.

Rregjimi serb kerkoj te zbatoj shkaterrimin dhe spastrimin etnik sistematik

Ne Kosove , ky rregjim kerkoj te zbatoj shkaterrimin dhe spastrimin etnik sistematik, te te tere jetes se shqiptarve, para syve te bashkesise nderkombetare.. Me vite te tera njerezit ne Kosove kane vuajtur dhe duruar padrejtesine dhe kane deshmuar se duan te ecin rruges se zhvillimit paqesor. Shqiptaret jane te njohur per ate qe nuk i harrojne ata, te cilet i kane ndihmuar ne te keq e rrezik.

Periudha 24 mars 6 prill eshte periudha e rrjedhes me te dendur te refugjateve gjate gjithe konfliktit. Migrimi gjate kesaj periudhe u perqendrua ne korridorin Peje-Prizren. Duke pershkruar Kosoven jugperendimore, u tha se: ” Kudo qe shkon, sheh vetem shtepi te djegura dhe ushtare e police serbe. Gjithe Kosova [jugperendimore] ishte zbrazur nga njerezit”. Rreth 231,000 shqiptare te Kosoves lane banesat e tyre gjate fazes 1, por 11% e ketyre njerezve mbeten ne levizje brenda Kosoves deri ne fazen 2 dhe 3.Periudha: 7 deri 23 prill nga analiza e procesverbaleve te mbajtura ne kufi, ne vleresohej se 236,000 shqiptare etnike kishin kaluar kufirin e Shqiperise ne Morine deri me 7 prill. Shumica e tyre kishin ardhur permes korridorit mes qyteteve te Pejes dhe Prizrenit, duke perfshire keto dy qytete, ose nga Suhareka ne jug te Prizrenit

Periudha: 24 prill deri me 11 maj tregoje se me shume se 67,000 shqiptare nga Kosova hyne ne Shqiperi gjate kesaj periudhe, numer ky thuajse i barabarte me dy te tretat e numrit te refugjateve qe hyne ne Shqiperi gjate periudhes se meparshme. Shumica e ketyre refugjateve te rinj vinin nga Kosova jugore, veçanerisht nga Prizreni.Numri i vrasjeve masive te dokumentura nga OSBE dhe Human Rights Watch u zvogelua gjate fazes 3, por megjithate disa masakra jane dokumentuar ne Gjilan, Suhareke dhe rreth Prishtines. Human Rights Watch raportonte se gjate kesaj faze jane kryer vrasje masive rreth Gllogovcit, si dhe akte te tjera dhune kunder civileve ne Gjakove dhe Vushtri.

U konsumuan ne menyre te perseritura shancet per nje paqe ne Kosove

Eksplodimet shperthyen ate nate 24 marsi 1999, te merkuren ne mbremje, kur rraketat cruise goditen Beogradin dhe bazat e tyre ne Kosove. “Eshte koha per lufte” u shpreh ish Sekretari i Pergjitheshem i NATO-s Javier Solana ne momentin, qe fluturuan aeroplanet e pare te nisiur nga baza ajrore e Italise veriore Avioano. Dy zjarre te medha skuqen qiellin e Beogradid, ne dy baza ushtarake, aty rreth ores 8 :00 te mbremjes me kohen lokale ( ose 2 p.m me te Nju Jork(ut). Ne Kosove degjoheshin te shtena me automatik dhe artileri per 30 minuta. Nje minute me pase se filloi bombardimi, Presidenti i SHBA-s, Bill Clinton, u tha gazetarve nga Shtepia e Bardhe, se “Ne edhe NATO ne aleance e morem kete aksion mbasi i konsumuam ne menyre te perseritura shancet per nje paqe ne Kosove, si gjetje e nje solucioni per zgjidhjen e krizes”.Clintoni, tha se “Sulmet ajrore kane si  qellim objektivn : te demostrojne forcen e NATO-s, per te detyruar Beogradin te ndal ofensisven ushtarake ndaj popullsise . Sulmi i NATO-s filloi mbasi i derguari i Uashingtonit per Kosoven Richard Holbrooke, deshtoi ne bisedimet per paqe me kryekriminelin serb Sllobodan Millosheviqin.

