Nga Fritz RADOVANI/  Melbourne/Australi/

  Prof. Nikoll Dakaj (1920? – 1988)/

1967 – Një Shqipni aq e vogel me aq shumë trazime, gati e pabesueshme! Frenat e shtetit gjithmonë nder duertë e vrasësve injorantë. Po Europa, shka thotë?

– Shkoni në Shqipni e shikoni modelin e “harmonisë fetare”, si aty askund tjeter!

Hapja e Dosjes së Prof. Nikollë Dakës, asht një tregues i saktë i atij “Revolucioni” që ende sot nuk e njeh jo vetem Europa, po perveç Kinës, vështirë se din kush shka u ba?

Në Dosjen e Tij  shumë shkodranë do të gjejnë “shumë sekrete” që nuk i mendojnë!!

Perpara arrestimit të dytë kur po zhvillohej “Revolucioni Kultural i 1967” edhe unë e kam njohë Profesor Nikollen, vetem per paraqitje. Një Burrë i heshtun, me një paraqitje të kujdesëshme dhe gjithmonë i gatshem me të pershndetë me perzemersi. Fliste me za të lehtë dhe t’ jepte pershtypjen se nuk e flet një fjalë pa e mendue mirë perpara…

Atë ditë kur asht hapë fjala per arrestimin e Tij, jam kthye me i tregue atë lajm edhe Prof. Gasper Ugashit, i cili u mpij dhe ju mbushen sytë me lot… Nuk e dijshe se janë njoh në Normalen e Elbasanit, ku e kishte drejtue Prof. Karlo Gurakuqi, porsa asht kthye nga Italia dhe e rekomandonte Prof. Gasprin me e ndihmue se asht një “djalë i ri, po me një

përgatitje të admirueshme në fushen e Gjuhësisë dhe si perkthyes nga italishtja…”

Prof. Gaspri filloi me dyshue per ndonjë “informacion” të dhanun per perkthimet e Tij dhe, per disa punime që kishte fillue qyshë i rij në Elbasan, po, që ishin të ruejtuna nga Prof. Nikoll Dakaj teper sekret, mbasi nuk perputheshin me zhvillimet e kohës. Ishte në dijeni edhe per konsideraten e Prof. Joklit, kur Prof. Nikolla, ishte 21 apo 22 vjeç i rij…

Nga Profesorët Guljelm Deda, Arshi Pipa dhe Gasper Pali dinte prirjen e Prof. Nikollës në folklor, histori dhe dramaturg me prirje shumë moderne. Shkruente po thuej në të gjitha revistat e kohës me disa pseudonime: Melibeu, Basho Jona, NI, N.D., etj., se 
landa që botonte ishte e shumtë dhe e njëkohëshme mbrenda Atdheut. Autorë të mëdhaj të letërsisë antike greko e latine dhe asaj italiane prej Homerit, Virgjilit, Horaci, Dante, Petrarka, Leopardi, Karduçi, Manzoni, të gjithë i gjenë në përkthimin mjeshtror të Prof. Nikoll Dakaj, me një gjuhë të pastër e të gjallë e me atë tingullin akustik të Maleve që kanë në origjinal, ku ruhet struktura e vargut, rrima dhe figuracioni i pasun.

***

Poema “Koineja e gjuhës shqipe”, u shkrue me një frymë Burrash, me çiltërsi, me vrullin e një shperthimi të mbrendshem, kur “kazma dhe pushka” i rrenonin thëmelet…

Nuk ecën para gjuha me ligje e dekrete,

as me vendime gjuhëtarësh gjysmakë,

që vetë të zbehtë fjalën e kanë të pakë

e s’u shkon as proza, as vargu nuk u vete.
Mjeshtria e fjalës, zotësi më vete,

thithet në vogëli nga gjyshja plakë,

merr turr e rritet, digjet zjarr e flakë

e n’gojë të poetit buron si mjaltë blete.

Fatkeqsisht disa nga veprat e Prof. Dakaj janë zhdukë. Barbari Ramiz Alia, kur po i vente kazmen kulturës Veriut, ngarkoi skilen Jup Kastrati me detyren e njohun tashma: “Kryetar i Komisionit Përzgjedhjes Leteratyrës Fetare Kishtare”, mbasi ia kishte marrë doren asaj punë që në vitet 1950, me shkenctarin At Justin Rrota…

Prof. Nikolla asht e vertetë se studjoi në shkollat e Klerit Katolik, po Prift nuk ishte…

Atëherë pse u arrestue? – Ishte e mjaftueshme kenja Katolik. Kaq i duhej drejtuesit të “Revolucionit” Ramiz Alia në Shkoder, mandej Xhemal Dinat e Musa Krajat plotsonin dokumentacionin dhe zhdukej ajka e kulturës së Veriut perjetsisht. Ndonse, Profesor Nikolla, plotsonte edhe një kusht ma shumë “me kenjen nxanës i At Gjergj Fishtës”!

At Gjergj Fishta, mbasi kishte lexue poezinë “5 Maj” të A. Manzonit të përkthyeme nga nxanësi i vet i apasionuem tek artet e bukura, në mencë gjatë ngranjes së mëngjezit i asht drejtue para të gjithëve i entuziazmuem: “O Nikollë, ma ke kalue!” 

Po, Prof. Nikoll Dakaj i këndon Dedë Gjo’ Lulit dhe, asnjëherë nuk harroi At Fishten:
– Sa Osja bashkë e Marash Ucit t’kndohen – 

Gjithmon Atmes do t’i rrijë parzmore, 

Gjithmotin FISHTËN gjallë e ruen ndër ne, 

Valët e Drinit sa t’dynden rrotullore. 
Prof. Nikoll Dakaj asht Burri i Hotit, që mbeti deri diten e fundit të jetës Atdhetar!

Madhështia e Tij qendron në paften e bronxit që Trimit i ngjeshej per parzem…

Nga Gëzim Llojdia*/

Ata sollën përherë të parë një përfaqësim pamor në historinë tonë të fotografisë. Një imazh i dukshëm, një përshkrim i gjallë apo realist i jetës,traditës,zakonit ,feve,quhej Marubbi Pietro dhe më tej dinastia e krijuar ruajti këtë emër si mbiemër të tyre ndër brezni: Marubi.Ata ishin : Rapsodët e dritës.Ashtu si poetët e fjalës,si piktorët me penelë,ata u bënë :Rapsodët e dritës. Ata zotëruan mirë dhe bukur një fushë të shkencës ,artin dhe praktiken e krijimit të imazheve , siç thoshin grekët “vizatim me dritë”.Ata ishin realisht dhe mbetën deri në fund, poetët e imazhit.
1.
Shqipëria nuk është e njohur për kontributin e saj në historinë e artit të fotografisë, shkruante në 1 shtator 2011, Agjencia Media Art në Paris, përzierjen në kulturën evropiane me ndikimet orientale,të fotografisë shqiptare filloi me Pietro Marubin, emigrant italian, ikur nga represioni politik i vendi të tij.
Ai hapi studion e parë fotografike në Shqipëri, në vitin 1858. Tre breza në familjen Marubi, do të ndjekin hapat e tij. Për rreth një shekulli, familja Marubi ka grumbulluar më shumë se 120,000 negative. Disa dhjetëra fotografi gjithashtu ka punuar në Shqipëri, gjatë fundit të shekujve 19 dhe 20. Përzgjedhja e fotografive zbulon diversitetin politik, social, kulturor dhe fetar të vendit.
Shqipëria, një nga regjimet më të vështira totalitare për gati gjysmë shekulli, është edhe “shtëpia historik” ku enden tregimtarët me kujtime të pashtershme nga origjina e të cilëve shkon prapa në kohët e Homerit. Pasardhësit e denjë të këtyre poetëve, shqiptarë fotografë, rapsodët e dritës,të cilët përdornin foto për të treguar historinë e një bote ku historia shtyhej deri në legjendë.
2.Silvia Trani ka redaktuar duke publikuar rreth 8 vite më parë regjistrimin e burimeve të ruajtura në arkivat publike dhe private të Romës nga viti 1939-45 ,këto të dhëna tregojnë kohën e pushtimit të Shqipërisë nga fashizmi. Ndërmjet të tjera materiale të mbledhura të dhënat flasin edhe për arkivin e realizuar me fotografi si dhe bëjnë fjalë edhe për dinastinë Marubi duke shenjëzuar, shkurtazi historinë e saj.
“Ka ekzistuar një fond i pasur fotografish,ato i përkasin pikërisht kësaj periudhe kohore ,janë mbledhur rreth (rreth 9000)fotografi dhe kartolina (1.800) përbën bërthamën e saj kryesore. Është përbërë nga koleksionet :Muzeu italian Etnografik dhe imazheve që shoqërojnë të destinuar për etnografinë italiane të vitit 1911 si dhe Fondi Ugo Blasi (1,600 pozitiv), Fondi Emma Calderoni (popullor në veshje),Marubi dhe disa koleksione dhe fotografitë e objekteve magjike-devocionale,të arkitekturës rurale dhe tableta kushtimore.
3.Fondi Marubi, printime dhe diapozitiv 103 (Koha nga fundi i shekullit XIX.).Dinastia Marubi thuhet aty ,ka ndikuar në historinë e fotografisë ë Shqipëri nga vitet 1858 në 1950. Ajo paraqet lidhjet speciale me vendin tonë. Në fakt, anëtari i parë i familjes
i cili iu përkushtua fotografisë,ishte Pjetër Marubi, (Marubbi Pietro), një italian
nga Piacenza ikur në vitin 1850 për shkak të veprimtarisë së tij patriotike kundër Perandorisë Austro-Hungareze. Ka gjetur azil në Shkodër,ku hapi studion e tij të parë të fotografisë në vend .Ai ndryshoi emrin e tij. Fotografët që e pasuan atë në studim, Kel dhe Gege Marubi,ishin shqiptarë që, në homazh të zotit të tyre, ata e braktisën mbiemrin origjinal,Kodheli dhe duke miratuar atë të Marubit. Në vitin 1972 Gege Marubi në Shqipëri kishte një arkiv fotografike,që ruhet sot, pothuajse në të gjitha, nivelet në muzeun fotografik të Shkodrës.(Sot Muzeu Historik dhe “Fototeka Marubi “Shkodër).
4.
Erminio M. Ferrucci te një “pasion Ballkanik kushtuar seksionit të fondit Baldaci në
Archiginnasio, Biblioteka e Bolonjës shkruan:Një seksion interesante është formuar nga mbledhja e materialit fotografik: 1,566 fotografi, nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë deri në 1950. Shumica janë marrë nga i njëjti Baldacci në rrjedhën e udhëtimeve të tij në Mal të Zi dhe Shqipëri, (në mes të viteve 1900 dhe 1902), dhe Italia jugore (në vitin 1906), të tjerët janë blerë në vend. Materiali i mbledhur dëshmon për interesin etnografike dhe antropologjike të kërkimeve.
36 prej këtyre fotografive u janë atribuar një prej studimeve më të rëndësishme fotografike të Ballkanit, e themeluar nga italiani Pietro Marubi në Shkodër (Shqipëri). Fondi i Baldacci është, pra, jo vetëm grup i studimeve të rëndësishme në botanikë, gjeografia, antropologjia, ekonomi, por edhe të historisë në lidhje me territoret që kishin në ato vite kur ishte në prag shpërbërja e Perandorisë Osmane, dhe lindja e një realiteti të ri territorial, përhapja e interesave ekonomike dhe koloniale italiane atje ishte prezent .
*Studiues

RENEA Shqiptare, njësia më e mirë kundër terrorizmit në Ballkan/

Nga Shefqet Kërcelli*/

Në shkrimin e publikuar pak kohë më pare tek “Military Zone”,  nga publicisti Aakash Kumar,  theksohet se, reparti i Neutralizimit të Elementeve terroristë, i njohur zakonisht shkurtimisht me emrin RENEA, është njësia kryesore anti-terroriste shqiptare dhe reaguese ndaj incidenteve kritike. Kjo njësi u krijua në fillim të viteve 1990, në përgjigje të niveleve në rritje të krimit në vend pas rënies së komunizmit. Përgjegjësitë e RENEA-s, janë operacionet e shpëtimit, situatat e pengjeve, kundër-terrorizmi dhe reagimi ndaj formave veçanërisht të dhunshme të krimit. Që nga viti 1991, njësia ka humbur gjatë operacioneve katër pjesëtarë në veprim dhe më shumë se dyzet të plagosur. Aftësitë e tyre konsiderohen shumë të mira si brenda Shqipërisë dhe në Perëndim. Ata janë trajnuar nga GSG.

Përzgjedhja dhe Trajnimi i RENEA

Procesi i përzgjedhjes mbahet vetëm një herë në vit dhe zgjat dymbëdhjetë javë. Më pas, rekrutët trajnohen për nëntë muaj të tjerë në aftësi të tjera të tilla si gjuha, sinjalet, fotografimi dhe bisedimet me pengjet. Kandidatët gjithashtu vazhdojnë t’i nënshtrohen testeve strikte psikologjike dhe fizike. Vetëm pas një periudhe prej tre vjetësh shërbimi mund të bëhesh operator i RENEA. Rreth 90 përqind e kandidatëve vijnë nga degë të tjera të policisë dhe të Gardës Kombëtare, ndërsa pjesa tjetër janë ushtarakë. Kandidatët ushtarakë që kalojnë përzgjedhjen, duhet gjithashtu të përfundojnë një kurs gjashtë mujor mbi jurisprudencën. Mosha maksimale për përzgjedhje është 26 vjet dhe kandidatët pritet të jenë anëtarë të njësive përkatëse të mëparshme për jo më pak se dy vjet.

Roli i negociatorëve

Prej vitit 1991, negociatorët e njësisë kanë zgjidhur, pa përdorur dhunën, më shumë se 500 nga 600 rastet që kanë të bëjnë me rrëmbyesit dhe profesionet e armatosura. Të gjithë negociatorët duhet të kenë shërbyer për një minimum prej dhjetë vjetësh me forcën policore dhe janë persona me temperament të mirë dhe balancë mendore, me njohuri të të gjitha dialekteve dhe mentaliteteve rajonale. Ata me ligj e kanë të detyrueshme një diplomë ose te kanë përfunduar akademinë e policisë. Përveç kësaj, ata përfundojnë kurse trajnimi me FBI në Akademinë Quantico FBI dhe me agjencitë federale të Shteteve të Bashkuara. Negociatorët janë të parët që ndërhyjnë në rastet e një okupimi me ose pa pengje. Askush nuk ndërhyn pa urdhrin e tyre të qartë, përveç rasteve kur pengu është i vdekur.

***

The Best Counter-Terrorism Unit in the Balkans, Albanian RENEA

The Department of Neutralization of Armed Elements. commonly known by its acronym RENEA, is the main Albanian counter-terrorist and critical incident response unit. The force was constituted the early 1990s in response to the growing crime levels in the country after the fall of communism. RENEA’s responsibilities are rescue operations, hostage situations, counter-terrorism and response to particularly violent forms of crime. Since 1991, the unit has lost four men in action and more than forty wounded. Their skills are highly regarded and well-thought-of inside Albania and in the West and are trained by GSG.

Following the emergence of capitalism in Albania after 1990 and in order to eradicate all semblances to and associations with the communist state, many investigators, attorneys, and police officers were simply dismissed. This confused situation soon allowed organized and individual crime to flourish to the point that it soon became the norm of everyday life. Kidnapping, extortion, drug-related crime, murder, and human trafficking were at an all-time high, and the Albanian fledgling democracy did not have the legal, administrative and organizational experience to combat these problems — in fact, its infrastructure was almost non-existent. During communism, the force that was entrusted with CT and other special missions were Unit 326, but because of its role in suppressing public unrest during the popular uprising against communism, it had been neglected.  The new public order authorities recognized the need for a small professional force, and after exhaustive trials and training finally established what subsequently came to be known as RENEA. It was also known as Unit 88. It was composed of eighty members, or operatives, who were elected from the 600 original members of Unit 326. The rest of the operators joined subsequent special intervention groups that came into existence

Selection and Training of RENEA.

The selection process is held only once a year and lasts twelve weeks. Subsequently, recruits are trained for an additional nine months in other skills such as linguistics, signals, photography, and hostage negotiations. Candidates also continue undergoing strict psychological and physical tests.

Only after a period of three years may the recruit become a RENEA operator cleared in participating in hostage rescue operations. About 90 per cent of candidates come from other branches of the police and the National Guard, while the rest are military. The military candidates that pass selection must also complete a six-month course on jurisprudence. The maximum age for selection is 26 years and candidates are expected to have been members of their respective previous units for no less than two years.

The first two weeks are called the “shake-down”, in which almost everyone takes part. Only the negotiators and part of the logistics group (not including drivers) are exempted. Candidates undergo long and complicated psychological and durability tests designed to weed out weaker applicants. “Shakedown” is harsh, consisting of forced marches in full combat gear. True to their SAS origins, the operatives must carry a 35 kg (77 lb) backpack, AK-47 with eight full magazines, handgun and magazines, knives, gas mask, and radio. Their training routes take part in the worst weather, in some of the toughest terrains that Albania has to offer: in the northeastern mountain range (the highest peak is Korabi, at 2,751 meters (9,025 feet)), the marshes of Vlora, and the swamps of Durrës and Lezha. Approximately 75 per cent of the candidates fail at this initial phase. The last day is reserved for infiltration tests. The candidates that have successfully accomplished the first phase are left helpless in some remote part of Albania, at a safe distance from the capital, with 200 commandos and national guardsmen at their heels. Each is expected to make it back to headquarters in Tirana intercepted. If they are caught they go home. Training, preparation, and tests change according to the whims of the instructors, who are themselves veterans of the unit. They have a reputation for being unyielding and unmerciful. Sheepie was the trainer for about 20 years until they deemed his training tactics to hard and inefficient. Ferriku is the actual commander of the unit.

The role of negotiators

From 1991, the unit’s negotiators have resolved, without resorting to violence, more than 500 of the 600 cases involving kidnappers and armed occupations.
All negotiators must have served for minimum of ten years with the police force and are persons of good temperament and mental balance, with knowledge of all dialects and regional mentalities. They all either have a degree in law or have attended the police academy. In addition, they complete training courses with the FBI at Quantico FBI Academy and with other United States federal agencies. The negotiators are the first to intervene in cases of an occupation with or without hostages. Nobody intervenes without their explicit order, except in cases when the hostage is already dead.

*Shkrim i publikuar tek “Military Zone” për Forcat tona të RENEA-s, ku theksohet dhe rëndësia e trajnimit të tyre në SHBA dhe Shqipëri nga specialistët e FBI.

Arben Vuthi shqiptaro amerikani që ka marrë pjesë në ushtrinë amerikane në tri luftëra nëpër botë…/

Për Luftën e Kosovës s’më mbante vendi, dhe pyesja komandantët për ndonjë mundësi të shkoja në Kosovë.  Doja të shkoja vullnetar…

 Bisedoi Keze Kozeta Zylo/

Z.Vuthi perpara se të shkojmë nëpër luftëra le të sjellim për publikun fëmijërinë tuaj e cila duhet të ketë emërues të përbashkët paqen.  Si e keni përjetuar atë dhe na sillni disa momente të rëndësishme duke filluar me familjen?

-Fëmijëria ime ka qenë e zakonshme si çdo fëmijë shqiptar i asaj kohe.  Edhe pse ishim më të varfër, unë e kujtoj me kënaqësi kohën kur rrinim “rrugëve” gjithë ditën dhe luanim.  Për mua kështu duhet të jetë fëmijëria.  Ishim më të lumtur them unë.  Mbase të gjithë fëmijët jane më të lumtur sesa të rriturit, kush e di?

-Kur erdhët në Amerikë dhe cili ka qenë frymëzuesi juaj për të shkelur tokën e ëndrrave?

-Në fakt s’kam pasur ndonjë pikënisje konkrete.  Çështja ishte se vetëm Amerika pranonte emigrantë të llojit tim “politik” meqë isha “arratisur”.  Çudi, nejse neve kështu na thonin nëpë zyra në Greqi.  Sigurisht Amerika kishte reputacionin e vendit të madh, të fuqishëm dhe të krijuar nga emigrantë, por mbi të gjitha jam shumë mirënjohes që ishte vendi i vetëm që na hapi derën.

-Cilat kanë qenë impresionet e para kur erdhët në Amerikë?

-Në fillim erdha në NY.  Kishte zhurmë e tym.  Isha si i hutuar, mbingarkim informacioni, torturë e vërtetë. Habitesha dhe me të gjitha racat dhe ngjyrat që shikoja rrugës.

-Çfarë mund të kujtoni rreth jetës suaj në Amerikë?

-Kujtime ka shumë të mira dhe të keqia si kudo, por padyshim momentet që venë në antitezë të shkuarën tonë në Evrope (përfshi këtu dhe Greqinë ku jetova 2 vjet duke pritur për vizën e Amerikës). Unë them se Amerika është më pak nacionaliste dhe të jep më shumë mundësi që të ingranohesh me jetën si një vendas.  Një shembull do te ishte të shkuarit në Universitet pa ndonjë pengesë.  Pastaj përjetimi më i fuqishëm është kur mora nështetësinë amerikane.

-Si arritët të futeshit në ushrinë  amerikane dhe cilat ishin detyrat tuaja ushtarake?

-Në ushtri kam hyrë rastësisht, pasi lexova në një lajmerim ku shkruhej: “Fito mundësi të trainohesh në një profesion, 30 ditë pushime në vit, mundësi të shkosh në Universitet, mundësi të udhëtosh nëpër botë, siguracion mjekësor dhe dentar”. Mua m’u duk si ëndërr.  U paraqita dhe më pyetën a isha jetoja legalisht në Amerikë?  Pastaj më thanë: -Do të hysh në ushtri? -Unë thashë “PO” dhe siç thonë këtu “The rest is history”.

-Si ushtarak çfarë mendoni se i keni dhënë Amerikës, Shqipërisë dhe botës?

-Në fillim i kam dhënë atë që më kërkoi, pra te mbaroj kontratën time në menyrë të rregullt, me disiplinë etj.  Shqipërinë mbase e bëra më të njohur ndër rreshtat e ushtrisë amerikane kur më pyesnin nga isha, dhe mbase duke qenë ushtar i mirë i jepja dhe Shqipërisë emër të mire.

-Cilat janë disa nga momentet më të vështira të Luftës që ju keni përjetuar së bashku me shokët tuaj?

-Pa tjetër që kur kemi humbur shokët në betejë, por edhe kur shkonin në terren duke përballuar mina apo pusi.  Por i ndanim bashkë hallet, dhe është mirë që të jesh pjesë e “skuadrës”. Ishim gati të ndihmonim njeri tjetrin.

-Keni pasur shqiptarë në krah tuaj?

-Pak, nga mesi i karrierës time njoha 3-4 përnjëhërësh.  Kam dëgjuar dhe për të tjerë.  Më vonë u bë fare diçka e zakonshme për shqiptarët të hyjnë në ushtri.  Në shumë raste kërkoja dhe gjeja shqiptarët e Kosovës ose Maqedonisë që punonin si kontraktorë civilë për ushtrinë dhe me ata rrija e haja në kohë të lirë.  Ju jam shumë mirënjohes që i kisha atje dhe më përkrahën, ma bënë më të lehtë të gjithë përvojën. Dy herë kemi organizuar përvjetorin e Pavarësisë së Kosovës në Iraq dhe Afganistan.

Çfarë feste madhështore u bë!

Pastaj kam takuar ushatrë të ushtrisë shqiptare në Gjermani për manovra ushtarake.

Djem e vajza të shkëlqyeshëm.

-Po Luftën e Kosovës për Liri si e keni përjetuar?

Në atë kohë s’më mbante vendi, dhe pyesja komandantët për ndonjë mundësi të shkoja në Kosovë.  Doja të shkoja vullnetar, por nuk ndodhi se lufta më të shumtën u bë nga ajri, dhe më vonë ishin trupat rezerviste që shkuan në Kosovë. Nejse do të doja shumë të isha i përfshirë direkt.

-Keni kontakte me ish ushtarë të UCK-ës?

-Kam takuar shumë prej tyre ose fëmijët e Dëshmorëve të Luftës së Kosoves, mbaj kontakt, posi.

-Si veteran lufte i Amerikës cilat jane disa nga vlerësimet që keni marrë?

-Në fakt janë dy luftëra dhe një “konflikt” që në gjuhën e ushtrisë nuk konsiderohet zonë kombative ose përleshje, por asnjë se dinte këtë nga ushtarët dhe përgatitja ishte sikur për luftë të vërtetë.  E kam fjalën per Bosnjën.  Dy të tjerat Iraku dhe Afganistani ishin luftëra me plot kuptimin e fjalës.Për çdo betejë kam marrë medaljet që i takojnë asaj beteje.

-Cili është edukimi që keni marrë në Amerikë?

-Kam mbaruar për Physician Assistant (PA), në Akadmine e Mjekësisë së Ushtrisë Amerikane, një nga shkollat më strikte. Kam dëgjuar se ja kalon dhe Universitetit të famshëm; Yale. Tani po punoj për doktoraturë.Jam i specializuar në mjekësi të pëgjithshme dhe Psiqiatri.  Plus kurse të panumërta të mjekësisë së luftës, reanimator, dhe mjekësisë së ndërhyrjes së shpejtë (Emergency Medicine).

-Cilat janë përshtypjet tuaja për Shqipërinë gjatë vizitave tuaja në Atdhe?

-Me çdo vizitë më shtohet malli më shumë, dhe e dua ende më shumë; sikur bëhem edhe më patriot.

-Dhe së fundi na flisni për familjen që keni krijuar në Amerikë?

Jam i martur prej mbi 20 vjetësh.  Gruan e kam shqiptare nga Fieri, kam djalë dhe vajzë 18 dhe 14 vjeç.

11 shtator, 2017

Staten Island, New York

Vrasja e Mitropolitit të Korçës Foti Kallpidhis më 9 Shtator 1906, erdhi si hakmarrje për vrasjen e dy vëllezërve, të cilët ishin mësonjës të shkollave shqipe, Theodhos dhe Kristo Harallambo-Negovani që u masakruan nga grekët më 12 Shkurt 1905./

Ne Foto:Spiro Kosturi/ 

Nga Arben Llalla/

Qyteti i Korçës gjithnjë ka qenë nën presionet e Greqisë për greqizmin e tij me anë të kishës dhe shkollave greke, të cilat janë munduar të krijojnë një pakicë artificiale që para 200 vitesh. Lufta e ashpër është zhvilluar midis patriotëve shqiptarë dhe strukturave kishtare dhe shtetërore greke. Kjo luftë nuk ka kursyer shumë figura të larta shqiptare dhe greke, luftë e cila në një formë më klasike zhvillohet edhe sot.

Ne foto:Mitropoliti i Korçës Foti Kallpidhis/

Një ngjarje ende e pa zbardhur mirë nga historianët shqiptarë është vrasja e Mitropolitit të Korçës, Fotis, i cili nën robën e udhëheqësit shpirtëror të ortodoksëve bënte punën për greqizmin e shqiptarëve në zonën e Voskopojës, Korçës e deri në Përmet.

Vrasja e Mitropolitit të Korçës Foti Kallpidhis më 9 Shtator 1906, erdhi si hakmarrje për vrasjen e dy vëllezërve, të cilët ishin mësonjës të shkollave shqipe, Theodhos dhe Kristo Harallambo-Negovani që u masakruan nga grekët më 12 Shkurt 1905.

Ne Foto:Jovan Kosturi/

Gjithnjë është shkruar se Mitropolit Fotin e vrau çeta e Bajo Topullit, por pa përmendur asnjë emër. Studiuesi Xhevat Lluri shkruan se më 1914, në Prongji të Gjirokastrës vijnë 200 ushtarë grekë dhe gjënë e parë që bënë arrestuan Bajram Ligun i njohur për atentatin që kishte kryer me Hito Lekdushin mbi Bimbashin e Gjirokastrës, mars 1908. Nga torturat në burg grekët i thyen disa brinjë dhe i prenë njërin vesh, pasi e akuzonin për vrasjen e Mitropolitit të Korçës, Fotis Kallpidhis. Fshati Prongji mblodhi monedha floriri dhe ia dërguan komandës greke me anë të Majko Llurit për lirimin e tij. Pasi u pranua shuma e florinjve komandanti grek dha urdhër që Bajrami i sakatuar të lirohet. Por, nuk u mësua, nëse Bajrami kishte qëlluar vërtetë mbi Mitropolitin grek.

Në kujtimet e tij Eqerem Bej Vlora shkruan se çetat e Spiro Kosturit dhe e Spiro Bellkamenit kanë vrarë Mitropolitin Fotis dhe klerikë të tjerë antishqiptarë.

Studiuesi dhe shkrimtari grek, Tasos Kondojanidhis, shkruan se Mitropolitin e Korçës, Fotin e vrau Spiro Kosturi.

Gjatë kërkimeve të mia dola në përfundimit se Tasos Kondojanidhis ka të drejtë në tezën e tij se Mitropolit Fotis Kallpidhin e ka vrarë Spiro Kosturi. Këtë tezë e mbështes edhe unë në bazë të ngjarjeve që u zhvilluan pas vrasjes së Mitropolitit grek dhe të disa të dhënave që gjeta gjatë kërkimeve në lidhje me këtë ngjarje.

Mihal Grameno në një shkrim të botuar në gazetën “Drita” të Sofjes, më 1 shkurt 1908, shkruan se Spiro Kosturin e vranë grekët, sepse ata mendonin që familja Kosturi ka gisht në vrasjen e Mitropolitit. Familja e Jovan Kosturit ka qenë njëra nga mbështetëset kryesore të Komitetit të Fshehtë të Manastirit. Vetë Jovan Kosturi ka qenë anëtarë i degës së Korçës të këtij Komiteti. Ka të dhëna se kryetar i vërtetë i Komitetit të Fshehtë të Manastirit ishte Jovan Kosturi, por kjo gjë mbahej shumë e fshehtë. Në të vërtetë Komiteti i Fshehtë i Manastirit është projekt i familjes Kosturi, sepse ata ishin drejtuesit kryesorë dhe financuesit e saj.

Mitropolitin Fotis, nuk e vranë shqiptarët myslimanë, nuk e vranë as komitët bullgarë dhe rumunë, atë e vranë ortodoksit shqiptarë të Korçës për veprimtarinë antishqiptare që bënte ky klerik i ardhur nga Azia e Vogël. Korçarët e vranë atë, duke ju vënë ballas kundër greqizmit të shqiptarëve me përhapjen e gjuhës greke dhe mallkimin e gjuhës shqipe. Por, Patriarkana e Stambollit nuk hoqi dorë lehtë për të dërguar misionarët e saj për përhapjen e greqizmit tek shqiptarët. Në vend të Foti Kallpidhis, ajo çoi Mitropolitin Gjervasio, i cili edhe ky ishte pondios, pra sllav nga Azia e Vogël.

Mitropoliti i Korçës Foti Kallpidhis renditet në historigrafinë greke tek heronjtë e luftës për Maqedoninë greke, e cila u zhvillua nga viti 1904-1908. Ai renditet si martiri i parë me robën e një kleriku fetar i kësaj lufte. Fjala është për atë Maqedoni që pretendonin grekët nga Manastiri, Ohri, Prespa, Korça, Pogradeci.

Kush është Foti Kallpidhis

Mitropolit Foti Kallpidhis ka lindur më 1865 në Çakrak- Giresun, të Turqisë, afër kufirit me Gjeorgjinë dhe Armeninë. Foti Kallpidhi i përket grupit ortodoks të Azisë së Vogël. Ata identifikohen si ortodoksë pondios (tradiat, zakohet, veshjet dhe ana antropologjike e pondiove është më afër sllavëve të Azisë së Vogël dhe osmanëve se sa europianëve dhe më larg me grekët e vjetër). Familja e tij ishte shumë e varfër dhe e dërgoi për të mësuar në shkollën fetare. Kallpidhis i ngjit shpejt shkallët e karrierës duke zënë poste të rëndësishme në Patriarkanën e Stambollit, ku i besojnë detyra të rëndësishme. Në vitin 1897, ai caktohet një nga drejtuesit kryesorë të revistës javore “Ekklisiastiki Alitheia” (E Vërteta Kishtare), organ zyrtar i Patriarkanës së Stambollit.

Në Maj të 1902, Foti Kallpidhis u caktua Mitropolit i Voskopojës, Korçës dhe i Përmetit.  Ai nisi aktivitetin për greqizimin e ortodoksëve shqiptarë, ashtu si shumë klerikë të tjerë. Fotis Kallpidhis financoi hapjen e disa shkollave greke në Prefekturën e Korçës, ku mësonin fëmijët shqiptarë. Për këto veprime Mitropolit Foti mori lëvdata nga shteti grek. Në përfundim të vitit shkollor më 1905, konsulli grek i Manastirit në ndarjen e diplomave të nxënësve shqiptarë që ndiqnin shkollën greke të Korçës e mbylli fjalimin e tij përshëndetës me fjalët: “Ky është greqizmi i pastër! Rroftë Korça greke!” (ka mundësi që ky konsull të ketë qenë Stamatios Kuzes Pezas, sepse ai lëvizte shumë në fshatrat shqiptarë ato vite nga Follorina-Korçë)

Në Qershor të vitit 1905, Mitropoliti Fotis i shpëtoi një atentati në fshatin Plasë. Pas këtij atentati ai i kërkoi autoriteteve turke që ta ruanin, por shqiptarët e kishin ndarë që ta vrisnin. Në fillim të shtatorit të vitit 1906, rrugës për në fshatin Bradvicë, Spiro Kosturi vret Mitropolitin Fotis Kallpaidhis. (Bradvica i përket Komunës së Hoçishtit).

Greqia dhe Patriarkana e Stambollit kërkojnë gjetjen e vrasësit të Mitropolitit.

Revista javore “Ekklisiastiki Alitheia” (E Vërteta Kishtare), organ zyrtar i Patriarkanës së Stambolli, i kushtoi vëmendje të veçantë vrasjes dhe figurës së Mitropolitit Fotis Kallpidhis. Në numrin e 16 Shtatorit, 1906, shkruhet një faqe për vrasjen dhe biografinë e tij. Lajme rreth vrasjes, meshën që mbajti në Korçë Mitropoliti i Kosturit, Germanos Karavangjeli për nder të Mitropolitit të vrarë Fotis dhe shqiptarëve që akuzoheshin për këtë vrasje u botuan në disa numra të revistës në fjalë.

Fjalimin gjatë ceremonisë së varrimit të Foti Kallpidhit e mbajti Mitropoliti i Kosturit, Germanos Kravangjeli, i cili u betua se do t’i gjende vrasësit e klerikut grek. Mitropoliti Karavangjelis hapët shprehu para besimtarëve shqiptarë se misioni i Mitropolit Fotit për përhapjen e greqizmit do të vazhdojë, sepse gjaku u derdh për çlirimin e Greqisë. (Grekët Korçën e kanë quajtur dhe e quajnë tokë të tyre). Në përfundim të fjalës ai mallkoi shqiptarët dhe vrasësit.

Mitropoliti Germanos Karavangjeli kishte raporte shumë të mira me qeveritarët turqë dhe u angazhua personalisht për të gjetur vrasësit e Foti Kallpidhit. Mitropoliti Karavangjeli kishte patur shumë lidhje të ngushta me Kallpidhis. Ata kishin qenë shokë klase gjatë studimeve dhe midis tyre ruhej një lidhje e fortë miqësie, Foti Kallpidhis dhe Karavangjeli i përkisnin grupit të ortodoksëve Pondios, nga Azia e Vogël.

Mitropoliti i Kosturit, Germanos Karavangjeli, kur gjendej në vështirësi kërkonte ndihmën e ushtrisë turke. Më 1903, turqit vranë komitin bullgar Lazar Poptrajkov, i cili ishte nga fshatrat bullgarë të Kosturit. Karavangjeli ua kërkoi trupin e tij turqve dhe pasi i preu kokën e mbante në zyrën e tij si triumf ndaj luftës bullgaro-greke të viteve 1904-1908.

Më 11 nëntor 1906 dy grekë vranë në Selanik Spiro Kosturin si i akuzuari kryesor për vrasjen e Mitropolit Fotit. Grekët nuk u mjaftuan vetëm me këtë vrasje, ata vranë edhe Kostaq Kosturin. Pas disa ditësh qeveria turke arrestoi babanë dhe vëllezërit e Spiros. Këto veprime ishin bërë në bashkëpunim me Mitropolitin e Kosturit, Karavangjelin dhe qeveritarëve turqë kundër patriotëve shqiptarë. Gazeta “Drita” e Sofjes më 26 Shkurt 1907, botonte një artikull të bujshëm të redaksisë me titull “Pse grekët vranë Spiro Kosturin? Ç’bëri qeveria barbare, ç’duhet të bëjnë shqiptarët?”

Pas shumë presioneve nga mediat shqiptare dhe pagesës që paguan shoqatat patriotike, qeveria turke për mungesë provash i liroi nga paraburgimi Jovan Kosturin dhe dy djemtë e tij.

KUVENDI I LURËS i  28 GUSHTIT 1943, MISIONI  I  MADH I PRERË NË  MES/ Ne Foto: MIT’HAT FRASHËRI  DHE  ABAZ KUPI  –  Londër 1949/

Shkruan:Eugen SHEHU/

 Pas firmosjes nga ana e nacionalistëve shqiptarë dhe nacionalçlirimtarëve,të marrveshjes së Mukjes,si edhe krijimit të komitetit për Shpëtimin e Shqipërisë me atributet e një qeverie provizore,u duk se fatet e shqiptarëve do të ridhnin ndryshe.Vërtet se Shqipëria ishte futur pa dashur në vorbullën e luftërave,por në Mukje u parapa se fryma e mirëkuptimit dhe vëllezërisë do t’a çonte vendin drejt një të ardhmje të sigurtë.Pikërisht me këtë meszh të madh,burrat e shquar të kombit tonë,Mid’hat Frashëri,Abaz Kupi,Hasan Dosti,Ali Bej Këlcyra etj,iu drejtuan trevave të Veriut të shtetit amë,duke u kumtuar bashkimin e madh,për çlirimin e kombit dhe atdheut,sa më parë.

Lajmi i rënies së Musolinit,u përcoll me përqafime e këngë patriotike qysh në Mukje,por kjo s’do të thoshte se lufta kish mbaruar.Forcat italiane zotëronin qytetet më të mëdha të Shqipërisë dhe qëndrimi i mëvonshëm i tyre do të varej prej Romës.Ndërkaq,që në ditët e para të gushtit 1943,komanda gjermane e Beogradit,pat dërguar disa reparte speciale të saj,në fushat e Aviacionit të Tiranës,Shkodrës,Shijakut,Kuçovës,Berat e Vlorës.Zënia e menjëhershme e këtyre fushave dhe masat e larta të sigurimit,parakuptonin ofensivën e shpejtë gjermane në shtetin amë shqiptar.Për RAIHUN E TRETË ngushtia detare e otrantos kishte një rëndësi të jashtzakonshme.Përmes kësaj ngushtice detare,mund të depërtonin në Ballkan,focat Aleate me ç’rast mund të goditnin në shpinë ato gjermane.Pikërisht për këtë shkak thjesht gjeografik,fati i shqiptarëve do të përkundej ende në dallgë detesh.Midis kapitullimit të ushtrisë italiane,ardhjes së ushtrisë gjermane si edhe rritjes së hovit të aradhave nacionalçlirimtare me ndihmat e mdhaja serbosllave,nacionalistët shqiptarë ngarendën të thërrasin bashkimin e shqiptarëve pa dallim feje,krahine dhe ideje,për mos t’a lënë atdheun e tyre si plaçkë lufte në duart e të huajve por të përpiqeshin e luftonin për indipendencën e trojeve etnike.Në të njejtën kohë,inkursioni i nacionalistëve shqiptarë drejt trevave veriore në gushtin e vitit 1943,lidhej padyshim me vendimin e marrë në mukje për vetvendosjen e Kosovës. Nëse në vitin 1943,midis shtetit amë,Kosovës dhe Maqedonisë shqiptare realisht nuk egzistonin kufij,shtrirja e frymës së Mukjes edhe në këto treva,do të krijonte premisa më të lehta,për ardhmërinë etnike të shqiptarëve.Kërkesa e natyrshme e nacionalistëve shqiptarë që viset e Kosovës dhe Maqedonisë shqiptare,t’i bashkangjiten shtetit amë i shkonte për shtat parimeve të lirisë së kombeve,të shprehura në kartën e Helsinkit,apo dokumentet të tjera të bashkësisë ndërkombëtare.

Por ndërsa burrat atdhetarë të Shqipërisë,shkonin nëpër malet veriorë të Shqipërisë,për të lidhur besën që të luftohej si kundër okupimit të shkuar edhe kundër serbosllavëve,në kampin komunist shqiptar,ngjarjet vraponin në kahje tjetër.Me të mësuar mbi vendimet e marra në Mukje,udhëheqësia e lartë e beogradit shoven,reagun menjëherë me ashpërsinë e tyre,sidomos ndaj emisarëve të tyre ushtarak në Shqipëri.Me dhjetra telegrame e dokumente të tjera,rrëfejnë zemërimin e beogradit dhe kërkesat e tyre për të përmbysur gjendjen e krijuar.Është kjo aryseja që në mesin e muajt gusht,Miladin Popoviqi,nga shatbi i përgjithshëm nacionalçlirimtarëve, i raporton pos të tjerave beogradit se ;”Kemi biseduar me shokët kryesorë të Komitetit Qendror të PKSH dhe studiuar çështjen,situatën dhe atëherë vendosëm që të nxjerrim një trakt ku të shpreheshim që të mos njihej mënyra e organizimit të komitetit për Shpëtimin  e Shqipërisë dhe as funksionimi i tij si instanca më të larta në luftën nacionalçlirimtare”. ( V.Dedijer. ”Marëdhëniet shqiptaro jugosllave” – Beograd 1949 ).

Pra komunistët jugosllav me mision në Shqipëri në muajin gusht 1943,u hodhën në sulm për të prishur samëparë marrveshjen e mukjes,me ç’rast do ta kishin më të lehtë,në të pastajmen, problemin e Kosovës dhe Maqedonisë shqiptare.Vukmanoviç Tempoja ish-anëtar i shtabit të përgjithshëm të Ushtrisë NCJ dhe i dërguar i Titos në Shqipëri,u lidh më 10-15 gusht menjëherë me E.Hoxhën e M.Shehun dhe duke patur si mbështetës të parë të tij,Koci Xoxen,thirri një mbledhje urgjente të klikës komuniste shqiptare,në fshatin Kucakë të Korçës.Në takimin e Kucakës,Tempoja,i cili sapo kthehej nga takimet me komunistët grek,nuk mungoi të shfaqte idenë e një konference ballkanike,me çrast problemi i Kosovës nuk mund të konsiderohej preokupim i forcave politike shqiptare.Gjithashtu,ai nuk harroi të kritikojë qëndrimin “e butë” të Partisë Komuniste ndaj Ballit Kombëtar.Ndërsa për antarët e delegacionit nacionalçlirimtar në Mukje,haptaz tha të shihej jo vetëm qëndrimi por edhe goditja si “tradhëtar” të frymës komuniste.Veçanërisht në Kucake,u denua veprimtaria antibolshevike e Mustafa Gjinishit dhe Ymer Dishnicës,të cilët sipas procesverbalit të kësaj mbledhjeje,kishin rënë  këmbë e kokë “në pozitat e Ballit Kombëtar”.Në Kucake jo pa qëllim nuk ishin thirrur as Abaz Kupi,as Baba Faja Martaneshi as Myslim Peza,të cilët në vitet e luftës kundër italianëve,kishin luftuar okupatorin thjeshtë si nacionalistë.Emisarët e Titos,i druheshin këtyre figurave popullore,ndaj menduan të godasin vetëm Gjinushin dhe Dishnicën për të patur në këtë mënyrë më të lehtë,të shkatërroheshin krejt çfar ishte ndërtuar në Mukje.Qëndrimit të prerë të Tempos,në Kucake të Korçës,iu bashkangjitën edhe sahanlëpirësit e klikës së Tiranës : Enver Hoxha,Gogo Nushi, Mehmet Shehu, Liri Gega,Koço Tashko etj.Ata dënuan bashkëluftëtarët e tyre të frontit nacionalçlirimtar,duke dëshmuar kësisoj jo vetëm servilitetin ndaj Beogradit,por sidomos antishqiptarizmin e kobshëm të tyre.Në këtë mënyrë,takimi urgjent i Kucakës,shërbeu si prolog i asaj goditje të madhe,e cila do të jepej në Labinot të Elbasanit më 4-8 shtator 1943.Në këtë mënyrë,në datat 20-25 gusht,klika komuniste e Tiarnës,ndërmori një varg masash si propagandistike dhe ushtarake e politike,duke  shpallur përfundimisht kundërvënien ndaj nacionalizmit shqiptar.Kudo,nëpër qytete organizatat komuniste muarën urdhër të prerë që të grisnin të gjitha proklamatat e shperndara pas Mukjes.Madje këto organizata,në mënyrë intensive filluan propagandën kundër Mukjes dhe Ballit Kombëtar.Shtabet ushtarake nacionalçlirimtare,të cilët deri në ato momente,patën kryer edhe ndonjë aksion të përbashkët me forcat nacionaliste,tanimë nisën të ideojnë plane e veprime luftarake,jo kundër okupatorit,por kundër forcave të Ballit Kombëtar.Por klika Bollshevike  eTiranës,në gushtin e vitit 1943,u bë plotësisht e qartë ; “Tani që kemi shprehur qëndrimin tonë,më shumë se kurrë,duhet të forcojmë radhët tona,pozitat tona politike dhe ushtarake… Që të dalim me sukses,është konditë e domosdoshme,të godasim me tërë forcën politike dhe ushtarake,këdo që do të pengojë t’i biem me peshën tonë të rëndë,me gjithë peshën e luftës së ushtrisë nacionalçlirimtare”

( Arkivi Qendror i shtetit – Tiranë . Fondi 40 , dosja 4 , fleta 52 ).