OSBE, pate  konformuar se 15,00-20,000 ishin forca te regullta te Ushtrise Jugosllave dhe afersisht 30,000 ishin police dhe forca te parregullta . Policet dhe njesite e ushtrise se rregullt kordinonin veprimet me njeri-tjetrin; shih “Raportin mbi Shkelje Serioze te Ligjit Nderkombetar Humanitar ne Kosove 1998″ (shkurt 1999), Nju Jork: S’ka Paqe pa Drejtesi”. Ne perfundim  te nje analize thuhej se raportit mes bombardimeve te NATO-s dhe modeleve te rrjedhes se migrimit te refugjateve per ne Shqiperi te çon ne perfundimin se vetem nje pjese e vogel e shqiptareve iken nga Kosova, per shkak te sulmeve ajrore te NATO-s. Te dhenat po ashtu na lene te kuptojme se bombardimet e NATO-s ne nje zone te caktuar nuk qene as shkak per largimin e shqiptareve nga kjo zone.

Perfundimet:
Perfundimet e arritura ne kete raport tregojne se aparati i ushtrise, i njesive paraushtarake dhe i policise ish-jugosllave e kane perdorur fushaten e bombardimeve te NATO-s si nje justifikim per te vene ne zbatim nje operacion te pastrimit etnik masiv, operacion ky i pergatitur qe me pare. Ky operacion per te perzene shqiptaret vazhdoi ne shkalle te gjere per nje periudhe prej shtate javesh. Gjate kesaj periudhe ne Kosove ishin dislokuar 50,000 trupa, ushtare, police dhe njesi te parregullta paraushtarake,1 te cilet zbatuan nje operacion kompleks per te perzene me shume se 850,000 njerez.2 Nje fushate e ketyre permasave kerkonte nje planifikim te detajuar e te pergatitur qe me pare.

Ne 27 maj 1999 Gjykata Penale Nderkombetare per Ish-Jugosllavine (ICTY) publikoi aktpadine kunder pese udheheqesve ish- jugosllave, te akuzuar per krime lufte duke perfshire deportimin.3 Analiza statistikore e paraqitur ne kete raport mbeshtet akuzat e bera nga Kryeprokurori i Gjykates Penale Nderkombetare per Ish-Jugosllavine (ICTY) se zyrtaret e larte jugosllave jane individualisht fajtore ose mbajne pergjejgjesi “te larte kriminale” per keto krime. Ne arrijme ne perfundimin se modelet e migrimit te shqiptareve te Kosoves perputhen me hipotezen se ka pasur nje perpjekje te bashkerenduar dhe te organizuar per t’i debuar shqiptaret nga shtepite e tyre ne Kosove. Organizimi i kesaj perpjekjeje eshte nje ndermarrje shume e madhe, keshtu qe eshte e pabesueshme qe zyrtaret jugosllave te akuzuar nga ICTY te pakten te mos kene ditur se çpo ndodhte.

Operation Allied Force - Më shumë se 1100 Aeroplan u perdoren gjatë Luftës në Kosovë

Vendi Tipi i Aeroplanit

I Stacionuar në :