Pikërisht për të mos lejuar lojën e komunistëve serb në kurriz të popullit shqiptar,inkursioni i Mid’hat Frashërit,Abaz Kupit,Cen Elezit,Hysni Demës etj.në trevat veriore të Shqipërisë ishte një veprim sa i mençur aq edhe energjik.Këmba e tyre shkeli në dyert më bujare të vatrave shqiptare, ndërsa fjala e tyre me peshë kumboi në shpirtin fisnik të banorëve të Gjakovës,Bulqizës,Dibrës, Vinjollit,Lumës,Kolesjanit,Kukësit,Kërçishtit etj.Në këto biseda të ngrohta,kokë më kokë, Mid’hat Frashëri e Abaz Kupi,treguan rreziqet që i kanoseshin Shqipërisë,si nga partizanët ashtu edhe nga komunizmi,duke i gryshur këta për bashkimin e madh.Madje,ajo  çka vlen të mos harrohet është fakti se burrat nacionalistë,muarën kontakte jo vetëm me parinë e vendit por edhe me disa prej komandantëve të aradhave nacionalçlirimtare të cilët duke mos ditur servilizmin e eprorëve të tyre ndaj beogradit,iu zotuan Frashërit dhe Kupit se do të bashkonin armët dhe zemrat kundër armiqve të përbashkët. Në mbrëmjen e 25 gushtit 1943, burrat nacionalistë , Abaz Kupi, Muharrem Bajrakatri,Mid’hat Frashëri,Hasan Dosti etj, u mblodhën në Lurë, në kullat  e njohura për trimëri të Menajve.Aty u vendos që kuvendi të mbahej tri ditë më pas,me çrast do të mblidheshin trimat e krejt trevave veriore.Udhëheqësit kryesorë të këtij kuvendi,vendosën,që punimet e tij të mbaheshin në afërsi të fshatit,në pyjet e pafund të Lurës për të qenë të sigurtë në çdo kohë.Por burrat e Menajve, dhanë besën e tyre,se në kullat ku ata patën luftuar aq herë si kundër sllavëve ashtu edhe italianëve,kuvendi do t’i kishte të siguruara punimet e tij.Në këtë mënyrë,për të repsektuar këtë fis luftëtarësh trima por edhe krejt banorët e Lurës,u vendos që takimi i beslidhjes të mbahej pikërisht aty.Në ditën e parë të këtij kuvendi,pasi u lexua liste e gjatë e trimave pjesmarrës, e mori fjalën Mid’hat Farshëri.Ideatori i Lëvizjes Nacionaliste shqiptare në prillin e vitit 1939,me fjalën e vet të matur dhe të ngrohtë,iu spjegoi të pranishmive pse bashkimi i tyre ishte imperativ i kohës.Ai u ndal në zakonin shqiptar të gjakmarrjes,të dasive e mërive krahinore,si mentalitete të yshtura nga armiqtë,duke iu kërkuar përfaqsuesve të trevave veriore në ate kuvend t’i mbyllin këto plagë dhe me besën e çmuar të shqiptarëve të bashkojnë zemrat.Duke evokuar më pas ngjarjen kulmore të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit,Mid’hat Frashëri nxiti tek trimat pjesmarrës në këtë takim,idenë e njëmendë të bashkimit,si të vetmen shpresë të egzistencës shqiptare në ato momente.Më tej fjalën e kanë marrë Abaz Kupi,Hasan Dosti,Fiqri Dine, Muharrem Bajrakatari etj,të cilët kan potencuar jo vetëm nevojën e bashkimit shpirtëror por edhe atij ushtarak të formacioneve nacionaliste të trevave veriore.Nevoja e këtij organizimi parashihej si kusht i domosdoshëm,veçanërisht në trazirat e brendshme politike.Nisur nga mendimi se komunistët shqiptarë,kishin unifikuar veprimtarinë luftarake të tyre me shtabin e Beogradit,ishte Fiqri Dine i cili hodhi idenë e krijimit të një komande të vetme luftarake,të trevave veriore e cila më pas do të lidhej edhe me komandën ushtarake të forcave të jugut,të cilat drejtoheshin prej Hysni Lepenicës. Në komandën luftarake të sapokrijuar,u përfshinë luftëtarët  më të shquar të krahinave veriore,të cilët patën dëshmuar prej kohësh jo vetëm antiitalianizmin,por edhe antikomunizmin e tyre.E shoh të udhës,të sjell në këto rreshta,Rezollutën  e këtij Kuvendi madhorë,i cili me 30 gusht 1943 do të përcillej si një mesazh i madh shprese në krejt trevat veriore të Shqipërisë.

“Vendime me randësi në Malet e Shqipërisë së Lirë “

Kombi shqiptar gjendet përpara historisë.Rryma të ndryshme politike,të mbrendshme e të jashtme,herë në formë organizate,herë në formë partish dhe ndonjë herë të shpikura nga ndonjë person i vetëm mundohen të tërheqin popullin tonë në drejtime të ndryshme politike,duke krijuar kështu çregullime dhe anarki të plotë në opinjonin publik.Në këtë gjendje të vajtuar e të lëkundur andej dhe këndej në objekte të turbullta ose të huaja,të importuara nga larg,Shqipëria po sheh me keqardhje këte synim të opinjoneve të ndryshme që ka për qëllim  sabotimin e drejtëpërdrejtë të Nacionalizmit Shqiptar.

Populli shqiptar,i hidheruar nga helmi i të shkuarës,matet shumë perpara se të ecë në udhën e tij, e duke përfituar nga eksperienca e historisë do të mundohet shumë para se ta vendosë përfundimisht dhe në formë totale ecjen e tij drejt revulucionit kombëtar.Disa ngjarje me rëndësi që janë prodhimi i gjendjes shoqnore politike të një kombi shkruajnë historinë e tij dhe përcaktojnë në mënyrë matematike karkaterin e lëvizjes së atij kombi.Ngjarje me rendësi historike tregojnë që pas kaq lëkundjeve,Shqipëria ka akoma burrat e saj,të cilët,të mbledhur rreth flamurit dhe të lidhur me besë,vendosin mbi të ardhmen e kombit.Ky manifestim shfaqet në Shqipërinë tonë të fortë sa herë që nënqiellin e saj ngrihen re të zeza të rrezikut dhe burrat e maleve,ata burra që kanë mbetur të paprekur nga propaganda e huaj,me turmat turren drejt bashkimit të shenjtë kombëtar.

Në malet e lira të Shqipërisë,në Lurën,duke iu përgjigjur thirrjes së organizatës sonë,krerët dhe bajraktarët e Dibrës,Matit,Krujës,Lurës dhe Lumës,u mblodhëm në një kuvend madhështor për të dhënë besën shqiptare.

Shqiptarë dhe Shqiptarka,pleq dhe të rinj,ju lajmërojmë se Besa u lidh në Lurë dhe kjo Besë kurrorizoi Bashkimin kombëtar me frymë nacionaliste për shpëtimin e Mëmëdheut tonë të dashur, për një Shqipëri të bukur.Asnjë s’mundi ta tunde shpirtin e vendosur të dibranit,të lumjanit, të matjanit,të krutanit, asnjë propagandë nuk bëri që malësori i Lurës të harrojë kombësinë dhe,kur erdhi dita që historia të përsëritet në zërin e thirrjes së birit Abdyl Farshërit,krerët e maleve u mblodhën si në Prizren për të përsëritur Epopenë Kombëtare.

Për mirëmbrojtjen  eAtdhuet malësorët tanë krenarë vendosën edhe besën e vendit, e cila ka për qëllim të shange çdo konflikt midis personash dhe të rregullojë çdo grendje të drejtash,të punojë gjakun,si edhe të sigurojë qetësinë nga keqbërësit.Që kjo forcë vigane të mbrojë më së miri Atdheun tonë,Kuvendi rregulloi edhe një komendë të përbashkët ushtarake.Në këtë Kuvend madhështor morrën pjesë këta burra fisnikë,prijësat e trimave të maleve që kurrë,gjatë shekujve,armiqtë nuk mundën t’i sundonin dot :

• Fiqri Dine                                               –          Maqellare
• Muharrem Bajrakatari –         Ujmisht
• Cen Elezi            –         Sllovë
• Abaz Kupi –          Krujë
• Hysni Dema –         Homesh
• Myftar Kaloshi –          Kanderx
• Ali Maliqi                                              –           Kercisht
• Aqif Lleshi –             Zogaj
• Sule Kurti –             Zmash
• Ukë Cami –              Golloborde
• Selman Mena – Lurë
• Bilal Kola – Mallcukull
• Xhemal vata – Macukull
• Sale Llani – Derjan
• Shaban Valteri – Vinjoll
• Murat Basha – Klos
• Dule Allamani –              Patine
• Isuf Cela – Patine
• Isuf Selmani – Lis
• Rushit Daci – Kalise
• Metush Luma – Bicaj
• Sadik Spahija – Kolosian
• Bajram Lata – Kurdari
• Adem Cara –             Selite
• Kapllan Allamani – Patine
• Dede Leshi – Perllat
• Frok Gjeta – Thkelle
• Ndrec Lufi – Selite
• Ali Kadia – Lis
• Has Doci – Arni
• Xheme Shahini –              Arni
• Halit Osmani – Arni
• Cen Elezi – Gurrë e Madhe
• She Ali Bulqiza –       Bulqizë
• Dervish Lusha – Arras
• Ramadan Hoxha –              Muhur
• Faik Shehu – Peshkopi
• Ali Lita –              Kala e Dodës
• Ramadan Cekri – Ujmisht
• Selim Sul Kaloshi – Sinje
• Mahmut Previzi –          Dibër e Epërme
• Murat Mera – Kalise
• Haziz Arifi – Lurë
• Llan Mena – Lurë
• Preng Gjergji – Lurë
• Ramadan Doda – Reç
• Ibrahim Gjoci – Lurë
• Gjon Biba –            Lurë
• Mat Hoti – Lurë
• Nikol Ibrahim Mandija – Shkodër
• Kap Bajram Mena – Lurë
• Tahir Mena –              Lurë
• Etem Tahiri – Gjakovë
• Ibrahim Kaloshi – Dibër
• Hasan Koka – Macukull
• Haziz Kaloshi – Dibër
• Zejnel Lita – Dibër
• Xhetan Hasani – Lushnje
• Ismail Lika       –              Dibër
• Dali Lika – Lushnje
• Gafur Alush Aga – Lumë

                                                                                       Rroftë Shqipëria !

Lurë, gusht 1943( Arkivi Qendror i shtetit – Tiranë . Fondi 270 , dosja 4 , fleta 3-7 ).

Mesazhet e kësaj rezollute ishin dhe meten,mesazhe të shpresave të mëdha,jo vetëm për trevat veriore shqiptare por për krejt Shqipërinë Etnike.Kjo ishte një nga arsyet që klika komuniste e Tiranë,me t’i rënë në duar Rezolluta,vendosi të mbledhe në mënyrë urgjente Komitetin Qendror.Në këtë Rezollutë,si edhe në vetë aktin e Kuvendit të Lurës,komunistët shqiptarë dhe “edukatorët” e tyre,të ardhur prej Beogradi,shihnin sendërtimin  e ideve emblematike të Mukjes.Ata i tmerronte ky sendërtim,ngase nuk mund të lejonin t’u shkëputeshin nga domenet sllave si Kosova ashtu edhe maqedonia shqiptare.Në këtë mënyrë,në konferencën e Labinotit më shtator 1943 ashtu sikundër u hodhën poshtë vendimet e Mukjes,Kuvendi i Lurës u etiketua prej misionarëve jugosllav si mbledhje reaksionarësh të cilët krijojnë të fusin përçarje midis komunistëve në Ballkan.Edhe kësaj radhe,krerët komunistë shqiptarë,të udhëhequr nga parimet internacionaliste,pothuajse në unitet me njëri tjetrin, e dënuan ashpër Kuvendin e Lurës.Madje,ky dënim do të vazhdonte në krejt vitet e diktaturës komuniste.Kështu ndërsa kullat e Menajve u dogjën e rrafshuan në vitet 1944-1946,një gjë e tillë ndodhi edhe me ato të Bajraktarit,Markagjonit,Demës,Dines,Elezit etj.Ndërsa mbi nipërit e mbesat e tyre nata e gjatë komuniste,urdhëroi vetëm dhunë e terror.Kësisoj misioni i madh i Kuvendit të Lurës mbeti në mes,i prerë paradoksalisht prej vetë shqiptarësh të shitun tek pushtuesit kriminel sllav.Mesazhet e Kuvendit të Lurës, janë mesazhe për ardhmërinë,si sot dhe në të ardhmen.

Bern-Zvicër

Shtylla e dëshmorëve – Osman Mustafa Lita me pjesëtarët e Familjes/

Nga Tahir Kolgjini/

Të ndiemin Osman Litën nga Kalisi i Lumës, qysh në datën 02.11.1912, e shofim në skenën e atdhetarís shqiptare. Në veprën “MBROJ­TJA E SHKODRES” –faqe 223, 224 -, të përpilueme prej gjeneralave turq dhe të botueme në 1933 me aprovimin e Kryesís së Shtatmadhorís, shofim kto fraza:-«Natën e datës 2-3 Nanduer, trupat, kaluen në katundet Shtarovicë, Reç, Shtrazimir dhe Brodeçan, tue qendrue nji pjesë përjashta. Në kët mbramje, dy vetë nga Kalisi, erdhën dhe treguen se popullsija asht përgatitun me marshue drejt Prizrenit. Prandej, kërkon qi, bashkë me te, të veproje edhe ushtrija. Pak ma vonë, erdhi dhe Orman Lita, i biri i Mustafa Litës, qi ishte prej krenëve të Lumës. Ky, n’emën të krenëve të Lumës dhe të Dibrës së poshtme, solli letra, me të cillat luteshin qi ushtrija, të ndalet e të qendroje me ta. Njana prej këtyne letrave, tekstualisht asht kështu:

«Zotnís së Tij Komandantit t’Ushtrís në Restelicë

Kemi marrun vesht se keni ardhun në Shtarovicë. Lajmohemi se ushtrija, s’ka ushqim. Jemi tue mbledhun ushqime në sasi të mjaftueshme për ushtrin, qi keni. Ju lutemi kini mirësín me e këthyem ushtrín e Juej këndej.

Nderime. Ushtrija anmike, ka kalue në Rekë.

1. Parësín e Dibrës së Poshtme:

Sheh Shaduman

1. Parësín e Lumës:              

Ali Daci

Osman Lita

Sheh Ramadani

Xhelaleddin

Elmas Kotarja

Shenim:

1.Xhelaleddin-i, âsht Xheladin Bresa nga Buzmadhja.

2. Sheh Shaduman -i, në vend thirrej “Sheh Zumani”.
3. Komandant’i ushtrís, Mahmud Hajret Pasha, mbassi forcat nuk ishin në gjendje kësaj thirrjeje i përgjegjet negativisht, tue shfaqun keqardhjen e vet dhe tue u falënderue.
4. Marshimi drejt Prizrenit, shenon luftën e Lumës kundra ushtrís serbe, tue i pasë shterrun krejt nji divizion. Mbi kët luftë, revista “SHEJZAT” në (Luma dhe luftat e Saja), ka shpalitje.

***

Si dihet, Jugosllavija e krijuemembas luftës së parë botënore, në fillim, nuk i pat respektue kufijt e Shqipnís, qi ishin caktue në vjetin 1913. Ajo, lakmonte me mbajtun vendet t’ona deri në Drinin e Zi. Pat gjetun, në Lumë e në Dibër, disa mercenarë, të cillëve iu pat lidhun rroga keshe për të mbajtun qetesín e vendit. Dhe si përfundim pretendonte se e don populli. Në kët mënyrë, synonte me mbajtun në dorë gadi krejt Lumën dhe Dibrën e Poshtme.

Kjo situatë, vazhdoi deri në vjetin1920.

Në vjetin 1920, qeverija e Tiranës, disi u mbëkambë. E mbolli farën per nji kryengritje në Lumë e në Dibër për kundra Jugosllavís. Dibra e Poshtme e prime prej Suf Xhelilit dhe Nahija e Lumës e prime prej Osman Litës, i vunë pushkën ushtrís jugosllave dhe i asgjasuen disa njisina, tue ardhun deri në Lerat e Sorrës të katundit Lusën.

Mbi këtê, ushtrija jugosllave ia behi bjeshkëve me armë të randa. Thei popullsín kryengritëse dhe vendosi topat në Gjurrën e Kalisit. Dhe prej këndej, filloj me gjuejtun katundet dhe forcat shqiptare përtej Drinit të Zi.

Kjo ushtri e anmikut, qi ishte acarue për s’tepërmi, dogji Osman Litën dhe Nahijen; dogji shum katunde në Dibrën e Poshtme dhe grabiti e plaçkiti çdo gjâ, qi gjet në këto vende. I bani katundet rrafsh me tokë.

Ata, qi shpëtuen prej kësaj morekujeje, kaluen Drinin dhe morën udhën nepër Selitë për të shkue në Tiranë. Në Selitë, këtyne luftëtarëve dhe familjeve të tyne, iu doli përpara nji pjesë e popullit të vendit dhe iu vûni pushkën nepër gryka e karma të vështira, tue iu shkaktue shum të vramë në njerz dhe tu e iu plaçkitun kafshë, bagti e ç’do gjâ, qi patënme vehte.

Nji pasqyrë tragjike!… Në kët tragjedi përshkohet dhe Osman Lita me nji familje e pasuní të madhe.

Mbas kësaj kryengritjeje, Shqipnija, ankohet pranë Konferencës s’Ambasadorëve dhe pranë Lidhjes së Kombeve. E, si përfundimi kësaj ankese, Jugosllavija, shtërngohet me lëshue vendet e Lumës dhe të Dibrës, qi i kishte okupue barbarisht.

Luma dhe Dibra, në kët rasë, lirín e tyne e fituen me gjak.

Pra, ky ishte Osman Lita dhe kjo ishte familja e Litës në Lumë.

Qè pra, po ky Osman Litë, deklarohet tradhëtár prej partís komuniste gjoja shqiptare, e prime prej Dushanave e Miladinave; dhe, vritet me 01.08.1946 në vendine quejtun “Vorret e Shullânit” në Lumë.

Nga familja e Litës, përveç Osman Litës, pjesërisht në ndeshje e sipër dhe pjesërisht tue u pushkatue, kanë mbetun dëshmorë:

Sherif Osman Lita,          (i biri)

Vehap Osman Lita           ( i biri)

Rahim Osman Lita           (i biri)

Zyber Mustafa Lita          (i vëllai)

Zejnel Ali Lita                  (nip vëllai)

Rushit Ali Lita                 (nip vëllai)

Jahja Ali Lita                   (nip vëllai)

Hasan Zejnel Lita             (stërnip vëllai)

Shevqet Zejnel Lita          (stërnip vëllai)

Uk Myslim Lita               (Kushri)

Kadri Myslim Lita            (Kushri)

Mexhit Myslim Lita          (Kushri)

Emri Isuf Lita                  (Kushri)

Asht e udhës me shenue se, me nji pjesë të këtyne dëshmorëve, kanë ndodhun dhe Ali Veli Sufa e Xhemali Mërtini prej katundit Kalis.

***

Në kët mënyrë komunizmi i ashtuquejtun shqiptar, i ka nderue (!) personalitetet dhe familjet patriotike, të cillat, përherë, ishin shkri për pavaresín e Shqipnís.

Përulemi përpara dëshmorëve të Kombit!

Marrë nga Lajmtari i të Mërguemit, viti 7, nr. 12, korrik 1976

Letër e Mehmet Shehut mbi denimin me vdekje te Zyber dhe Sherif Lita/

Nga Qerim Lita/*

LETËR/

nga Mehmet Shehu, dërguar më 7 shtator 1944 deri te Shtabi i Korp-Armatës së I, në të cilën ndër të tjera thuhet se Zyber e Sherif Lita janë dënuar me vdekje pushkatim/

Peshkopi, 7 shtator 1944

Ne Shtabin e Mehmet Shehut ishin dhe Jugosllavet, nxitesit e luftes vellavrasese/

SHTABIT TË KORP-ARMATËS SË PARË

Po ju përcjellim procesin dhe vendimin e Gjyqit Ushtarak mbi Zyber Litën dhe Sherif Litën. Siç do t’a shini nga procesi dhe vendimi i marrë që të dy këta reaksionarë kanë bërë faje të rënda dhe i kemi dënuar me vdekje. Vendimin e kemi dhënë për ekzekutimin e të dyve për arsyet që tregohen në proces dhe jemi plotsisht të bindur në rast pushkatojmë Zyber Litën (i cili duhet pushkatuar pa tjetër) dhe të lirojmë Sherif Litën, ky i fundit, me shpirtin hakmarrës që ka, me ndërgjegjen e kalbur që ka mund të hidhet në ekstremitet për hakmarrijen e Zyberit që e ka ungj^[1]; në rast se do ta lëmë si partizan në repartin t’onë ai patjetër mund të tentojë mbi jetën e ndonjë përgjegjësi dhe në qoftë se do t’a lëmë të lirë ai nuk munt të shmanget nga gjaku i Zyberit e të mos bahet një kriminel e reaksionar i rrezikshëm. Jo vetëm kjo por ai është përgjegjës për sa e sa kosovarë e malazezë që janë vra nga intrigat dhe mashtrimet e tij e fajet e tij, sado në të kaluarën janë tepër të mëdha që të mos peshojnë për të zhdukun nga faqja e dheut. Përpara se të merrnim vendimin e kemi gjykuar çështjen nga çdo anë dhe me gjakftohtësi^[2]. Presim aprovimin t’uaj për të zbatuar këtë vendim. Mundësisht përgjigja të na jepet menjëherë.

Brigada e XVIII-të ka marrë ndonja 20 partizanë nga Reçi e Dardha. Me autorizimin t’uaj, Reçi e Dardha si dhe katundet nga e djathta e Drinit do të mobilizohen për Divizionin e I-rë. Prandaj propozojmë që të urdhëroni Brigadën e XVIII-të që të na i dorëzojnë këta partizanë sa më parë, Gjith’ashtu ju vemë në dijeni se Shtabi i Divizionit nuk ka radio për të dëgjuar lajmet e jashtme mbasi ata që kishte u a ka dorëzue juve; nga ana tjetër informohemi se Brigada e XVIII-të ka tri radio. Propozojmë që t’urdhëroni Brigadën e XVIII-të që të na dorzojë njërën nga radiot që ka në dispozicion.

Një Kompani e Brigadës së V-të që kish qenë për mobilizim në krahinën e Zerqanit, u kthye sot në Peshkopi me 26 rekruta të pa armë. Duke qenë se Brigada e IV-të ka një efektiv të vogël në krahasim me Brigadat e tjera të Divizionit dhe se duhet t’a ballancojmë efektivin e çdo Brigade, ne i mbajtëm këta 26 rekruta për Brigadën e IV-të. Mobilizimi u krye pjesërisht në Lurë, Reç e Dardhë dhe jemi duke vazhduar mobilizimin edhe në qarkun e Peshkopis, këtej Drinit e mbrenda kufive të vjetra. 10 partizanë nga Reka që na erdhën sot, i drejtuam për në njësitë partizane të Maqedonisë.

Sot qe këtu i gjithë Këshilli i Lurës me të cilin biseduam gjërë e gjatë e nuk është e vërtetë se ekziston një përçarje në Lurë, janë vetëm disa vogëlsira të cilat i ndreqëm dhe partizanët që po na vinë do të ndahen nëpër skuadra të ndryshme e nuk do të formohen njësira në bazë të terrenit.

Xhelal Ndreu erdhi dhe biseduam gjerë e gjatë me te. Bëmë dakord që të shkojë si partizan i thjeshtë në Brigadën e I-rë por për disa ditë e dërguam në Reç e Dardhë për të përfituar nga influenca e tij me kryerjen e mobilizimit e pastaj menjëherë do të shkojë në Brigadë. Cen Elezi nuk është kthyer akoma. Na jepni udhëzime ç’masa të marrëm^[3]. Në bashkëpunim me Këshillin provizor dhe komandën e qarkut jemi në ndjekje të disa t’arratisurve të cilët po t’i kapëm do t’i gjykojmë dhe vendimin do t’ja u përcjellim për aprovim. Zbuluam se Baba Faja në kokën e tij ka dënuar nja shtatë persona me vdekje dhe u a ka dhanë artilierëve t’anë për ekzekutim. Ekzekutimi është krye pa gjyq, vetëm me urdhëra personale të baba Fajës. Kjo formon një faj të rëndë në mos një krim. Ne nga ana jonë i hoqmë vrejtjen shumë rëndë Komisarit dhe Nënkomisarit të artilerisë dhe u dhamë urdhër kategorik që të mos përsëritin gjera të këtilla.

Inglizët akoma nuk kanë hedhur material. Ne po insistojmë por insistoni edhe ju. U kemi dhënë shokve të Pezës 400 Fr. A.për ushqimin e kafshëve.

Presim përgjigje të shpejtë.

Të fala

Për Shtabin e Div. I-rë Sulmues

Komandanti (Kol. Mehmet Shehu)

Peshkopi, me 7 Shtator 1944

AQSH. F. 202. V. 1944. D. 73. Fl. 3-4

[1] Axhë.

[2] Zyber Lita, i lindur në vitin 1911 në Kala të Dodës. Përndryshe ai ishte djali i njërit ndër krerët më të njohur të Lumës, Mustafa Lita. Kishte kryer shkollën e mesme të plotësimit në Tiranë. Një periudhë ka qenë i kyçur në Ushtrinë Shqiptare me gradën Aspirant. Në vitin 1942 Zyber Lita emërohet komandant i Detashmetit Shëtitës Luma, me qendër në Kukës, detyrë që e kreu deri në arrestimin e tij më 5 shtator 1944 nga Brigada e V-të komuniste shqiptare. Sherif Lita, lindi në vitin 1914 në Kala të Dodës. Në vitin 1936 kreu akademinë ushtarake në Modena të Italisë, duke fituar gradën toger. Nga viti 1937 u inkuadrua në radhët e Ushtrisë Shqiptare, fillimisht në Elbasan e më pas në Tiranë. Më vonë, përkatësisht me kapitullimin e Mbretërisë jugosllave, Sherifi një periudhë punoi si nëpunës i lartë në prefekturën e Prizrenit e më pas edhe të Pejës. Këtu bashkëpunoi ngushtë me disa krerë të njohur të Kosovës si: Rifat Begollin, Xhevat Begollin, Asllan Boletinin etj. Me kapitullimin e Italisë, Sherif Lita kthehet në vendlindje, përkatësisht në Kala të Dodës, ku mban lidhje të përhershme me Misionin Ushtarak Anglez. Që të dy, arrestohen nga Brigada e V-të më 5 shtator 1944, ndërsa siç shihet nga letra e mësipërme më 7 shtator, Mehmet Shehu, në cilësinë e kryetarit të Gjyqit Ushtarak i dënon me vdekje pushkatim.

[3] Cen Elezi, ishte djali i Elez Isuf Ndreut, përndryshe kushëriri i parë i Dali Ndreut, i cili në atë kohë ishte komandant i Korp-Armatës së Parë. Ndërkohë, Xhelal Ndreu ishte djali i Cen Elezit. Ai deri sa nuk qe dorëzuar, mbante postin e komandantit të Xhandarmërisë Shqiptare në Elbasan.

• Nxjerre nga “Tokat e Liruara 1941-1944: Përmbledhje dokumentesh”, Vëllimi III (2016, shtepia botuese LOGOS A, Shkup).

 Nga Gëzim Llojdia*/

1.C’pamje kishin qytetet shqiptare  në vitet 1940-44?Afërmendsh më duhet të them se në dimensionet e kohës është një periudhë historike ,por e mbetur ende nën tisin e harresë,mbuluar mjerisht nga njëmjegullnajëe çuditshme.Në thelb, ky ishte gjëmimi i shekullit të XX,kumbimi i të cilit të copëtonte shpirtin. Kurrsesi, ky gjëmim,kjo rrapëllimë nuk mundej të kalonte pa i vrarë edhe veshin dhe syrin një krijuesi si Luan Cipi me profesion ekonomist,autor i 9 librave,”Mirënjohje e qytetit të  Vlorës”,ky autor sjell një histori të shkurtër të disa qyteteve jugore në periudhën e viteve 40-44,në një këndvështrim krejt ndryshe.Hija e qyteteve shqiptare në vitet” 40 përthyhej me tisin e errtë të kohës.

2.Ndërtimet dhe arkitektura e Vlorës në vitet ’40.Luan Cipi në botimin” Rrëfenja dhe tregime” sjell nga kujtesa e një fëmije 6-7 vjecarë pasqyrën e qytetit të Flamurit në kohën e luftës së përbotshme. Nga Lagjja Karabash,thotë L.Cipi  ku banonim fillimisht me qira, në Muradie ku u mbartem me vonë, apo ne Vrenez, Varosh, Topana, kur shkonim në tëafërt e miq, apo kur shëtisnim me araba me kuaj gjate rruge se Skelës, apo kur me shëtiste babai me veturën e tij Fiat 22 me 7 vende, për deri ne Ujë te Ftohte, nga Qafa e Topit, Pusi Mezinit, ne Narte, apo Kanine. Një rrugë e shkurtër hekurudhore, me platforma tëtërhiqeshin me kuaj, ca kohe, qarkullonte nga Vlora ne Skele dhe zgjatime te tjera kalonin deri ne kripore te Nartës, ndërsa njëtjetër hekurudhe me vagonë dhe lokomotive, lidhte Vlorën me Selenicën, nga sillej bitum për deri ne Portin e Skelës…

Qyteti ipërshkruar nga L.Cipi edhe në foto historike të ruajtur  nga dëshmitarë  të kësaj periudhe tregojnë fytyrën  e qytetit, pak të njohur ,të errtë të historisë. Urbanistika e katër lagjeve të hershme tregon përfund katër kodrave( Qafës së Kociut,Msovunit,Budakut dhe Kuzumbabasë)shtiriej e banesave qytetare dhe ka njëarsye që shqyrton këtë shtrirje të qytetit detarë.Deti ka qën sundimtar i mjaftë ha tokë.Një gravurë e hershme paraqet kalanë e Skelës në Vlorë,kur deti atëherë kishte nën sundimin e tij, sipërfaqe të tëra toke . Dallgët e detit arrinin deri pranë, ndërkaq anijet nëpërmjet  një kanali lundronin për të shkuar drejt ngrehinës ,me  një formë piramide .Nga kalaja e Vlorës, sot nuk ruhet asnjë gjurmë mbi tokë, pasi më 1905, gurët e saj u përdorën për të shtruar rrugën Vlorë-Skelë.Urbanistika e një qytetet detar sigurisht që do të pranonte si zgjidhje shtrirje të qytetit larg kërcënimit të detitkështu konstrukti i qytetiut do të gjente vend dhe bazë për të qëndruar larg dihatje dhe zëmërimit të detit.

Ndërkaq ata që kanë jetuar pranë detit ja njohin huqet atij.Ligësia e vetëtimave shpaloste egërsinë e moteve të luftës.

Autori tregon  urbanistikën e qytetit ,përbëhej nga banesa qytetare :”I mbaj mend shtepite 2-3 katesh,thotë autori, te qytetit te Vlorës, te vendosura si ne një grope, ne pllajënpërfund kodrave te “Qafes së Kociut”, “Mesovunit”, “Budakut” dhe “Kuzbabasë” nga njëra ane dhe detit, nga ana tjetër. Duke qene nën nivelin e detit dhe pa sisteme kanalizimesh dhe derdhje shtytëse ujerash, qe me rënien e shirave te pare, qyteti përmbytej dhe gjithë pjesa jugore e perëndimore e tij kthehej ne një liqen te madh e te pafund te lidhur me kënetën e Nartës dhe me detin…përmbytjet e qytetit nuk janë ndalua ndonëse një rrjet inxhinjerik kanalesh ka përshkruar qytetin.Treguesi i një urbanistike jo shumë funksionale.Të dhëna tëtilla u vijnë në ndihmë,edhe arkitektëve dhe urbanistëve të sotëm .

3.Si mund të shfaqej ndryshe një qytetet shqiptar në vitet’ 40?Po madhështia e kulteve në qytet, çfarë shprehte?Me një kthjelltësi gati të habitshme,moshë minore ai shquan nëhorizont,kambanat dhe minaret ,katër Xhami dhe dy Kisha Ortodokse e një Katolike si dhe një duzine godinash komode, të ngritura vitet e fundit kryesisht nga pasanike çifute,thotë autori.Nëse rilindasit kishin një arsye më shumë,që të kërkonin,që në ditët e Lidhjes së   Prizrenit, të luftohej ndarja fetare,ku propaganda e këtyre institucioneve,kishte krijuar një tis të hollë me kufij religjoz. Por, që në një farë mënyre u shërbenin atyre shteteve,nga ku drejtoheshin selitë e tyre. Kisha ortodokse e Greqise.Kisha katolike ,Italisë , ,xhamia ,turqëve ,xhonturqëve.Kjo në një farë mënyre kishte krijuar tek shqiptaret një dëshpërim.Përse Zoti nuk ishte me fatin e tyre? Përse i kishte dënuar? Braktisur,po përse? Prej kohësh,zemra,që tundeshin  pa  energjinë e shpirtit.Aso kohe duke mos gjetur dot,ndonjë formulë,u kërkua nga rilindësit,të kishin një besim. Ky përputhej me interesat e shqiptarëve.Të kundërmonte erë nga parfumosja hyjnore.Sidoqoftë, të posedonte frymën mistike.Por të ishte i tëri shqiptar,i prirë nga shenjtorë shqiptare.Por tharmi i tij ishte:të flisnin gjuhën e mëmësisë së tyre. Ëshët një fakt që në pavarësi klerikët kontribuuan për mëvetësin. Në ato pozicione, njëqind mote më larg në vendstrehimet e dikurshme janë sot,  ngrehinat religjioze të qytetit historik.Këto pamje i kemi parë nëpër foto të kohës,por ende nuk dimë mirë kontributin e tyre në dobi të qytetetarëve  në vitet ’40.

Të ngulitura në kujtesë shquajnë një pjesë reale një fotografim të shpejtë nga pamja e qytetit të hirtë . Autori më tej  si në një film pa zë ,shfaqe banesat e tjera qytetare Shtëpitë e tjera ishin me dy dhe e shumta me tre kate, te ndërtuara me mur guri te gjere, lidhur me balte e traversa druri dhe te mbuluara me tjegulla vendi. Rrugët ishin te ngushta dhe me kalldrëm. Rruga Vlore – Skele ishte gjithashtu me gur dhe çakëll e kufizuar me kanale te hapura, ndërsa paralel me te kalonte një hekurudhe e ngushte, qe përshkohej nga 2-3 vagonë te tërhequr me kuaj. Për distanca të gjata përdoreshin karroca me kuaj dhe shumë pak autovetura e autobusa…

Një album i arkitektit P.Stefa  për Vlorën e vjetër kanë ato imazhe ,që ne kemi imagjinuar për banesat karakteristike qytetare tëkohës.Për banesat qytetare vlonjate,studiuesi i fotografisë Qerim Vrioni aty nga viti 2007,në një nga sarajet e vjetra të Vlorajve,hapi një ekspozitë.Shumë prej atyre banesave janë sot monument kulture.Këto banesa ende i rezistojnë  kohës. Ndonëse në shumë prej tyre karakatinë,fishkëllen era . Vargmali Shashicës  ,që përsëritet vazhdimisht çuditshëm.Qafa që çdo stinë ,ripërtërijnë mbulesën gjelbëroje.Erëra jugore,që çdo stine përcjellin mërzinë.Mjegullat e dendura “sinoptika”e motit ,çdo kohë varen  përmbi pikëllimin e detit.Pamjet mëngjesore, me mbrëmje të freskëta. Një këndvështrim për  qytetin është si një dritare. Pas qelqeve ndjehet, aroma e detit.Në listën  e trashëgimisë Grand hotel”Korca”nuk figuron dhe as si godinë nuk gjendet më në këtët qytet.Ku ishte grand hoteli, cili e ndërtoi,sa shtretër dispononte ai?Autori L.K.Cipi thotë se hoteli u ndërtua  në lagjen Muradie,afër xhamisë së madhe dhe bashkisë në fillimin e rrugës kryesore të qytetit ,që nga lindja tëçonte drejt qafës së Kociut,hotel “Korca” u hap në vitin 1914 kishte 25shtretër,tre kate ,sallë dhe restorant,ishte pronë e I.Cipit ku emrin  e mori për shkakun  e përpjekjeje  patriotike të korçarëve në mbrojtje të republikës së Korcës,kundër aneksimit.Në këtë hotel u strehuan patriotë e luftëtarë,burra shteti si Fan Noli dhe kishin selitë e tyre shumë shoqëri patriotikesi:”Djalëria e Vlorës”,’Bashkimi’,”Opinga’,’Mësuesit e Labërisë’,”Labëria” etj.Luan Cipi sjell në kujtesë një histori që zgjati33 vjet por që u shua me shtetëzimin e tij në vitin 47,dhe ju hoq emri i miratuar nga bashkia Vlorë në vitin 1914.

4.Zënia e luftërave të  përbotshme,lufta e parë ,lufta e dytë ,pra ishte më tepër se llaftari.Flamuj shtetesh pollën motet.Regjistrohen, malazezët, francezët, austro-hungarezi, greku, sërbi,italiani,gjermani.Pasqyra e pushtimeve:përveçse sulme e pushtime varre të hapura, morte të rënduar,arkëmorte të rëndë.Fytyra e tyre, pasqyronte :ushtri që infektonin vdekjen.Në këtë babiloni pushtuesish,pushtimet do të klasifikoheshin,përveçse të egra,të përbindshme pushtime.Ata,që janë të pushtuar e dinë se çfarë ngjyre ka në të vërtetë,pushtimi. Sillen për këtë kohë shumë faktorë përcaktues,por lihet në hije,vet tharmi i saj,vullneti i krijuesit tonë.Rrjedhat, që do të shoqërojnë zhvillimet shqiptare kanë edhe dorën e Perëndisë.Ndërkaq kjo nuk predispononte se kombi ynë ishte i zgjedhuri i Perëndisë.Por urën e mbarësisë e qëroi vetë Perëndia.Po përse Zoti i dha këtë dorë mirësie kombit tonë ?Ishim një popull i vuajtur në mes fqinjëve tinzar-pushtues.Nëse ky bekim nuk do të kishte ardhur asnjëherë,a do të kishte jetuar kombi ynë ?Nëse,  jetuam është edhe fryma shpirtërore dhe qëndresa e kahershme e jona.Kanë ardhur shumë kombe.Jetuan një pjesë,tek të tjerët zbriti nata. “Shumë kombe janë shuar, por shqiptarët kanë patur uratën e Zotit,që mbenë e kombi ynë,s`ka rënë poshtë.”thotë N.Frashëri. Në fytyrën e tokës shqiptare, shfaqet fryma e një bukurie ballkanase,por me fytyrë mesdhetare,brenda suazës së Europës.Ka  parametra gjeografik të mrekullueshëm vendi ynë,por si shfaqen ato në vitete trishta

Autori L.Cipi përshkruan Vlorën qytetin e pushtuar nga italianët.Qyteti imilitarizuarqendër e flotës dhe e aviacionit ushtarak italian u bë i pasigurt.Fillimi i luftës italo-greke është koha kur aviacioni anglez filloi të mitraloj qytetin.Në bregdetin e sotëm të gjiut të Vlorës ende janë gjurmët e një anije spitaliera, që gjendet e fundosur nga bombardimet e aviacionit anglez.Qyteti detar njëkohësisht historik filloi  të boshatisej, thotë autori nga popullata.Informatat, që sjell autori L.K.Cipi, shprehin interes.Bombardimet angleze janë përmendur pak si faktorë, që ndikuan për pakësimin e rezistencës pushtuese përmbi popullatën vendase.

Autori Luan.K.Cipi si një historian i vërtetë,por dhe një krijuesi i këndshëm sjell bindshëm duke piktuar historinë e disa qyteteve  qyteteve të tjera,fqinje të afrim dhe tëlargët me qytetin e Flamurit në vitet ’40-‘44 si Fieri,Gjirokastra.Këndvështrimi është i thjeshtë.Një fëmijë i vogël i endur në tollovit e viteve ‘40 mes epidemisë së luftës dhe ngjarjeve, që koha sjell pandërprerë.Ndryshe nga fëmijët e tjerë bashkëmoshatarë të tij, autori ka një sy të mprehtë për të vëzhguar ngjarjet dhe për ti rrëfyer, 70 mote më vonënë formën artistike.Ndoshta detaje më të habitshme në lidhje me ngjarjet dhe ky angazhim i sinqertë në librin  tij, është për tu vlerësuar.Kadare është njësuar me Gjirokastrën ,pikërishtnga një roman si:“Kronikë në gurë” stili dhe sjella e jetës qytetare në vitet e luftës .Nëse themi: Gjirokastra, na shfaqen përshkrimet e qytetit të gurtë nga dora e një shkrimtarit, tëhuajt që nuk  ekanë parë kurrë e përfytyrojnë qytetin e gurtë ,sterrat e tij, banesat e ndërtuara ndryshe,urbanistikën  e tij të çuditshme ,përshtatur me terrenin.Luan.K.Cipi  ndjek këtë drejtim për të mërritur në destinacion.Ai rrëfen,çfarë ka parë, pornë të vërtetë ato janë fotografime historike,dëshmi autentike,ato  tregojnë jetën e një qyteti  në kohët e pa rrëfyera , ende të panjohura,sic janë vitet ’40 të shekullit të shkuar.

NGA ALBANA M LIFSCHIN/

Rrefime te femijeve refugjate te Kosoves, nga baza ushtarake e Fort Diksit , N.J. 1999 (USA)/

Koha që punova në Fort Diks, Nju Xhërsi, me refugjatët e Kosovës, për mua do të mbetet e paharruar. Jam e sigurtë se shumë prej atyre të cilëve i u dha kjo mundësi mund të thonë të njëjtën gjë. Gjithësesi, për mua ishte diçka e veçantë. Së pari, sepse mu besua që të përgatisja një program radiofonik të përnatshem për “miqtë”,(kështu ishim porositur t’i quanim refugjatët) gjë që më kujtonte profesionin tim në Shqipëri.