Gjermani 10 Tornado ECR

Piacenza

4 Tornado Recce

Piacenza

1 C-160 Transall

Landsberg

Belgjika 7 F-16A/B Fighting Falcon

Amendola

3 F-16AM (MLU) Fighting Falcon

Amendola

Kanada 18 CF-18A/B Hornet

Aviano

Danimarka 9 F-16 Fighting Falcon

Grosetto

Spanja 6 EF-18A/B Hornet

Aviano

1 KC-130

Aviano

1 CASA 212

Vicenza

USA 16th Air Expeditionary Wing

Aviano

24 F/A-18D

Tazar

5 KC-135 Stratotanker

Istres

5 U-2

NAS Sigonella

31st Air Expeditionary Wing

Aviano

12 F-117 Nighthawk

Aviano

5 F-15E Strike Eagle

Aviano

48 F-16C Fighting Falcon

Aviano

78 F-16C/J Fighting Falcon

Aviano

32 EA-6B Prowler

Aviano

2 EC-130H Compass Call

Aviano

4 EC-130 ABCC

Aviano

2 KC-135 Stratotanker

Aviano

48th Air Expeditionary Wing     6 F-15C Eagle

RAF Lakenheath

20 F-15C Eagle

Cervia-San Giorgio

20 F-15E Eagle

Aviano

52nd Air Expeditionary Wing     24 F-16C/J Fighting Falcon

Spangdahlem

12 F-117 Nighthawk

Spangdahlem

36 A-10 Thunderbolt II

Giaio Del Colle

4 OA-10 Thunderbolt II

Giaio Del Colle

60th Air Expeditionary Wing     2 E-8 JSTARS

Rhein Main

2 KC-10 Extender

Rhein Main

47 KC-135R Stratotanker

RAF Brize Norton / St.Morgan

86th Air Expeditionary / Airlift Wing

Ramstein

7 C-130 Hercules

Rhein Main

92nd Air Expeditionary Wing     25 KC-135 Stratotanker

Mont de Marsan

20 KC-135R Stratotanker

Moron AB

5 KC-10 Extender

Moron AB

5 KC-135 Stratotanker

NAS Sigonella

70 KC-135 Stratotanker

100th Air Expeditionary Wing

RAF Mildenhall

18 B-52H Stratofortress

RAF Fairford

5 B-1B Lancer

RAF Fairford

4 E-3 AWACS

Geilenkirchen

5 RC-135 Rivet Joint

RAF Mildenhall

5 KC-135 Stratotanker

RAF Fairford

25 KC-135 Stratotanker

RAF Mildenhall

9 KC-135 Stratotanker

RAF Brize-Norton

Special Operations Command

Brindisi

2 AC-130 Spooky

Brindisi

2 EC-130E Volant Solo

Brindisi

3 MC-130 Combat Shadow

Brindisi

509th Bomb Wing

Brindisi

6 B-2 Spirit

Whiteman (USA)

36 F-15E Strike Eagle

Balikesir

18 F-16C/J

Bandirma

9 KC-135 Stratotanker

Corlu

36 F-15E Strike Eagle

12 F-16C/J

20 KC-135 Stratotanker

28 F-14A Tomcat

Roosevelt – Deti Adriatik

24 F/A-18C Hornet

Roosevelt – Deti Adriatik

4 EA-6B Prowler

Roosevelt – Deti Adriatik

8 S-3B Viking

Roosevelt – Deti Adriatik

5 E-2C Hawkeye

Roosevelt – Deti Adriatik

2 C-2A Greyhound

Roosevelt – Deti Adriatik

8 AV-8B Harrier

Kearsarge – Deti Adriatik

2 KC-130

Bari

2 P-3C Orion

Rota

2 EP-3 Aries II

Rota

Franca 12 Jaguar

Istrana

10 Mirage F1 CT

Istrana

6 Mirage F1 CR

Istrana

3 Mirage IV P

Istrana

8 Mirage 2000 C

Istrana

15 Mirage 2000 D

Istrana

1 E-3F SDCA

Avord

1 C-160 Gabriel

Istrana

6 C-135 FR

Istres

16 Super Etendard M

Foch – Deti Adriatik

4 Etendard IV P

Foch – Deti Adriatik

Italia 6 Tornado IDS

Brescia-Ghedi

12 Tornado ECR/IDS

Gioia del Colle

4 Tornado ECR/IDS

Piacenza

6 F-104-ASA

Amendola

4 F-104-ASA

Cervia

6 AMX

Istrana

1 Boeing 707/T

Pratica di Mare

Norvegjia 6 F-16A/B Fighting Falcon

Grazzanise

3 C-130 Hercules

Grazzanise

NATO 4 E-3A AWACS

Trapani/Prevesa

Holanda 14 F-16AM (MLU) Fighting Falcon

Amendola

6 F-16A Fighting Falcon

Amendola

F-60     2 KDC-10

Eindhoven

Portugalia 3 F-16A/B Fighting Falcon   Anglia 4 Tristar L-1011

Ancona

3 VC-10

Ancona

16 Harrier GR-7

Gioia Del Colle

12 Tornado GR1

Solanzara

2 E-3D AWACS

Aviano

1 Canberra PR-9

Gioia Del Colle

Turqia 18 F-16A/B Fighting Falcon

Ghedi

Gjithsejt ~1100