Së dyti, dëgjuesit e programit nuk ishin të zakonshëm. Ata ishin të etur për lajmet; ata nuk dëgjonin por përpinin çdo lajm për Kosovën, Shqipërinë e Maqedoninë, ku kishin mbetur pjestarë të familjeve të tyre, por edhe për gjithë Ballkanin. Prisnin me padurim të dëgjonin që forcat e Natos hyjnë në Kosovë. Më kujtohet një mbrëmje kur e hapa transmetimin me lajmin “ Kisha ortodokse serbe kërkon dorëheqjen e Millosheviçit, u dëgjua një thirrje gëzimi e menjëherëshme dhe e fuqishme. Zërat e tyre depërtuan përmes dritares në studion e transmetimit. U rëngjetha. E kam ndjekur reagimin e tyre në çdo transmetim që bëja. E dija kur gëzoheshin, e dija kur hidhëroheshin. Jetoja me ndjenjat e tyre. Ndonjëherë, ata nuk prisnin sa të vinte koha e transmetimit, por më pyesnin sa herë më shihnin jashtë studios: Ç’farë lajmesh kemi sot?
Për ditën e 4 korrikut, ditën e Indipendencës së Amerikës dhashë një program të veçantë në qendër të të cilit vura pjesë nga Deklarata e Pavarësisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës, duke theksuar idenë që në një shtet të vertetë demokratik , njerëzit kanë të drejtë të zevëndësojnë qeverinë që nuk i përmbush interesat e popullit…
Gjithësesi, atë ditë pjesa me interesante e programit tim ishin fëmijët. Ata e mbushën këtë program me këngë, vjersha, e biseda të sinqerta. Mjaft amerikanë që punuan në Fort Dix, kërkonin të dinin se çfarë thoshin këngët apo vjershat e kosovarëve të vegjël.
Vetë jeta e refugjatëve, e secilit prej tyre, kishte diçka tragjike. Por në këngët e vjersha të fëmijëve apo të rinjve e kuptoje që tragjikja qe trashëguar nga e kaluara. Këngët e lirisë, këngët e trimave ishin të parat këngë që mësuan fëmijët kosovarë. Ata mësuan të jetonin me dhimbjen si pjesë e pandarë e jetës. Mësuan të jetonin një jetë të jashtëzakonshme duke e marrë atë si të zakonëshme. Fëmijët nga 10- 14 vjeç, ishin fëmijë të lindur në kohën kur qeveria e Beogradit ua hoqi autonominë (1989) bashkë me të drejtën e gëzimit të jetës dhe u a zëvendësoi atë me ankthin e persekutimit. I mësoi fëmijëve eksperiencën e hidhur të luftës, kur dikush nga familja mund të mungojë në çdo kohë- mund të vritet , të persekutohet apo emigrojë. Fëmijët e Kosovës para se të mësonin këngët e lojrat e fëmijërisë mësuan ato të mërgimit, lëngimit për liri e për atdhe, këngët e trimërisë.Ata kënduan për heronjtë e Kosovës, ata recituan për ata që u burgosën nga sërbi vetëm e vetëm sepse donin lirinë. Këngët e tyre ishin për emigrantët që u detyruan ta lenë vendin e tyre të bukur për shkak të pushtetit serb. Fëmijët e sollën këtë thesar në programin tim. Diçka që më beri përshtypje e që s’do ta harroj kurrë ishte fakti se askush prej tyre nuk këndoi as edhe një këngë fëmijësh, këngë lojrash të moshës së tyre, siç bëjnë fëmijët e lirë kudo në botë. Jo sepse atyre nuk u pëlqenin lojrat e moshës se tyre , por sepse ata u u lindën e u rritën gjatë persekucionit serb. Ajo qeveri u mbylli shkollat që ata të mos e mësonin kurrë historinë e tyre, kulturën e popullit të tyre. Fëmijët e Kosovës para se të mësonin të emërtonin lodrat e tyre, mësuan fjalët “liri “,” burg” dhe “mërgim ». U mësuan të përballojnë diskriminin ashtu sikurse prindërit e tyre. Ata u bënë të fortë si prindërit e tyre. Per më tepër ata u bënë poetë të dhimbjes. Më kujtohet një mbrëmje dikush më solli në studio një vajzë të re me një një vështrim të menduar.
“Jam 14 vjeç,- tha, quhem Makbule Qerimi. Ajo recitoi një vjershë vargjet e të cilës po i citoj më poshtë.
Pse kështu?
Pse u larguam kështu?
Të jem në mërgim e përmalluar
Pse u largova nga foleja ime?
Të jetojë mërgim si jetime?
Mua më kishte vdekur nëna
Por prapë kisha një nënë
Kisha Kosovën me diell e me hënë
Ndodhem ne Amerikë
Në kazermat ushtarake
Për Kosoven time
Lotët më shkojnë për faqe..
Kur mbaroi, e pyeta se kush e kishte shkruar atë poezi. Mu përgjegj thjesht: Unë. Atë mbrëmje biseduam gjatë. Ishte jetime. Ishte e pjekur tej moshës së saj. E pyeta nëse dëshëronte të rrinte në Amerikë. Ajo ishte e talentuar, e zgjuar dhe Amerika do t’i jepte shumë mundësira. “Jo, më tha, Amerika ka plot njerëz të zgjuar e të talentuar. Amerika nuk ka nevojë për mua. Kosova ka nevojë”.
Nuk e di pse, por atë moment më erdhi ndër mend ai episod i bukur i përcjelle si mesazh i atdhedashurise brez pa brezi. E kam fjalen për zakonin e vjetër të arbëreshëve në brigjet e Italisë kur prindi e ngrinte lart fëmijën e porsalindur duke e kthyer atë me fytyrë nga Adriatiku për të mos harruar kurrë nga kishin ardhur.
Do të shtoja këtu disa fjalë për Alban Berishën 12 vjeçar dhe vëllain e tij Arlin. Albani ishte i pari fëmijë me të cilin u njoha në Fort Diks.
Ishte pasdite tek bisedoja me një grup fëmijësh. Doja të dija se çfarë dëshëronin te degjonin ne programin e tyre. Sigurisht isha përgatitur të dëgjoja kërkesa fëmijësh. Njeri nga fëmijët ngriti dorën duke kërkuar leje të fliste.
– Unë dua të dëgjoj që Kosova u çlirua nga serbët!.
-Si të quajnë? e pyeta
-Alban- mu përgjigj.
I thashë Albanit që edhe unë e prisja me padurim atë lajm dhe spjegoja që përveç lajmeve në programin e mbrëmjes do kishim edhe nje minutazh të caktuar vetëm për ata, fëmijët. E pyeta në se i pëlqenin vjershat.
-Po, më tha, dhe u ngrit duke marrë drejtqëndrim për të recituar. Ndër të tjera vjersha e tij thoshte: “ Më rrahën /më keqtrajtuan/ Më kërcënuan me burg e ferr. Por une s’friksohem /E çfryj zemrën e s’kam dert!
-A e di se kush shkruar këtë poezi, Alban? Djali nuk foli, por i vëllai i tij më i vogël, Arlini bëri me kokë nga ai:
-E ka shkruar vetë.
U mësova të mos habitem më kur dëgjoja që fëmijët e Kosovës i kishin shkruar vetë poezitë që recitonin apo në ndonje rast edhe këngët.
Ishte vështirë ta kërkoje fëmijërinë tek këta fëmijë. Ajo ishtë e përzierë me luftën.
Ata më treguan historitë e tyre, ashtu si e kanë përjetuar ata krimin serb të fundshekullit dhe ato une i perfshiva ne librin tim ne anglisht” Children of Kosova-stories of horror”
Albana Lifschin ,shtator 1999
—————.
Ne vazhdim,ketu po insert disa rrëfime të luftës nga fëmijët kosovarë, te cilat u perfshijne ne liber.
Adnan Murtezi, 14 vjeç, Prishtinë
Ushtarët serbë erdhën me maska tek shtëpia jonë dhe thirrën sërbisht:
-Dilni jashtë! Shpejt!
Ishin të gjithë të armatosur me automatikë.
-Dilni jashtë! Hajt, shkoni tek Natoja! Shkoni tek Klintoni!
Pastaj shanin me fjalë të ndyra..
Ne dolëm jashtë. Ata qëlluan me automatikë në dyert e dritaret tona. Çdo gjë u thye, u shkatërua. Rrugës na shtynin përpara, na shanin dhe herë pas here shtinin me automatik nga të gjitha anët Thërrisnin: “Ikni, zhdukuni! Kosova s’është e juaja, është e jona!”
Ushtarët serbë thyenin xhama dyqanesh e çfarë t’u dilte përpara por nuk na tregonin se ku po shkonim. Kemi ecur kështu ndoshta 5 orë, deri sa na kane çu tek stacioni i trenit. Unë kam tre motra dhe një vëlla të sëmurë. Një motër tjetër ishte e martuar. Ajo mbeti në Prishtinë. Për të nuk dinim asgjë se ku ndodhej e si ishte. …Atë natë nuk na zuri treni të gjithëve. Ne që mbetëm, ramë për të fjetur përtokë. Por askush s’mundi të flerë atë natë. Dëgjonim krisma, të shtënat e ushtarëve serbë. Atë natë dy gra shtatëzana lindën aty, afër trenit Të nesërmen në mëngjes herët u nisëm me tren për në Maqedoni…
Alberta Mehmeti, 14 vjeç, komuna e Gjilanit.
Aty, ku banonim ne, janë dy Shillova, Shillova e Shqiptarëve dhe Shillova ku banonin serbët. Natën që Natoja filloi sulmin ajror mbi Jugosllavi, ne po ndiqnin lajmet e televizionit të Tiranës. Aty dëgjuam se sirenat e alarmit për fillimin e bombardimit të Natos u dëgjuan mbi Beograd. Shqiptarët e Shillovës brohoritën për këtë lajm me të madhe. Këto brohoritje i dëgjuan serbët në anën tjetër dhe atëhere ata filluan të qëllojnë me armë në drejtim të Shillovës shqiptare. Atë natë u plagos një vajzë. Familja e mori për ta çuar urgjentisht në spital. Milicët serbë i ndalën familjarët rrugës dhe u kërkuan dokumentat. Familja i u lut të mos i vononin shumë se vajza kishte humbur shumë gjak e duhej çuar sa me parë tek doktori, në spital. “Ah, ashtu?! A doni ta çoni sa më parë në spital? Çojeni pra!” Thanë ata dhe e shprazën automatikun mbi gjoks të vajzës.
Fatbardha Rexhepi, 12 vjeç, Pogragjë, komuna e Gjilanit (Vajza e kopertines se librit me flamurin kuq e zi ne gjoks)
Në familjen tonë, ndodhi një tragjedi të cilën s’do ta harroj gjithë jetën. Po largoheshim nga shtëpita jonë e nga Kosova të ndjekur prej policisë e ushtarëve serb. Ishte nje kolonë e gjatë njerëzish para e pas nesh. Ne po udhëtonim me traktor. Mbi kokat tona fluturonte helikopteri sërb dhe herë pas here qëllonte. Emta e babait tim po mbante në krah fëmijën një vjeç e gjysëm. Plumbi i snajperit sërb goditi foshnjën, në kurriz. Emta e babit, që ishte gjyshja e fëmijës duke menduar që fëmija i vdiq në duar, u trondit aq shumë, sa i pushoi zëmra në vënd. Ajo quhej Nexhmije Azemi.
Flakron Gjikokaj, 15 vjeç, Deçan
Ishim mbledhur të gjithë në shtëpi kur papritur dëgjuam të shtëna me automatik. Dolëm menjëherë jashtë për të parë se çfarë kishte ndodhur. Rruga ishte e mbushur me ushtarë e milicë sërb. Ne u nxituam të hynim nëpër podrume. Nuk kishin kaluar as dhjetë minuta kur serbët nisën të qëllonin me granata mbi Deçan. Një granatë na ra në kulm të shtëpisë dhe fëmijët nisën të qanin me të madhe. Dolëm prej andej pasi nuk e ndjenim më veten të sigurtë. U nisëm në këmbë për në Kodrali, fshat afër Deçanit. Por edhe aty serbët filluan të sulmojnë me granata. E lamë Kodralinë e u nisëm për në Llukë. Helikopteri serb fluturonte mbi kokat tona e qëllonte. Nga helikopteri janë plagosur plot njerës rrugës. Një komshia jonë, plakë e paralizuar që po e mbanin djemtë, i u lut atyre që ta linin në rrugë e te mos rrezikonin jetën e tyre për të. Prej aty duke ecur gjithë kohën në këmbë arritëm në një fshat tjetër, në Strelcë. Në atë fshat banonte tezja. Edhe aty gjëndja nuk ishte më e mirë. Gjetëm një makinë e ikëm dhe prej aty. Vazhduam rrugën në drejtim të Pejës. Babai atë kohë ishte në Gjermani. Kur i dhanë lajmin që ne do shkonin në kampin e refugjatëve në Stankovec të Maqedonise e la Gjermaninë për t’u bashkuar me ne. Por nuk u takuam dot me të. Nga Stankoveci ne na prunë në Amerikë ndërsa babai tani ndodhet në Stankovec.
Shkabjan Hetemi, 14 vjeç, Prishtinë
E para gjë që nuk e harroj kurrë pasi na dëbuan nga shtëpia, është momenti kur zbritëm nga treni ne Maqedoni. Ushtarët serbët na vunë në kolonë dy nga dy e na urdheruan të ecnim mbi shinat e trenit . Na thanë që askush të mos guxonte të dilte nga shinat se ndryshe do ta vrisnin. Ata ecnin anash nesh me automatik në duar. E dyta, ishte qëndrimi në Bllacë të Maqedonisë. Në Bllacë ndenjëm jashtë tre ditë. Binte shumë shi. Këmbët i kishim në llucë. I gjithë vendi reth e qark ishte kthyer në llucë.. Maqedonët na jepnin qese plastike me u mbrojtë nga shiu. Ne i ngulnim në shkopinj druri dhe i përdornim si strehë. Ushqimin, bukën, e sillnin me traktorë dhe na e hidhnin që nga traktori, kush të mund ta kapte. Aty kemi pritë autobuzin që te na çonte në kamp. Tre ditë kemi pritur në shi. S’kishim ku flinim veçse në baltë. Mamit i ra të fikët. Vëllai na mungonte.Nuk e dinim se ku ishte. Vonë Kryqi i Kuq na njoftoi se ai kishte hyrë në Shqipëri.
( Libri “Children of Kosova-Stories of Horror” u vleresua nga Bordi i Edukimit i Nju Jorkut si tekst shkollor,per studimet sociale, kl.6-12.) Ky liber me dha privilegjin per t’u takuar me presidentin Bill Klinton e mora pergezimet e tij .

*Gjergj Kastrioti- Skënderbeu do t’i luftonte pushtuesit turq edhe po të ishin ortodoksë a Katolikë /

*Faik Konica na kujton se popujt e tjerë i ngrenë heronjtë e tyre nga balta, ndërsa ne shqiptarët i kemi dhe i kthejmë në baltë./

Nga Petro Dangëllia/

I ngacmuar nga biseda e zhvilluar nga moderatori  Ylli Rakipi   “Skënderbeu dhe Islami” them të shpreh nja dy mendime. Në këtë bisedë, ku shqiptarët tërë sy e veshë, po dëgjonin dhe mësonin nga të “Pa Ekspozuarit” që kishte thërritur në tavolinën e rrumbullakët Ylli, që me thënë të drejtën, duke përjashtuar Virgjil Kulen, të tjerët janë kaq të ekspozuar, saqë shqiptarët i njohin, po aq sa edhe sherxhinjtë e mëhallës. Po hajt mo, t’i lëmë hallexhinjtë në zanatin e tyre. Po të shikosh vetë koka e  tematikës së zgjedhur: Skënderbeu  në njërën  anë  dhe  Islami nga ana tjetër, ishte e gabuar. Është njësoj sikur të bëhej paraqitja me temën e bisedës, Skënderbeu dhe Krishtërimi, e cila po ashtu do të ishte shumë e gabuar. E vërteta, si gjithmonë, është shumë e thjeshtë, pa ndërlikime dhe stërhollime. E vërteta është si drita e diellit e qartë. Sofistët që përpiqen ta fshehin dhe maskojnë të vërtetën, i paraqitin faktet dhe ngjarjet të ndërlikuara dhe të modifikuara duke përhapur mjegull, pasi në mjegull gënjeshtrat e tyre bëhen më të pranueshme dhe më të besueshme.Kush është e vërteta do të pyesni ju? E vërteta është kjo: Skënderbeu nuk mbrojti krishtërimin dhe as nuk luftoi islamin. Por ҫfarë bëri do të thoni Ju? Përgjigja është e thjeshtë. Atë që mund të bëjë sot ҫdo shqiptar për atdheun e vet, ta mbrojë nga armiqtë, pavarësisht nga feja që ata kanë; ortodoks, musliman, budist, protestant  apo katolik.

Fenë e pushtuesit nuk e zgjodhi Skënderbeu. Por as fenë e atyre që e mbështetën nuk e zgjodhi Skënderbeu. Fenë e aleatëve dhe të kundërshtarëve, nuk e zgjodhi Skënderbeu. Atë e zgjodhi HISTORIA. Këto ja prunë në pjatë Skënderbeut ngjarjet historike. Nëqoftëse turqit, ose osmanët, do të ishin ortodoksë, apo katolikë, Skënderbeu do ti kishte luftuar njësoj dhe me të njëjtën forcë që luftoi osmanët muslimanë. Skënderbeu luftoi kundër atyre që donin të pushtonin dhe robëronin Arbërinë, pavarësisht faktit që këta pushtues ishin të veshur me shallvare, apo me poture. Skënderbeu pa tek ata vetëm – armiqtë e Arbërisë.Vepra e Skënderbeut duhet ndarë një herë e mirë nga  feja. Ajo nuk ishte një vepër fetare, por një vepër  patriotike dhe atdhetare. Nëqoftëse veprën e tij, të dy palët, Perëndimi dhe Lindja, e shohin me syze fetare, kjo vjen thjesht nga obskurantizmi dhe fanatizmi i të dy palëve. Skënderbeu asnjëherë nuk ka qënë një “kryqtar”. Skënderbeu është thjeshtë, hero i popullit të vet; ashtu siҫ ishte Herakliu në lashtësi, një hero i grekërve.Pra Skënderbeu nuk zhvilloi një luftë fetare; ashtu si shqiptarët, që asnjëherë në histori nuk kanë zhvilluar ndonjë luftë fetare, ose me simbole fetare.

Popuj të tjerë kanë zhvilluar dhe duan të zhvillojnë luftëra fetare, me simbole fetare dhe nën nxitjen dhe drejtimin e klerikëve të tyre. Madje i kanë sulmuar shqiptarët dhe i sulmojnë sot e kësaj dite nëpërmjet falangave me “uniforma” dhe ngjyrime fetare.

Shqiptarët në historinë e tyre dallohen për një gjë dhe vetëm për një gjë, që ata asnjëherë dhe në asnjë rast nuk kanë zhvilluar luftëra pushtuese dhe sidomos ndaj fqinjëve të tyre. Përkundrazi këta gjitonë të liq që na kanë rënë për pjesë, vazhdimisht na kanë sulmuar. Në kohët më të reja këto sulme kanë filluar me mbretërit bullgarë, kanë vazhduar me Stefan Nemanjen dhe pas tij me Stefan Dushanin. Sa i hoqëm qafe këta sllavë të hazdisur na u poftisën selxhukët dhe osmanët. Por nuk mjaftuan këto, këta fqinjë harbutë dhe të pacipë, kanë 150 vjet që me ndihmën e Fuqive të Mëdha, përfshirë edhe Rusinë Cariste, na kanë zaptuar territore të tëra nga Nishi, Shkupi deri në Prevezë. Por kjo është historia jonë fatkeqe. Mirë historia që na ka dhënë dhurata të tilla të këqia, por nuk na lënë rehat edhe mizat e kalit këtu brenda që zukatin plot menҫuri.

Sipas këtyre mizave mëndjeholla; shqiptarët nuk duhet të mbroheshin nga pushtuesit dhe nuk duhet të luftonin ndaj tyre, pasi kështu ata kishin ushtruar dhunë ndaj tyre dhe këtë nuk e lejon Këshilli i Europës!!! Ata i kishin vrarë ata që donin t’u pushtonin tokat, t’u vrisnin fëmijët dhe pleqtë, t’u dhunonin gratë.

Po ku qëndron gabimi i shqiptarëve sipas analistit mëndjendritur Olsi(xhuk) Jazexhi(otogllu)? Gabimi qëndron, se shqiptarët nuk i pyetën osmanët se ҫfarë feje kishin dhe me ta marrë vesh që ata ishin muslimanë, menjëherë duhej ta kishin ndërprerë luftën dhe tua jepnin të gjitha ato që kërkonin këta pushtues të ardhur nga humbëtirat e Azisë dhe të mos ushtronin dhunë ndaj tyre.

Por këtu gabimi më i madh është i vetë Gjergj Kastrotit. Ai duhej të kishte pritur sa të shikonte dritën e diellit sadrazemi Olsi(xhuk) Jazexhi(otogllu) dhe t’i merrte dorën këtij turkoshaku, pastaj të luftonte turqit. Shyqyr që arkadashi Olsi(xhuk) Jazexhi(otogllu) nuk lindi në kohën e Skënderbeut, pasi ai me një të rënë të shpatës, do ta kishte ndarë kokën e ndritur ( të mënҫuruar në Firence) nga qafa e trashë, këtij pashai turk të kohëve moderne.

Por avazit të Olsi(xhuk) Jazexhi(otogllu)  i mbajnë ison edhe dy analistë të tjerë mëndjendritur dhe të gjithëditur, Andi(viq) Bushat(ogllu) dhe Fatos(eviҫ) Lubonj(opullos) dhe ata kanë një kërkesë shumë të menҫur, meqënëse edhe zogu këndon me pare, këta i kërkojnë pare Skënderbeut që të flasin mirë për të, pasi këta janë nga ata zogj që nuk cicërijnë pa pare.

Kështu, o I madhi Skënderbe, ti ke bërë edhe një gabim tjetër të madh nuk u ke dhënë pare këtyre delenxhinjve, prandaj këta flasin keq për ty sot dhe të quajnë hajdut, vrasës dhe një njeri të dhunshëm. Dhe që të shpëtosh nga këta duaxhinj, merri leje Hadit dhe kthehu në botën tonë e jepu ca pare këtyre, që nuk lënë sahan palëpirë, vetëm që të marrin ndonjë lek.

Ndonjëri edhe mund të pyesë i ҫuditur: Po mirë ore, ҫ’punë u prish Skënderbeu këtyre zogjve cicëritës ortodokso-muslimanë? Skënderbeu ka 500 vjet që ka shkuar në atë botë. E po këtu fle lepuri. Shqiptarët nuk duhet të kenë heronj, se heronjtë e shqiptarëve duhet të jenë këta delenxhinj që na mbajnë me llogje televizor më televizor dhe gazetë më gazetë.

Ata që u japin ndonjë pare dhe u hedhin  nga pak ҫorbë në sahan që të hanë këta të babëzitur, kanë si qëllim që shqiptarët të mos kenë figura kombëtare, udhërëfyese; e për rrjedhojë shqiptarët të mos kenë as identitet kombëtar.

Corbëdhënësit dhe ҫorbëngrënësit e dinë shumë mirë që Gjergj  Kastrioti Skënderbeu është simbol i unitetit të shqiptarëve dhe Heroi Kombëtar i shqiptarëve. Prandaj, shajeni, përbuzeni, bërtisni duke u jargavitur kundër tij, rrëzojeni, përmbyseni kokëposhtë dhe në vend të tij ngrini Haxhi Qamilin kokëtrashë, i cili  u puth me sërbët dhe andartët grekë, vrau patriotët shqiptarë dhe donte ta kthente Shqipërinë përsëri tek Turqia. Haxhi Qamili thoshte Dum Babën që të përdhunojë Nënën Shqipëri; ashtu siҫ thotë edhe dumbabisti i sotshëm Olsi(xhuk) Jazexhi(otogllu);  Ngrini Esad Pashën që e shiti Shqipërinë tek Sërbia, Greqia dhe Turqia. Pra, ngrini tradhëtarët, ata që e kanë shitur Shqipërinë për të mbushur xhepat e tyre me florinj.

Faik Konica na kujton se popujt e tjerë i ngrenë heronjtë e tyre nga balta, ndërsa ne shqiptarët i kemi dhe i kthejmë në baltë.

Jo, thone tri duaxhinjtë, ne jemi kundër miteve. Gjergj Kastrioti është kthyer në mit dhe ne do ta rrëzojmë mitin e tij. Por jua duaxhinj të dynjasë nuk keni kuptuar një gjë; që populli ynë i ka krijuar mitet nga njërzit e gjallë të tij, nga udhëheqësit e tij, pasi bëmat e tyre kanë qënë kaqë të mëdha, saqë ata janë kthyer në të pavdekshëm për popullin e tyre, janë kthyer në mbinjerëzorë dhe kjo jo për faj të tyre, por as për faj të popullit të tyre.

Kështu ka qënë historia e popullit tonë; Gjergj Kastrioti ktheu në mit Pirro Burrin. Në letrën që ai i shkruante princit Italian Xhovani Antonio Orsini më 31.10.1460, shkruan: “Ne jemi epirotë, të parët tanë qenë epirotë, prej tyre doli Pirroja, hovin e të cilit mezi mundën ta përballojnë romakët…”.

Përkrenarja e Skënderbeut zbukurohej nga një kokëdhie, po ashtu si përkrenarja e Pirro Burrit, që zbukurohej nga një kokëdhie. Kokëdhie ka mbajtur në helmet në mjaft raste edhe Aleksandri I Madh, por dhe i ati i tij, Filipi. Por historianët  tregojnë që Zeusi lejoi fëmijët e tij, Athinanë dhe Apollonin të mbajnë në përkrenare kokën e dhisë. Historianët tregojnë që, që të gjitha figurat historike kokëdhi kanë qënë të pavdekshëm, kanë qënë heronj, në daҫ për ju edhe MITE.

Vazhdojmë më tej. Skënderbeu kishte për shënjë dhe emblemë shqiponjën. Por edhe Pirro Burri kishte për shënjë dhe emblemë shqiponjën. Gjithashtu Aleksandri I Madh mbante për shënjë ogurmbarë shqiponjën. Por shqiponja ka qënë në rradhë të parë shënjë dhe emblemë e Zeusit pellazg të Dodonës. Kujtojmë këtu shqiponjën që i hante mëlcinë Prometheut në Kaukaz.

Tani na del një sadrazem Olsi(xhuk) Jazexhi(otogllu) që u propozon shqiptarëve që të heqin shënjën e shqiponjës nga flamuri i tyre dhe të vendosin “Gjethen e Fikut”. C’i kujton shqiptarët ti mor i paudhë, kokëtula?!!!

Vazhdojmë më tej. Dhimitër Pilika na tregon se ka zbuluar vulën sekrete të Skënderbeut, në të cilën ishtë gdhëndur bashkimi i Ledës me Zeusin, ky i fundit në formë mjellme. E dini kush doli nga ky bashkim, dolën dioskurët, Polideuku dhe Kastori. E kuptoni domethënien e këtij simboli? Pse Skënderbeu e zgjodhi atë?!! Cfarë e lidhte Skënderbeun me Zeusin, Ledën dhe dioskurët. A e dini që ne shqiptarët, në një farë mënyre, jemi edhe pasardhës të dioskurëve, djemve të Ledës dhe të Zeusit? Ashtu siҫ jemi edhe pasardhës të Herakliut,ose të illëve.

Nga a ana e tij Pirro Burri ndoqi shëmbëlltyrën e Akilit, pra ndoqi një mit. Po ashtu si edhe Aleksandri i Madh, që kur zbarkoi në Azi vajti dhe u fal tek kodërvarri, murana e Akilit. Këta janë që të gjithë mite o liliputë. I rrëzoni dot, rrëzojini!

Dëgjoni o duaxhinj; Kur Gjergj Kastrioti nuk u harrua në 500 vjet të pushtimit Osman; nuk ka për t’u haruar kurë në këtë pasnjëqindvjetësh e ca pavarësi të trungut mëmë dhe dhjetëvjetësh pavarësi të pjesës më të madhe të tij të ndarë nga trungu më 1913.

Këta duaxhinj thonë, që Skënderbeu ishte harruar nga shqiptarët, por ua kujtuan ata sojsëztë, austo-hungarezët. Po u tregoj në se shqiptarët e kishin harruar apo jo Skënderbeun në mesin e shekullit të XVIII.

Himariotët në vitin 1759, në një letër drejtuar careshës Elisabetë të Rusisë shprehen: “Jemi himariotë, flasim shqip, atë gjuhë që flitet në Shqipërinë e afërme dhe në Bosnje (ndoshta e kanë fjalën për Novi Pazarin)…të mësuarit flasin edhe greqisht dhe familjet më të shquara flasin edhe italishten… Krahina që sot quhet Himarë, ose popuj himariotë (pasi përfshinte 50 fshatra të Labërisë) janë Epiri i Vjetër perëndimor që njihej me emrin Kaoni , e popuj të Kaonisë dhe që kanë fituar famë me profecitë e orakujve në luftëra kundër molosëve të vjetër, fqinjë të tyre…Nuk po flasim për veprat e tyre nën mbretin e lavdishëm Pirro, apo më vonë nën Skënderbeun, i cili s’ka shumë kohë që fitoi famë, sepse krejt historia e tyre është e mbushur me vepra trimërie…”.

Pra kujtesa popullore e Labërisë dhe Himarës për Pirron dhe për Kaoninë, megjithëse kishin kaluar plot 2100 vjet, ishte e freskët o professor Olsi. Mbase atje në fshatin tënd, mbajnë mend vetëm dumbabën. Por në krahinat e tjera të Shqipërisë, kujtesa historike ishte e freskët dhe populli thjeshtë e njihte historinë më mire, se ata që janë doktoruar në Turqi dhe Firence sot.

Pra himariotët (lebërit) për Skënderbeun flisnin sikur të kishte vdekur dje, pasi shprehja “s’ka shumë kohë” përfshin plot 300 vjet nga epoka skënderbejane.  Pra shqiptarëve nuk ua kanë kujtuar austriakët Skënderbeun i dashur doctor Olsi, por ata asnjëherë nuk e kanë haruar heroin e tyre, pasi të gjitha kryengritjet e shqiptarëve gjatë gjithë 500 vjetëve, janë bërë nën emrin e Skënderbeut.

Po kush është Cerberi dhe  ҫ’punë ka ai këtu, do të pyesni Ju? Po ka dhe ka shumë, do të thosha unë. Sipas mitologjisë (të na falin ata që janë kundër miteve, por këto shejtan mite sepse na pliksen nëpër këmbë, nuk e di) Euristeu, mbreti i Mikenës, në një nga urdhërat e tij, i kishte kërkuar Herakliut, të ndeshej me Cerberin (qenin me tri koka, që ruante Hadin) dhe t’ia sillte mbretit. Herakliu shkoi tek lumi Akeront (që ndodhet ne territorin e Thesprotisë, Camërisë së sotme), pasi prej aty mund të futeshe në botën e nëndheshme tek Hadi (në xhehnem, që të jem i qartë për professor Olsin). Herakliu shkoi atje, u takua me Persefonën e bukur dhe burrin e saj , Hadin, byrazerin e Zeusit. Herakliu i kërkoi Hadit qenin e tij, Cerberin. Hadi i tha, mirë, merre, ja ku e ke. Por mos haro që ai është me tri kokë dhe do të të hajë. Po qe i zoti që të ndeshesh me të dhe ta mundësh, merre dhe ҫoja Euristeut. E që të mos e zgjasim, Herakliu e mundi Cerberin, i vuri hallkat në tri qafat e tij dhe ja ҫoi Euristeut. Por Cerberi, për t’u hakmarrë ndaj njërzve dhe Herakliut, gjatë rrugës për në Mikenë, nga të tri kokat e tij lëshontë jargë të helmatisur dhe aty ku binin jargët helmohej ҫdo gjë.

Që të kthehemi aty ku e lamë. Cerberi për ne shqiptarët janë antishqiptarët dhe tri kokat janë: Helenizimi, Sllavizimi dhe Otomanizimi. Cerberi për ne shqiptarët u shfaq pasi disa nga popujt e Ballkanit me ndihmën e Rusisë, Anglisë dhe Francës krijuan shtetet e tyre kombëtare, si Greqia, Sërbia, Mali I Zi dhe Bullgaria.

Por më fuqishëm ai u shfaq pas Luftës Ruso-Turke të vitit 1874, ku kapitullimi i Turqisë pa kushte krijoi shtetet e pavarura sllave në Ballkan me Traktatin e Shën Stefanit, i cili realizoi copëtimin e trojeve shqiptare në favor të ortodoksëve të Ballkanit, përfshirë edhe Greqinë. Në këtë kohë shteti Osman nuk e njihte kombin shqiptar si etni, por të copëtuar sipas regjioneve fetare:

-Muslimanët shqiptarë i njihte si turq; as më shumë dhe as më pak, po ashtu siҫ i njeh sot sadrazem Olsi(xhuk) Jazexhi(otogllu).

-ortodoksët i njihte si grek ose si sllav (sërbë, malazez dhe bullgarë).

Turqia, shtetet ortodokse të Ballkanit dhe fuqitë europiane këtë politikë e vazhdoi edhe pas rënies së Perandorisë Osmane. Ataturku në zbatim të marrëveshjes të Lozanës në vititn 1923, pranoi si shtetas turq; ҫamët muslimanë të Camërisë, muslimanët e Kosturit dhe muslimanët e Konicës.

Pas Luftës së dytë botërore Turqia, në vitin 1954, në marrëveshje me shtetin Jugosllav pranoi si turq me qindar mijë shqiptarë të Kosovës të dëbuar nga Kosova prej Jugosllavia Titiste.

Prova më e sigurtë që Turqia, si atëhëhere që ishtë perandori osmane dhe sot e kësaj dite që është Republikë Presidenciale, shqiptarët e turqisë i njeh si turq dhe jo si shqiptarë. Nëqoftëse Turqia do të njihte minoritetin etnik shqiptar, atëhere në Turqi do të evidentoheshin më shumë se 5 milion shqiptarë. Por  ka qënë kjo politikë antishqiptare e Turqisë për qindra vjet dhe sot e kësaj dite që cënon sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Qoftë edhe vetëm për këtë fakt, që nuk njeh minoritetin etnik shqiptar në Turqi,Turqia nuk duhet të pranohet në Bashkimin Europian. Ashtu si dhe Greqia, për të njëjtën gjë, që nuk njeh shqiptarët arvanitas, shqipatrët e Konicës, Kosturit, Janinës dhe gjithë Camërisë si minoritet etnik shqiptar në Greqi, duhet të nxirret me “shqelma bythëve” nga Bashkimi Europian.

Por politikanët shqiptarë turqit i quajnë vëllezër. Vëllezër që nuk na njohin nënë dhe babën. Por shqiptarët nuk janë dobiҫa, as bira kurve.

Por ҫfarë t’i bësh që në Shqipëri që nga viti 1920 e këndej nuk ka dalë një kryeministër, mbret, sekretar i parë i K.Q, a ku di ҫfarë unë dhe presidenta që tunden pas viteve 90-të si kalandera dhe të parët e Shqipërisë; që t’i kërkojnë me forcë Greqisë, Turqisë, Sërbisë etj etj njohjen e minoriteteve etnike shqiptare përkatëse. Sot që flasim, të parët e Shqipërisë Trung dhe Kosovës nuk kanë guxim t’i kërkojnë Sërbisë njohjen e shqiptarëve të Sanxhakut,  por rinë si “pula” para Sërbisë dhe Europës, ndërsa para shqiptarëve fryhen si “gjela”.

Sepse Shqipëria nuk ka nxjerrë Burra Shteti që të mbrojnë interesat kombëtare të shqiptarëve, por deri më sot ka nxjerrë vetëm puthadorë. Se po të kishte nxjerrë të tillë, Jazexhiu, Bolonja dhe Bushati do t’i luftonin si mite.

Luftuan shumë Rilindasit kundër këtij Cerberi antishqiptar dhe fituan.

-Fituan në 1878, në Lidhjen e Prizrenit, kur u bënë bashkë muhamedanë dhe të krishterë dhe hodhën themelet e krijimit të shtetit shqiptar.

-Fituan në 1908, në Kongresin e Manastirit, kur përsëri u bënë bashkë; muhamedanë dhe të krishterë dhe krijuan Alfabetin e Gjuhës Shqipe, veprën gjigande të mbijetesës sonë si komb.

-Fituan edhe në 1912 në Vlorë, kur përsëri u bënë bashkë; muhamedanë dhe të krishterë dhe shpallën mëvetësinë e Shqipërisë në të katër vilajetet.

-Fituan edhe në 1920  në Lushnje, kur përsëri u bënë bashkë; muhamedanë dhe të krishterë dhe krijuan shtetin shqiptar.

Por Cerberi është shfaqur përsëri në mbyllje të shekullit të XX-të dhe fillim të XXI-it. Jargët e helmatisura të tij këtë ҫerekshekulli të mbrapshtë lëshohen si pa të keq në median e shkruar dhe televizive, në libra, në shoqata, e ku di unë ҫfarë.

Ti i dashur professor Olsi mbase e di, që shqiptarëve nën qeverisjen e ndritur të otomanëve, nuk u lejohej që të kishin shkolla në gjuhën shqipe. Shqiptarët mund t’i ndiqnin shkollat në turqisht, greqisht, bullgarisht dhe sërbisht, por jo në gjuhën e nënës, shqipen. Këtë mjaft bukur e shohim tek filmi “Mësonjëtorja”.

Nuk e dimë professor Olsi; Ju kur të krijoni partinë tuaj politike në kuadrin e islamit politik dhe, allahu na ruajt, të vini në pushtet e të bëheni sadrazem, do t’i lejoni shqiptarët të lëҫisin në gjuhën shqipe, apo jo?!!! Apo këtë do ta bëni në kuadrin e mësimit të shqiptarëve me gjuhët e huaja njëherë, që të kulturohen si puna e zotërisë suaj, se shqipen mund ta mësojnë edhe në shtëpi; ashtu siҫ thatë sindozot edhe në emission.

Mbeҫ me shëndet professor Olsi dhe të fala kumbarëve, nunëve dhe probatinëve.

Shkruar- Ditën e 20 të vjeshtës së parë të motit 2017.

Nga Gëzim Llojdia */

1-Udhëtimi Meri Edit Durhamit nga Mali i Zi në Shqipëri

Ajo ishte njëqind vjet më parë këtu, shkruan Rudolf Abrahami në :Revistën “Evropa” për udhëtimet e M.Durhamit në Ballkan dhe pikërisht për udhëtimin, që ajo ka kryer nga Mali I ZI drejt Shqipërisë. Këtë udhë studiuesja e M.Durham e ka përshkruar me aparat fotografik:” Abrahami” duke fotografuar ato vise e vende, që përshkoi.

Ajo, ishte njëqind vjet më parë këtu dhe Edith Durhami u  bë shqiptare , ishin udhëtime në funksion të librit të saj: ” Shqipëria e Eprme”.Ne shikojmë ngjarjet që janë aventurat e Edith Durham në rajonin kufitar Shqipëri ,Mali i Zi.

Fillimi një mëngjes në verën e vitit 1908, një pjesë e vogël la fshatin e Thethit në veri të Shqipërisë. Dhe duke udhëtuar nëpër borë  mes vendeve  të  thellë dhe qafave  e zunë frymën  në Café Pejë, atë kohë udhëtarët zbritën  në luginën Ropojana në atë, që është tani Mali i Zi. Pjesa  përbëhej nga Edith Durham, udhëtari i Ballkanit ,kampioni i  çështjeve shqiptare, së bashku me udhëzues e saj besnik dhe mik i Marko Shantoja.

Ati lokal françeskan dhe shërbëtorit të tij dhe një prijës nga fshati Okoli (Okol). Destinacioni i tyre ishte Vuthaj një vend i vogël, fshat me shumicë muslimane në luginën Ropojana të  cilat, së bashku me pjesën tjetër të zonës së Plavë Gucisëë-ende ishte pjesë e Shqipërisë. Duke kaluar një liqen, me ujëra shumë të thella dhe të kaltra, vazhduan  ata përgjatë luginës, për të arritur në Vusanje, xhami e vogël.

Kjo është vetëm një ekstrakt i revistës Evropa, të cilën e ka shkruar  Rudolf Abrahami.

Ai është  autor i disa guidave  për Kroacinë, Torres del Paine ,Malet e Malit të Zi, të gjitha botuar nga Press Cicëron dhe Kroacia National Geographic Traveler.

Artikulli i  tij në vitin 2009për  malin Velebit në Kroaci, i publikuar në Evropë siguroi një çmim për karakteristikat më të mira nga Shkrimtarëve në natyrë dhe Photographers Sporti Outdoor. Rudolfi është anëtar i Shoqatës Britanike të Shkrimtarëve Travel. Rudolf është duke punuar për  udhëzues për malet e lindore të Turqisë dhe shtigjet me distancë të largët në Northumberland. Gjithashtu ai shkruan për artin dhe arkitekturën islame. Rudolfi jeton në Londër. 

 2-Dr .Olimpia Gargano  ajo ishte fillimi i një dashuri që zgjati gjatë gjithë jetës

Tregimet e udhëtimit në Ballkan është një ndër subjektet  ende më  pak të hulumtuar mes provave letrare e udhëtime në Evropë, në mesin e tyre, shumë më pak të njohura janë librat e udhëtimit në Shqipëri, një vend të cilit e  njohim  kur nisi hapjen e  saj me vendet  jashtë,që  ishin bllokuar për gati 50 vjet të regjimit totalitar, deri në fillim të viteve 1990.

Një prej autorëve do të veproj në mënyrë specifike në projektin tim është anglezja Edith Durham, e  cila në fillim të shekullit 20 udhëtoi vetëm për në Shqipëri. E shtyrë për të udhëtuar nga mjeku i saj, i cili e këshilloi atë që të lëvizë nga koha në kohë për të mbështetur më mirë detyrat e ndihmës për nënën e saj të sëmurë, znj Durham, artiste dhe shkrimtare, udhëtoi në Adriatik në 1900.

Gjatë turneut të tij të parë, ajo vizitoi Cetinjen (Mal i Zi) dhe udhëtoi në Shqipëri  ,ajo ishte fillimi i një dashuri, që zgjati gjatë gjithë jetës.

 Për 20 vjet, Edith Durham i kaloi në Shqipëri, Kosovë dhe Serbi, ka vizituar vende dhe njerëz me përvojë,dhe u bë një partizane më e pasionuar  e pavarësisë së Shqipërisë. Kujtime udhëtimesh në Shqipëri (1909), është ende një nga burimet e njohurive dhe frymëzimet  më të pasura letrare për të gjithë ata, që janë përfshirë në kulturën dhe traditat shqiptare.

 *Studiues, bashkëpunëtor i Gazetës “Dielli” në Shqipëri.

Nga Fritz RADOVANI/

 NE FOTO:Vorrezat ne RRMAJI  SHKODER/

“Kultura asht shpirti i qytetnimit”/

Dy çinarë shekullor mbi një stom me emnin e Zef Zorbës, brij lumit Kir, që vazhdon rrugën e tij derisa derdhet në Drinazë brijë Kalasë Rozafat, aty ku janë ledhet e qytetit të vjetër që pjesa ma e madhe janë nën shtratin e këtyne lumenjve, më kanë shtye me pyetë: “Kush ishte Ai burrë, që vuni gurët e qytetnimit mbi këtë stom me emnin Rëmaji?”
Një fushë mbi këtë stom që ma shumë ishte zallishtë me ferra e mrina kishte tërhjekë prej kohësh djelmoçat e rinj për me u argëtue, tue gjuejtë në shenj objektet e mbështetuna në trungjët e këtyne çinarëve.

Këta dy trungje janë koleksionerët ma të vjetër të predhave që janë përdorë në armët e mbajtuna në brezat e qytetarëve të Shkodrës. Një predhë e kalueme andej Zallit të Kirit aty rreth vitin 1840, pat plagosë një ushtar turk i cili mbas pak ditësh pat vdekë. Gjuejtësi i shenjës nuk asht kenë djalë i fisit Ejllori ose Radovani prej Shiroke, por, kjo vrasje padashje i mbet se asht ba prej Pjetër Pal Ejllorit dhe i kushtoi aq shumë këtij fisi, sa prej asaj kohe pasunia, të hollat e tokët e pagueme si damshpërblim nuk u zëvendsuen kurrma në këtë shtëpi. Kjo ngjarje u pat ba shkak me u rrallue ky argëtim në atë vend. Në 10-vjeçarin e fundit të shekullit XIX-të, aty nga 1895, u vendosën disa rrethime mbrenda të cilave ishte një faltore e vogël shumë e vjetër, rreth së cilës filluen me u varrosë qytetarët të cilët nuk kishin tokë ndër vorret e vjetra në fund të rrugës së Badrave, emni i së cilës ka mbetë nga kjo lule që rritët ndër vorre. Hapsina e atij vendi filloi me joshë dëshirën për vendosje të vorreve të reja që janë edhe sot.

Mendja e një shkodrani me emnin Ludovik Zojzi, vendosi përjetësisht mbi atë stom nën ata dy çinarë ato vepra arti që janë sot aty dhe, që thirrën Vorret e Rrmajit. Kapela e atyne vorrezave u projektue dhe u zbatue nga vetë ky ingjenjer. Planimetria e bame prej tij ruhet edhe sot në familjën Zojzi.

Ludovik Zojzi ka lé në Shkodër, më 23 nandor 1910, në familjën e vjetër të Zojzakëve. Kjo shtëpi njihet për intelektualët e mirëfilltë që i ka dhanë qytetit.

Keli ka përfundue shkollën tregëtare dhe ishte një kangëtar i njohtun si tenor në grupet e muzikantëve të At Martin Gjokës. Zefi, ishte dr. avokat i lauruem në Itali.

Rroku, ishte një ndër etnografët ma të mirë të Shqipnisë, për mos me thanë ma i miri dhe ma i zoti. Ludoviku, mbasi përfundoi Liceun “Illyricum”, më 27 qershor 1928, dhe doli me rezultate të shkëlqyeshme spikati me sjelljen e tij shumë të mirë dhe bani për vedi përsonelin e shkollës Françeskane, i cili e dërgoi për studime në Padova, Itali. Atje, ai nderoi brezninë shqiptare për zellin dhe vullnetin me studjue. Më 10 nandor 1933, u laurue me doktoratën e ingjenjerit elektrik, pikërisht, atëherë, kur Shqipnia po bante hapat e para me dalë nga errësina shekullore. Erdhi në Shkodër si profesor në Liceun e Shtetit deri më 1 tetor 1937. Në dy vitet e fundit të qëndrimit në vendlindje ishte edhe ingjenjer këshillues pranë Bashkisë së qytetit. Në vitin 1937, emnohet Drejtor teknik i Drejtorisë së Përgjitheshme të PTT në Tiranë, punë të cilën e vazhdoi deri më 15 shtator 1943, ditë në të cilën sapo delte nga shtëpia me shkue në punë, u vra pabesisht nga komunistët e Tiranës. Kuptohet thjeshtë arësyeja, një ingjenjer shkodran, katolik, i lauruem në Padova, familje intelektuale që nuk ishte pajtue me komunizmin, indiferente ndaj lëvizjes nacional-çlirimtare ashtu si pjesa ma e madhe e Shkodrës që etiketohet shpejt nga grupet komuniste: “..agjent, fashist, bashkëpunëtor i okupatorit e i klerit, spijun e trathtar ..” Këtë fat të zi pat edhe Dr. Ingj. Ludovik Zojzi në moshën 33- vjeçare, i formuem dhe i paisun me kulturën e shëndoshtë bashkohore. Ingj. Ndoc Naraçi, i cili e ka njohë afër Ludovikun, mbasi ka punue me té në Tiranë, më tregonte aty nga viti 1989 se arsyeja e vërtetë e vrasjës së tij asht kenë kërkesa e komunistëve, që ai me bashkëpunue me ta, gja të cilën Ludoviku nuk e ka pranue. PTT e Tiranës ishte një ndër qendrat ma aktive të grupeve komuniste, prandej ata që nuk ishin të lidhun me këta grupe, mendoheshin të rrezikshëm për punën e tyne, duheshin “çëruar”.

Kjo dokumentohët nga gazeta “Zëri i Popullit”, datë 3 dhetor 1959, në artikullin e Qeverim Çelit, ish anëtar i grupit komunist të PTT-së, i cili shkruan: “…Suksesi që arritën grevistët e Drejtorisë së Përgjithëshme të PTT-së, bëri që edhe punonjësve të tjerë t’u shtohej besimi në Partinë Komuniste dhe në udhëheqjen e drejtë të saj. Nga radhët e këtyre grevistëve u organizuan më vonë guerilet, që përlanë spiunin dhe armikun e popullit Ludovik Zojzi.” Ma poshtë shënohën edhe autorët e këtyne veprave të “suksesëshme”, organizatorët dhe kriminelët gjakatarë. Ja si vazhdon artikulli: “…Në atë kohë në Drejtorinë e Përgjithëshme të PTT-së, punonin shokët: Adil Çarcani, Fiqrete Shehu, Nikolla Profi, Mustafa Qilimi, Ilo Panduku dhe të tjerë organizatorë…”.

Cili nga këta kriminelë analfabetë mund të duronte mbi kokë një ingjenjer të lauruem në Padova të Italisë? Kush nga këta fanatikë mund të shihte me sy një ish student të gjimnazit të Fretënve, apo ish nxanësin e shkollës së Jezuitëve të Shkodrës, kur detyra e këtyne grupe vagabondësh ishte shkatrrimi e shqymja nga faqja e dheut e bazave të kulturës Evropiane?

Çfarë menduan për 50 vjet kokat e mykuna me idetë marksiste-leniste e stalinjane, të edukuem antishqiptarë ndër çerdhët e imoralitetit të komunistëve jugosllavë, që vetëm dinin me vra, dhe përshëndetëshin çdo mëngjez me parullat “plumbin ballit Atdhetarëve Atentati kundër Ludovik Zojzit, ishte fillimi i terrorit komunist kundër inteligjencës Shqiptare që ishte formue në shkollat Përëndimore, ishte atentat kundër Evropës së kulturueme, ishte zbatim detyre ndaj mësuesit jugosllav, ishte betim për trathtinë e madhe kombëtare që po bante Partia vëllavrasëse Komuniste e Shqipnisë, kundrejt Popullit të vet Shqiptar!

Kryqat e Vorrëve të Rëmajit ishin ngacmues për nervat e fanatikëve antikatolikë komunistë. Shumë herë u projektuen plane e platforma mashtruese gjoja për ndërtime të reja, vetëm si me i shkatrrue ato vepra arti që kishte projektue dhe zbatue shkodrani Dr. Ingj. Ludovik Zojzi. Sa herë kalonin udhëheqësit e Partisë së Punës andej pari përshpërisnin nën za: “Akoma, këta këtu?!”…

Ishte gjoksi i atdhetarit Gjon Kamsi, ishte Gjikami, vëllai i gjakut të Luigj Gurakuqit që nuk i tutej syni para askujt, veç, shtërngonte nofullat e i thonte hasmit: “ JO! Nuk guxoni me prekë këtë tokë se asht e bekueme me gjakun e Atdhetarëve që kanë punue dhe vdekë për Shqipni! Nuk guxoni me luejtë eshtnat e lyeme me Bagmin Shenjtë të Filip Shirokës, Kol Idromenos, Simon Rrotës, Hil Mosit, Kel Marubit, Don Ndre Zadejës, Dr. Federik Shirokës, Dr. Gjon Saraçit, Prenkë Jakovës, të Kakarriqit, Muzhanit, Topallit, Serreqit, Dedejve, Prelejve, Prennushve etj. që janë kenë gurët e thëmelëve të qytetit!”.
50 VJET PERPARA…1967

E dogjën një natë at Kapelë vorrezash të mbetun shkret… e dogjën një natë çatinë nën të cilën ishin Bekue sa e sa Shqiptarë qyshë në rrethimin e Shkodrës, të vramë nga gjylet e malazezëve… me mauzerrët ruse… e dogjën një natë bashkë me tavolinën ku dora e Bekueme e Meshtarëve freskonte Shpirtnat e sa vetëve që nuk vdisnin, por plasnin, se mbas atij muri rrethues të atyne vorrëve ata kishin të tretun nën pleh, pa një shenj tek koka, Loçkat e zemrës të varruem nga plumbat e komunistëve gjaksorë!

E dogjën një natë, se, mendonin se nën atë çati, ruhën vizaret e kulturës kombëtare!

E dogjën një natë, se, mendonin se ashtu bahët pluhun e hi fara e qytetnimit Shqiptar!

E dogjën një natë, se, kujtuen se do të rrëzohën edhe shtyllat, simbol i martirizimit!…
E dogjën një natë ashtu si librat e bibliotekave të Françeskanëve dhe të Jezuitëve!…  

E dogjën një natë ashtu si shkollën ku mësonte Fishta, Harapi, Zadeja, Prennushi, Kurti, Nika…. E dogjën një natë se vrasësit kanë frikë vetëm nga vdekja!

E dogjën një natë se shumë larg u dukej se nëpër zhuri të Zallit të Kirit, përplaseshin tingujt e një kumbone që binte në një anë edhe nën dhé… e do të lajmëronte ringjalljen! E dogjën një natë, por, harruen se, thëmelet e Krishtënimit nuk prishen dhe as nuk digjen!
E dogjën një natë, por, harruen se mbi ato shtylla asht ende tymi i kemit, djegë në Lavdi të Zotit! E dogjën një natë, por harruen fjalët e Meshkallës, se “ka dymijë vjetë që digjni Ungjillin!”
E dogjën një natë, por, harruen se nën atë tokë vlon gjaku i Ded Gjo’ Lulit me shokë!

E dogjën një natë, por, harruen “me djegë” edhe Don Simon Jubanin!

Melbourne, 2017.

Nga Pjeter Logoreci/Vjene/

Gjatë shetitjes në qytetin verior të Shkodres, syrit të vizitorit nuk i shpëtojnë ndryshime të shumta në rrugët kryesore të qytetit (që tashti janë të gurta), po ashtu edhe në stilin e ngjyrën e fasadave të reja, të rikonstruktuara apo të përshtatura nga arkitektët, në mes tradicionales dhe modernes.  Në rrugicat e ngushta që degëzojnë nga shetitorja në drejtim të periferisë, vazhdojnë, aty këtu, të qëndrojnë në këmbë mure të lartë, të mbuluar me shermashek apo lule vile, karakteristike për shtëpitë qytetare shkodrane. Dyer të vjetra e të mëdha prej druri, mbyllin oborre të mbushur me trëndafila e lule të shumëllojshme e shumëngjyrash, apo ndonji cardak karakteristik i cili “vuan” nga  pesha e kohës apo nga mungesa e banorëve, të cilët kanë emigruar.

Shtëpia Muze Zef Jubani/

Shtëpia Muze Zef Jubani, që gjindet në rrugën kryesore të qytetit ose në rrugicën Ndoc Coba, ka një histori afro 200 vjecare dhe është ndërtuar për ti shërbyer familjes shkodrane të Zef Mesit. Sipas familjareve, tregëtari Mati Mesi (pasardhësi i Zefit), i cili vazhdoj traditën e familjes së tij,  bënte tregëti me shumë vende në rajon. Ai ishte një burrë me kulturë përendimore pasi ishte i shkolluar në Venezia. Përvec se tregëtar, Matia njihej dhe si koleksionist i librave dhe fotografive me vlerë të cilat i blinte gjatë udhetimeve të tija jashtë vendit. Ai zotëronte disa gjuhë dhe instrumenta muzikorë dhe ishte ndjekës e pjestar i ahengut dhe grupeve muzikore shkodrane, ku më vonë do të bënte pjesë dhe dhëndrri i tij Cin Jubani. Pas vdekjes në moshë të re (nga zemra) të Matisë,  vajza e tij e vetme Roza, nëna e aktorit Zef Jubani, u martua me Cin Jubanin që vinte nga një familje e mesme qytetare, i cili e trashëgoj shtëpinë në fjalë.

Që në pamje të parë kuptohet se për mirëmbajtjen e shtëpisë nuk është bërë shumë nga shteti. Vetëm pullazi i shtëpisë është rikonstruktuar nga ndërmarrja e Monumenteve të Kulturës në vitin 2005-së, por në pjesët e mbrendëshme edhe pse ka disa probleme, nuk është punuar. Kati i sipërm i ndërtesës ka 5 dhoma të cilat ndërlidhen njëra me tjetrën nëpermes një cardaku i cili deri nga fillimi i shekullit të kaluar ishte i hapur, por për nevojat e familjes është mbyllur dhe përdorur si sallon. Sipas kujtimeve të piktorit të madh Simon Rrota në ditarin e tij, shkruhet se pas termetit të vitit 1905, u bë e domosdoshme riparimi i shtëpive. Shumë familje shkodrane duke parë nga ana praktike shfrytëzimin sa më të mirë të hapsirave të shtëpive (edhe si pasojë e rritjes së fëmijëve), mbyllen hapsirën e stërmadhe të cardakut duke e ndarë atë në siperfaqe të banueshme e dhoma për familjarët.

Nga kujtimet e Simon Rrotes: “Rindërtimi vazhdonte gjithnji, por jo ma me atë stilin e vjetër, e nevoja e madhe për ambiente bani me transformue shtëpitë, tue mbylle cardaqe të kotme, tue hjekë musandra e trapazana (Musandra: rafta të mdhej në qoshe të dhomës për me vendose dyshekë, jorgana, shilte, jastëke etj., gjana për fjetje. Trapazan: lloj mensolete druri e gdhendun qi zente pjesën e sipërme të nji faqe muri, përmbi musander, për me vendosë rraqe të ndryshme qi ka shpija, faqja e përparme e mbyllun me drrasë bojë të mbylltë të gdhendun), qi nuk nepshin kurrfarë dobije. “

Në një pikturë të varur në sallonin e shtëpisë me autor  vëllaun e aktorit, Mati Jubanin, vërehet pamja e plotë dhe origjinale e ndërtesës, ashtu sic ishte ndërtuar në fillim, ku për tu ngjitur në katin e sipërm shërbente një shkallë me gurë të latuar me harqe e qemerë.

Kati përdhes është ndërtuar për të shërbyer si bodrum ose ahur dhe komunikon me pjesën e banuar me një shkallë të mbrendëshme. Ahuri është i ndarë në disa pjesë, për ti mundësuar familjarëve vendosjen e objekteve të përdorimit shtëpijak, ushqimeve, pijeve, e sendeve të tjera. Në mes mureve të lartë, gjëlberon një oborr i mbushur me lule dhe pemë, ku dikur nuk mungoni dhe objekte të tjera si: kulla e sanës, jerevija, pusi apo lugu për larjet e rrobave.

Pesë dhomat (odat) e shtëpisë janë: oda e zjermit, oda e bukës e tri oda gjumit, të gjitha të stolisura me punime druri (lisit apo qershije) të gdhendur. Nga druri i gdhendur janë: raftet e murit (musandrat), kapaket e dritareve, pjesët e sipërme të murit (sergjijat) dhe tavanet ku varen ndricues plot elegancë, të një cilësie të lartë, të prodhuar në perëndim. Dy nga odat janë paisur me oxhakë të bardhë tradicional të punuar me mjeshtri në gips. Po ashtu nuk mungojnë objekte të tjera karakteristike si djepi në dru të gdhendur e ngjyrosur me motive të ndryshme  ku u rriten të gjithë fëmijët e familjes, por edhe arka e pajës prej drurit me motive të pikturuara.

Nga kujtimet e Simon Rrotes: “Dishmohet që punëtorët që ndërtuen këto shtëpi ishin muratorë ose mjeshtra dibranë të cilët ishin shumë të njohur. ….Këto ustallarë ishin të veshun me dollama (veshje kombëtare, në formë pantallonash të gjana deri pak nën gju), me fesa tanuz në krye (fesa të kuq ngjyrë të mbylltë, jo të naltë, me nji tufë ngjyre blu të mbylltë qi ishte e kapun në majën e nji kordoni jo të trashë në të njajtën bojë si tufa), këpucë të kuqe. Karakteristika më e madhja e tyne ishte qeseri qi e mbajshin në brez. Ata ndërtojshin shtëpijat krejtësisht, pa inxhinier, ashtu në stilin e tyne (si i shohim edhe sot). Mjaftonte qi i zoti i shtëpisë tu diftonte dishirin dhe sasinë e odave, për me pasë nji shtëpi të ndërtueme. Ndër ustallarët që më bien ndër mend mue janë kenë të famshëm, ustah Jashari, ustah Muharremi, ustah Isaku, të cilët ishin teknikë të mirë në ndërtim muresh edhe me latue gurët me mjeshtri të madhe. Ndër katolike janë kenë vetëm Zef Marndreu, Pjeter Gjura, Lazer Sekuj, Mark Dibrani.

Duket se të parët tonë i kanë dhanë randësi të madhe dyerve të oborrit tue shpenzue shumë për punimin e gurëve (të latuem) e të harqeve të bukur, qi sot napin karakteristikën ma të madhe kur i shohim rrugës. Gjithashtu dyert i kanë ba të gjana sa me hi qerrja për cdo nevojë qi ishte p.sh. me shti arkën e nuses, dru zjerrmi, bastan, rrushin prej vneshtet etj.

…nji kujtim i mirë që ka mbetë ndër shtëpijat shkodrane janë punimet me daltë, të bame prej dibranëve tonë sidomos prej mjeshtrit qi ia mbaj mend emnin: Dan Celiketa, i cili ka punue shtëpinë të Sahati i Inglizit, të Lord Pagjot-it. Këto punime gdhendje në dru paraqiten shumë të bukura dhe ekzakte në pikpamje të vizatimit si dhe simetrike si në tavane, trapazana, rafta, dyer. Kto lloj punimesh gjinden ndër shumë shpija të vjetra të Shkodres megjithëse stili i tyne perkon i gjithi me stilin Arab, Persian, Turk Oriental, me nji fjalë nji Bizantinizëm i plotë, qi me kohë vendi jonë i bani për vedi, i edukuem në atë mënyrë mbasi kishin kontakte të ngushta me popuj në kohnat e Turkisë.

Familja Jubani, e cila gëzonte reputacion të mirë dhe kulturë e shkollim përendimor, bëri ndryshime cilësore duke futur elementë dhe objekte moderne në hapsirat e banesës së tyre. Vëndosja e dyerve, dritareve, orendive cilësore e të kushtueshme të firmave të njohura europiane, i dha shtëpisë pamjen e një epoke e kulture tjetër,  ndryshe nga stili oriental i banesës dhe ambienteve për rreth shtëpisë. Familja pat kontakte dhe miqësi me përsonalitete të vyer. Pjestarët e familjes kujtojnë që shpesh ndër odat e mëdha të shtëpisë, ku mblidheshin miq e të njohur, shfaqej film, ndigjohej muzikë e diskutohej për të rejat kulturore të kohës.

Edhe mjeshtri Simon Rrota në kujtimet e tija, shkruan për ndryshimet, modernizimin e ambienteve të mbrendëshme të shtepijave karakteristike të Shkodres.

…disa prej familjeve pasanike, tue kenë se shkojshin në Venedik (Venezia), mundoheshin me stilizue jetën me ndoj send tjetër qi shifshin atje si p.sh. ndonji pasqyrë të madhe me korniqe stilit barok etj. …Por ma vonë, të rijtë qi delshin jashtë për studime e panë vedin se sa mbrapa ishim prej popujve tjerë, athere filluen me ba martesa “alla franca”, me stolisë odat me mobilje, me ndërtue shpija moderne, tue lanë menjanë musandrat e trapazanat e tue marrë nji drejtim tjetër e ma të përparuem, simbas kohnave qi jetojmë sot.

Një vlerë tjetër e shtëpisë muze Jubani është se në këtë shtëpi lindi me 2 dhjetor 1910 Artisti i Popullit, aktori  Zef Jubani, i njohur si Harpagoni shqiptar. Zefi ishte fëmija i katërt i Cinit dhe Rozës Jubani. I rritur në një ambient familjar ku muzika, letërsia e arti ishin pjesë e jetës, Zefi u bë një nga korifejtë e skenës teatrore shqiptare duke arritur kulmin me realizimin e roleve më të vështirë nga dramaturgjia kombëtare dhe botërore.

Në një nga odat e shtëpisë muze ruhen shumë objekte me vlerë muzeale që përfaqësojnë aktivitetin në skenë të këtij personaliteti, trofe të ndryshëm, dekorata, fotografi historike e artistike, dëshmi e tituj nderi. Por, ndër objektet e vecanta që i perkasin jetës së tij artistike është paruka që ai mbajti kur luajti në mënyrë brilante, në teatrin e Shkodres, rolin e Harpagonit si dhe titulli ARTIST I POPULLIT, i shoqëruar me medaljen perkatëse. Në qëndër të dhomës, në mes të ralikeve të familjes, më tërheq vemendjen një bust i aktorit i punuar me mjeshtri nga artisti shkodran Kolec Ljarja. Për ato që e kanë njohur Zef Jubanin, ngashmëria është e përkryer. Ndërsa, mbi dyshemenë e vjetër, përballë Zefit – Bust, bri oxhakut karakteristik oriental, i ruajtur në mëndyrën më të mirë të mundëshme, ndodhet  djepi-shtrat ku u rritën pjestarët e familjes së Cinit, ndër to edhe Zefi.

Në muret e odës varen perlat e fisit, foto të vjetra, që janë historia e familjes e që duhet të jenë nga fillimet e fotografisë Marubi. Më e hershmja është ajo Zef Mesit me grue,  më pas Matia i biri i Zefit me grue Ninen (viti 1878) dhe me familjen e tij e ndjekur nga fotoja familjare e Cin Jubanit me Rozen e fëmijet (ndër to edhe aktori Zef Jubani). Natyrshëm, po e mbyll këtë shkrim, duke pasë bindjen e krenarinë, që në Shkoder qytetaria jeton, në shumë familje të cilat janë dhe mbesin elitare, për kulturën e traditat familjare që trashëgojnë.

Vjene, me 18.09.2017

Historiani dhe studiuesi Kastriot Dervishi, me anë të një statusi në Facebook, sjell në vëmendje goditjen që regjimi komunist i dha At Zef Pllumit. Ai ka shkruar lidhur me momentin kur eshtë arrestuar nga komunistët, At Zef Pllumi, duke e nisur shkrimin e tij me titullin: “At Zef Pllumi dhe vigjilenca e “njeriut të ri”. Ndiqeni komentin e studiuesit te njohur, Kastriot Dervishi:

50-vjetori i arrestimit të dytë/

At Zef Pllumi dhe vigjilenca e “njeriut të ri”/

Në Shqipërinë komuniste nuk ishin vetëm njerëzit e regjimit keqbërës. Propaganda krijoi “njeriun e ri”, shërbëtorin më të verbër ndaj atij sistemi. “Njeriu i ri” i droguar nga ideologjia komuniste, përkundrejt një teneqeje dekoratë, apo fletëlavdërimi, kujtonte se duke i bërë keq tjetrit i shërbente atdheut. Historia që po tregoj është e vitit 1967, kohën kur Shqipëria komuniste mbylli institucionet fetare dhe goditi gjithë klerin e vendit. Njëri prej këtyre klerikëve, Zef Pllumi, duke mos e duruar dot atë gjendje, provoi të arratisej nga Shqipëria nëpërmjet kufirit tokësor në Rrethin e Shkodrës. U nis i vetëm drejt kufirit. Mori drejtimin e Qafës së Pejës. Arriti t’i shpëtojë syrit të rojeve kufitare të postës së Thethit, por jo syrit të “njeriut të ri”. Në bjeshkët e Nikçit “njeriu i ri”, vigjilonte. 8 punonjës të ndërmarrjes së pyjeve e pikasën dhe kërkuan dokumentin që duhej për të qarkulluar në ato zona. Ata dyshuan dhe e shoqëruan. Procesverbali “për kapjen e personit të dyshimtë Zef Gjeto Pllumi” u hartua nga kryetari i këshillit popullor të zonës, tekniku i pyjeve, kryetari i kooperativës Nikç dhe sekretari i organizatës bazë të partisë. Tekniku i pyjeve (i fotos), i përkushtuar deri në fund për realizimin e poshtërisë së tij, me dy punëtorë dhe dy pushkatarë e dërgoi At Zefin në Tamarë, pikërisht atje ku do ta merrnin njerëzit e specializuar të regjimit, të cilët do t’i jepnin dënimin e dytë me 25 vjet burgim.
At Zef Pllumi u burgos dy herë nga regjimi komunist në periudhat: 15.10.1946-15.10.1949 dhe 27.9.1967-11.4.1989. Kësisoj qëndroi 25 vjet i burgosur.

Fotoja që bashkëlidhet tregon çastin e ndalimit të At Zef Pllumit më 27 shtator 1967. Tekniku me emrin Marash në emër të “njeriut të ri” bën ndalimin në kufi.

Nga Shefqet Kërcelli/Ne Foto:Godina e Sherbimit hidrologjik ne Portin e Durresit/

Shërbimi ynë Hidrografik është një komponent i rëndësishëm i Forcës sonë Detare dhe shtetit shqiptar, sepse luan rol parësor në sigurimin e kushteve hidrolundrimore dhe sinjalistikës detare për lundrim të parrezikshëm të mjeteve detare në hapësirën ujore të Republikës së Shqipërisë. Për shtetet e zhvilluara apo vendet në zhvillim, një hidrografi dhe sinjalistikë efikase janë domosdoshmëri në zhvillimin e transportit detar dhe turizmit të vendit duke ndikuar direkt në integrimin e shpejtë të tij në strukturat ndërkombëtare të detit dhe në BE. Në fakt ne si popull detar dhe për nevojat e transportit detar na është dashur të përdorim mjete sinjalizimi të thjeshta  që në kohët e vjetra, por vetëm në shekullin e XIX-të u ndërtuan disa fenerë me shërbim të kufizuar për shkak të teknologjisë dhe personelit. Feneri më i vjetër në vendin tonë është ndërtuar në VP të Sazanit më 1871, pastaj më 1884, në Shengjin. Mbas clirimit pati një fazë të re të ngritjes së fenerëve.  Gjithashtu gjurmë të këtij shërbimi gjejmë dhe në vitet 1878-1890, kur specialistë të Perandorisë Austro-Hungareze përpunuan hartat e para të vendit, të cilat u përmirësuan nga specialistë italianë në vitet 1933-1941. Gjithashtu ato vendosën disa faro-fenerë në pozicionet kryesore të bregdetit shqiptar si feneri i Durrësit, Kalasë së Vlorës,i Cukës, etj. Mbas clirimit të vendit u bë riparimi i disa fenerëve kryesorë përgjatë bregdetit dhe në bashkëpunim me palën sovjetike u botuan harta të reja për gjithë bregdetin dhe zonën detare të vendit.

Në Foto:Feneri në Kalanë e Lëkursit/

Më 25 shtator 1957, u krijua Shërbimi Hidrografik si strukturë e vecantë për sigurimin hidrolundrimor. Zoti Arqile Papadhimitri u caktua shefi i këtij shërbimi, Koco Lati, zv.kom. për punë politike, Mersin Shqypi, Shef i seksionit të hidrografisë, Teofik Digli, shef i fenerëve, Dhimitër Postoli, për hartografinë dhe Seit Berisha, shef i sinoptikës. Kështu Shërbimi ynë Hidrografik mori formë të plotë si strukturë e vecantë për sigurimin hidrolundrimor në Flotën Luftarake Detare. Pra, ky shërbim mori një dimesion të ri, cilësor dhe sasior, duke realizuar disa detyra të rëndësishme si në aspektin ekonomik dhe atë ushtarak, psh: vendosjen përgjatë bregdetit shqiptar të fenerëve të rinj dhe përmirësimin e atyre ekzistues, sigurimin e informacionit hidrometerollogjik për flotën tregëtare, luftarake, të peshkimit e sinoptikën detare; ndërtimin e poligoneve në interes të Forcës Detare{IshFLD} dhe botimi i “Udhëzuesit të lundrimit për detin Adriatik dhe Jon” dhe ribotimi i tij në vitin 1989. Përgjatë këtyre viteve, personeli i Shërbimi tonë Hidrografik, ka kryer studime të karakterit hidrografik dhe hidrologjik të bregdetit, relievit dhe fundit të detit, ka vendosur fenerë, shënja detare, ka përpunuar e botuar harta detare, udhëzues të lundrimit, etj. duke mbajtur në gatishmëri të plotë sistemin e farofenerëve përgjatë bregdetit shqiptar. Gjithashtu u intensifikua puna për përmirësimin e teknologjisë së fenerëve. Feneri ne Vlore/

Krahas vënies në punë të fenerevë me gaz acetilen, u rikonstruktuan mjaft prej tyre dhe u pajisën me aparatura të reja. Në vitet 1958-1960, u ndërtuan kulla fenerësh prej betoni dhe guri me lartësi nga 8-14 m, në kepin e Palermos, në jug të ishullit të Sazanit, në Shënvasil, Pashaliman, Treport, në Kepin e Selitës, në malin e Durrësit, kepin e Palit, etj. Në v.’84-‘86, u ndërtuan me arkitekturën e kohës dy kulla të reja fenerësh, një në derdhjen e lumit Vjosa, 20 m të lartë dhe në këpin e Palit, 14 m. Mbas ’85 u bë pajisja e disa fenerëve me aparaturë elektronike automatike, që rriti rrezen e tyre të shikimit dhe uli në masën 40% harxhimin e energjisë elektrike. Në vitin 1985, në bregdetin shqiptar numuroheshin mbi 40 fenerë detarë, që mbulonin me rrezet e tyre ujërat tona bregdetare me një brez nga 6 deri në 13 milje detare, dhe në disa kepe deri 25 milje detare. Në vijimësi shteti shqiptar dhe Komanda e Forcës Detare ka treguar kujdes për zhvillimin dhe modernizimin e këtij Shërbimi të rëndësishëm me interes kombëtar. Për zbatimin e detyrave të institucioneve përkatëse ndaj sektorit të fenerëve, ka një VKM, nr.1, datë 9.02.1985 dhe një tjetër më 13.06.1999, për taksën e farofenerëve, ku specifikohet se 20% e të ardhurave që përfitohet duhet ti kalojë Ministrisë së Mbrojtjes, konkretisht sektorit të SHHSH.

Nga fenerët me te vjetër është ai Durrësit/

Mbas vitit 1990, u shtuan përpjekjet për modernizimin e Shërbimit tonë, për t’ju përshtatur kushteve e kërkesave të reja pasi hidrografimi i hapësirës detare dhe bregdetare konsiderohet si element esencial për zhvillimin e infrastrukturës së një vendi dhe përfshin jo vetëm portet dhe transportin detar, por dhe shfrytëzimin e mbrojtjen e pasurisë detare, ekologjisë dhe turizmit, si prioritete të vendit tonë.

Feneri i Sazanit/

Vecanerisht mbas vitit 1997, me gjithë vështirësitë dhe mungesat e bazës materiale, në sajë të ndihmës e bashkëpunimit me partnerët tanë u sigurua profilkatika, riparimi dhe mirëmbajtja e fenerëve ekzistues bashkë me vendosjen e disa fenerëve të rinj, me teknologji të avancuar në disa pika të nevojshme për lundrimin e mjeteve detare. Kështu specialistët tanë në bashkëpunim me vendet aleate kanë vënë në punë teknologjinë me llampa të tipit LED, vetushqyese, nëpërmjet paneleve diellore, që kanë disa avantazhe si kërkesa më të vogël në mirmbajtje, riparime të shpejta, ekonomike, të mbrojtura nga dëmtimet dhe pashmëri më të madhe. Kjo teknologji shihet si e ardhmja e sinjalistikës portuale. Aktualisht nga Buna deri në Sarandë numurohen 84 fenerë, të cilët janë në gatishmëri të plotë në sajë të përkushtimit e profesionalizmit të personelit të SHHSH, specialistëve tanë të vjetër dhe të rinj.

Ndërkohë Shërbimi ynë hidrografik vitet e fundit ka bashkëpunuar me Zyrën Hidrografike të SHBA dhe Flotës së 6-të, me Shërbimin e Mbretërisë së Bashkuar, Shërbimin Hidrografik Italian, Grek,Turk, etj. në fushën e ndërtimit të sinjalistikës detare, matjeve hidrografike në porte dhe zona të vecanta, madje ka përgatitur harta hidrografike përfshirë dhe ato elektronike. Vlen të përmendim këtu projektin “304” me palën italiane “Për fuqizimin dhe modernizimin e sistemit të farofenerëve në Shqipëri’, i cili bëri të mundur riparimin e disa fenerëve në rajonin Vlorë-Sazan-Sarandë, por dhe vendosjen e fareve të rinj në zona delikate, ku ka dhe anije të mbytura si Sarandë, Vlorë, gjiri i Drinit, etj. Gjithashtu gjatë kësaj periudhe Specialistët Hidrografë të SHHSH, bazuar nga të dhënat e matjeve batimerike të bëra me partnerët tanë ndërkombëtare, në bashkëpunim me specialistë të IGJUI, u prodhuan hartat e para “Paper charts”, për qëllime lundrimore. Për herë të parë në procesin e prodhimit të këtyre hartave u aplikuan standartet ndërkombetare të IHO. Kjo dëshmon rritjen e vetëdijes për rendësine që ka vetë Hidrografia dhe hartografimi detar, kontributin e saj në menaxhimin e duhur të “ekonomisë blu” si dhe varësise njerëzore ndaj këtij ambjenti që është vazhdimisht cdo ditë e në rritje.

Hidrografia dhe hartografimi detar tashmë konsiderohen si elementë thelbësorë në zhvillimin e infrastrukturës kombëtare për detin. Kjo infrastrukturë përfshin jo vetëm portet e transportin detar por edhe shfrytëzimin e resurseve (pasurive mbi dhe nënujore) si dhe mbrojtjen e jetës njerëzore, mjedisit e ekologjisë detare. Në mënyrë të vazhdueshme janë përgatitur publikime dhe njoftime për lundërtarët. Kështu në bashkëpunim me IGJUI, janë publikuar harta detare, rrugëkalimet detare si dhe listat e faro-fenerëve, me qëllim përmbushjen e nevojave për një lundrim të sigurt.

Natyrisht projekti më i rëndësishëm, është ai me Shërbimin Hidrografik Norvegjez, ALNO HIP, i cili do fokusohet në kryerjen e matjeve batimetrike, përpunimin e të dhënave dhe menaxhimin e prodhimin e hartave detare elektronike. Nga ky projekt do përfitojë jo vetëm Forca Detare por të gjithë subjektet detare private e shtetërore. Zbatimi i këtij projekti filloi në vitin 2015 dhe do zgjasë tre vjet. Projekti i perbashkët me Shërbimin Hidrografik Norvegjez është duke u zbatuar sipas një plani të mirë detajuar dhe ka në themel të tij zhvillimin e një politike kombëtare detare për Hidrografinë dhe Hartografimin. Ai kërkon që krahas njohurive esenciale të karakteristikave gjeografike, gjeologjike dhe gjeofizike të shtratit të detit dhe të bregdetit, të bëhet dhe grumbullimi i të dhënave të mjaftueshme për rrymat detare, baticë-zbaticat dhe fenomenet e tjera detare deri në përpunimin përfundimtar të këtyre të dhënave. Sigurisht që ky projekt do shtojë kapacitetet operacionale të Shërbimit tonë Hidrografik, standartizmin dhe ndërveprimin e tij meqëllimqë vendi ynë të përmbushë kërkesat e organizmave dhe legjislacionit ndërkombëtar në fushën e sigurisë hidrolundrimore.

Synimi final i SHHSH është arritja e standarteve dhe kapaciteteve të kërkuara nga IHO, {Organizata Ndërkombëtare Hidrografike} dhe plotësimi i kushteve për anëtarësim me të drejta të plota në këtë organizatë. Realizimi i tyre vec angazhimit maksimal kërkon edhe përshtatjen e teknologjisë ekzistuese me teknologjinë moderne bashkëkohore apo përzgjedhjen e personelit të kualifiluar për specialitetin e hidrografisë. Nga ky synim burojnë dhe prioritetet specifike për të ardhmen, të cilat janë: Përpilimi dhe publikimi i hartave të reja detare, (paper charts & elektronike) të bregdetit Shqiptar; Pajisja e bregdetit Shqiptar  me mjete dhe pajisje bashkekohore të sigurisë hidro- lundrimore si dhe instalimi i  fenerëve të rinj detarë duke përmirësuar ndjeshëm infrastrukturën e atyre ekzistuese dhe së fundmi përmbushja e detyrimeve ndërkombëtare të cilat Shqipëria i ka nënshkruar në kuadrin e IMO, SOLAS, UNCLOSS, rezolutës të Kombeve të Bashkuara, UN A53/32. Aktualisht Shërbimi Hidrografik Shqiptar ka status vëzhguesi në “Mediterranean and Black Seas Hydrographic Commission (MBSHC)”, por sfida e këtij shërbimi është anëtarësimi në Organizatën Ndërkombëtare të Hidrografisë-IHO, në një afat kohor sa më të afërt. Ndërkohë të dyja këto organizata të rëndësishme hidrografike këshillojnë që vendi ynë të marrë një rol aktiv në këto organizata, për të qënë dhe përfitues i projekteve dhe financimeve të rëndësishme për ngritjen e kapaciteteve tona hidrografike. Sigurisht që për misionin dhe dobinë ekonomike që i sjell vendit, ky shërbim kërkon më tepër vëmendje dhe ndihmë nga shteti shqiptar në të ardhmen.

Në këtë 60-vjetor, kujtojmë me respekt ish Komandantët e Shërbimit Hidrografik Shqiptar, ndër kuadrot më të arsimuar e kualifikuar të Forcës Detare, {ishFlotës-Luftarake}, që nga pionieri i këtij shërbimi zoti Arqile Papadhimitri, e më pas Mersin Shqypi, Capajev File, Bashkim Kryeziu, Nikolla Tole, Ilirjan Hoxha, Gëzim Koci, Arjan Copani, Lulzim Kryeziu, Artan Malo, etj. Kujtojmë dhe nderojmë oficerin hidrograf Kadri Ylviu, i cili vdiq aksidentalisht më 11.03.1961, kur anija hidrografe u përplas me shkëmbinj të nënujshëm në Porto-Romano. Gjithashtu kujtojmë dhe nderojmë kuadrot dhe specialistët e këtij shërbimi, hidrografë, gjeodetë, kartografë, feneristë, specialistë të sigurisë hidro-lundrimore, ekuipazhe të mjeteve lundruese, që me punën dhe arritjet e tyre e kanë lartësuar imazhin e këtij shërbimi: zotërinjtë Dhimitër Postoli, Liman Limani, Hajdar Lala, Vasil Gjoni, Petrit Ajazi, Përparim Zani, Mina Gjermeni, Agim Musta, Miltiadh Driza, Fadil Nurka, Sadulla Elezi, Bilal Koci, Merdan Kalemi, Nesti…Raqi Kondakciu, Petrit Pasho, Qazim Baza, Viktor Marku, Fatmir Bega, Andi Gerveni, Artan Kambo; zonjat Eleni Ibro, {Gjoni}, Dhimitra Tome, Shpresa Dhima, Yllka Cela, etj. Kjo trashëgëmi e vyer, shembulli dhe profesionalizmi i tyre, frymëzon dhe edukon kuadrot dhe specialistët që shërbejnë aktualisht në Shërbimin tonë Hidrografik për të ecur në gjurmët e tyre.

Literatura:

-Antologji e Detarisë Shqiptare, vëllimi i I-rë, faqe 327-328.

-Antologji e Detarisë Shqiptare, vëllimi i II-të dhe I II-të, faqe 575-582.

Edit Durham   u shpall nga qyteti i Flamurit;”Qytetare nderi e Vlorës”, 103 vite te shkuara/

Nga Gëzim Llojdia*/

103 vjet më parë ,në moshën 51 vjeç Durham Edit Durham   u shpall nga qyteti i Flamurit;”Qytetare nderi e Vlorës”. Edit Durham lindur në  8 dhjetor  1863  ikur nga bota në 15 nëntor  1944, thënë më shkurt në ditët e clirimit të Shqipërisë nga nazizmi.

  Udhëtare,shkrimtare,antropologe,humane  dhe piktore  arriti në Ballkan në vitin 1900. Ajo qëndroi aty e tutje derisa s angjau  shpërthimi i vitit 1914,që shënonte luftën e parë të përbotshme qëe detyroi të kthehej në.Por në mes vere të këtij viti,një ceremoni e pzazakontë do të zhvillohej në qytetin ku u ngrit flamuri.Gazeta”Jeta e Re”, Vlorë, dt. 1.9.1938 shkruan:”Me 3 gusht të vitit 1914, në hotel “Ballkan” në Vlorë, u organizua ceremonia e dhënies së titullit: “Qytetar Nderi e Vlorës” zonjeë Mis Durham.
Gazeta vijon me përcjelljen e lajmit:”Mary Edith Durham (1863-1944) ishte një udhëtare, artiste, shkrimtare britanike, mike e Shqipërisë, që u bë e famshme per shkrimet e saj antropologjike rreth jetes ne trojet shqiptare, ne fund te shekullit të XIX -të dhe fillim të shekullit të XX – të.Autore e disa librave te botuar edhe në Shqiperi.Në fjalen e tij kryekatundari i Vlores Ibrahim Abdullahu tha se :”Mis Durhami e bëri Europën të  hedhë  syëe nga Shqipëria.Zonjës me propozim te Mid’hat Frasherit iu dhurua edhe një pendë e arteë dhe një kostum popullor.Me rastin e festimit të 28 nëntorit 1920, Ali Asllani, ftoi në qytetin e Vlorës kryeministrin Sulejman Delvina te cilin edhe e shpalli “Qytetar Nderi të Vlores”. Pas Mis Durham, ishte i pari shqiptar që u shpall qytetar nderi i Vlorës.

2.
Në verën e vitit 1921, shkruan Marcus Tanner ,një angleze e moshuar udhëtonte për në Shqipëri. Ishte më shumë si një turiste mbretërore sesa një vizitë standarde turistike.

‘Në mbrëmje, një procesion i madh me dritat dhe këngët erdhi në jetë isha e  nderuar, rruga plot me njerëz të varfër mirënjohës, të gjithë të gëzuar’, shkruante ajo. ” i. Shkoi në ballkon … por ti  falenderuar sa më mirë që munda.

Cili është qëllimi i përkushtimit?Pyet Marcus Tanner. Në të vërtetë, ajo ishte Edith Durham, ë bijë e një kirurgu në Londër dhe një grua që u reinventua në moshën e mesme si një eksploruese, etnologe, , ishte gazetar dhe lider i lirisë shqiptare.Arsyeja pse shumë shqiptarë erdhën për ta takuar , siç e tha ajo, ishte e thjeshtë. Më shumë se çdo i huaj tjetër, ju mund të keni ndihmuar për ta vendosur gjendjen e saj të re në hartë.

Durham nuk solli pavarësinë e Shqipërisë – shqiptarët e bënë këtë. Ajo nuk ishte e pranishme edhe kur flamuri i kuq dhe i zi i Skënderbeut u ngrit në Vlorë më 1912. Por, shpallja e pavarësisë ishte diçka, duke mbajtur atë që ishte një tjetër. Nëse jeni duke kërkuar një vend për të qëndruar në gjuhën shqipe, atëherë ju keni ardhur në vendin e duhur dhe do të jeni në gjendje të shfrytëzoni më së shumti festën tuaj.

Durham arriti në Ballkan në vitin 1900,pra në  në vitet e fundit. E  stolisur  si udhëtare, ajo qëndroi aty e tutje derisa shpërthimi i vitit 1914 e detyroi të kthehej në një Britani që ajo mezi e njihte.Tokat e Shqipërisë, të shtrirë thellë  dhe brenda Perandorisë Osmane, ishin pothuajse të panjohura për botën, që fliste  anglisht. Vetëm poeti, Byron, piktori, Edëard Lear dhe një pjesë e vogël e britanikëve të tjerë kishin arritur aty. Madje edhe shpëtuesit kishin hulumtuar malet e veriut, rreth Shkodrës, që Durham e bëri shtëpinë e saj të dytë.”Arratisja nga Shqipërisë e tmerroi atë.” Një udhëtim i gjerë në Serbi është njohur me përparimin e jashtëzakonshëm të Serbisë. Shqipëria ishte një ‘rrënim pa rrugëdalje’Pozicionimi  i Durhamit për  shqiptarëve në Ballkan, i cili, që nga fundi i viteve 1870-të, ishte formuar një narrativ i krishterë gjithnjë e më agresiv. Shkrimtarët britanikë patën tronditur në rastin për të krishterët e shtypur të Ballkanit dhe folën për humbjet   e shqiptarëve nga  si mashtruesit  osmanë dhe madje si jobesimtarë.Për të kundërshtuar këtë, Durham bombardoi  britanie me letra dhe artikuj, duke folur për Shqipërinë , e cila u shfaq në vitin 1909 si Shqipëria e Lartë.Në të njëjtën kohë, ajo kultivoi një grusht politikanësh dhe mendimesh britanike me ndikim, si deputeti i Tory dhe gazetari radikal Henry Nevinson, me sekretarin e jashtëm britanik, Lord Gray.

Në vitin 1912 dhe 1913, fuqitë e krishtera në Ballkan ranë mbi osmanët me idenë e ndarjes së Ballkanit midis tyre. Frika më e keqe e Durhamit u realizua kur u bë e qartë se Shqipëria do të merrte vetëm ‘liri’ brenda kufijve shumë të kufizuar.Fuqitë e mëdha mohuan Shkodrën në Mal të Zi, por kjo ishte një koncesion i rrallë për parimin e vetëvendosjes. Durham nuk ndihej veçanërisht mirë nga humbja në Shqipëri e Gjakovës dhe Dibrës. Ajo ishte etike dhe historikisht e padepërtueshme dhe katastrofike për perspektivat ekonomike të shtetit të ri, tha ajo.Durham kishte kaluar disa herë nëpër Kosovë  ndërkohë që simpatikoi gjendjen e pakicës serbe, ndjeu se vendi ishte pothuajse tërësisht shqiptar. Pretendimi serb për Kosovën, shkruante ajo, i ngjante “një ëndërr në natën e së kaluarës. Rreth nesh në mes të ditës  popullsia shqiptare “.Në jug, ku grekët po qarkullonin, Durham ishte në gjendje të bënte më shumë. Ajo dhe Nevinson telegramuan fuqitë që u takuan në Londër për Shqipërinë për t’i informuar ata. Si rezultat, ata e zhvendosën kufirin shqiptar në jug. Të dy ata kishin ‘shpëtuar Koritza [sic]’, shkruante më vonë, në mënyrë laconike.Durham bëri më shumë se vetëm të shkruajë dhe të lobojë. Në vitin 1913, ndërsa refugjatët nga Gostivari, Dibra dhe qytete të tjera kaluan kufirin me Shqipërinë e re të prerë, Durham krijoi një operacion të ndihmës së tyre, me Fondin Shqiptar të Ndihmës, i cili shpëtoi mijëra jetë. Vdekja e Durhamit në Londër në vitin 1944.

Marcus Tanner është autor dhe gazetar i specializuar në Evropën Qendrore dhe Lindore. Ai atë që korrespondenti i Ballkanit i pavarur nga 1988 në 1994 dhe si ndihmës i redaktorit të huaj. Libri i tij i ri, Mbretëresha Mountain e Shqipërisë: Edith Durham dhe Ballkani, është jashtë tani.

* Studiues.Anetar i Akademise Evropiane te Arteve.

Nga Fritz RADOVANI/

AT MATI PRENNUSHI O.F.M. (2 TETOR 1882 – 11 MARS 1948)/

Përveç dokumentëve historike të botueme të asaj kohe, fotografive etj., në revistat “Leka”, “Hylli i Dritës”, etj., shkruen edhe Stephen Schwartz, në Albanian Catholic Bulletin, 1994, vol. XV, fq.150, University of San Francisco: “On March 24, 1911 the Albanian double-headed eagle flag was raised for the first time in five centuries since the death of Scanderbeg. The flag was raised on the top of Deçiq mountain, near the toën of Tuzi. It had been wrapped and secretly carried from Shkoder by Franciscan Father Mati Prennushi under his religious habit.”; dhe, e përkthyeme shqip: “Më 24 Mars 1911, pesë shekuj mbas vdekjes së Skënderbeut, për herë të parë u ngrit Flamuri Shqiptar me shqiponjën dykrenare. Flamuri u ngrit në maje të malit Deçiq, afër qytetit të Tuzit. Atë e solli në mënyrë të fshehtë nga Shkodra, Françeskani Padre Mati Prennushi, i cili e kishte palosë nën zhgunin e tij.” 

1911: Kur At Mati PRENNUSHI asht Famullitar në Gerçë, shkon Imzot Lazër Mjedja dhe organizojnë takimin historik ku përpilohet dokument i randsishëm: “Memorandumi i Gerçës”, më 23 qershor 1911, që i prinë ngjarjës së madhe të Pavarësisë Kombtare në Vlonë, më 28 nandor 1912. Ky Memorandum u shkrue në gjuhën frenge nga atdhetari Luigj Gurakuqi. Memorandumi u përpilue nga Imzot Lazër Mjedja, Luigj Gurakuqi, At Mati Prennushi, At Buon Gjeçaj, dhe asht nenshkrue nga: Sokol Baci i Grudës, Ded Gjon Luli i Traboinit të Hotit, Dedë Nika Bajraktar i Grudës; Dodë Preçi Bajraktar i Kastratit; Tomë Nika i Shkrelit, Col Dedi i Selcës Këlmendit; Lul Rrapuka i Vuklit të Këlmendit; Llesh Gjergji, Bajraktar i Nikçit; Gjeto Marku i Hotit; Mehmet Shpendi, i pari i Djelmënisë së Shalës; Martin Preka i Shkrelit; Prelë Marku, Bajraktari i Shalës, Avdi Kola Bajraktar i Gimaj, Nik Mëhilli i Shllakut, Pup Çuni Prekalor, Binak Lulashi Toplanas; Bash Bajrami Bajraktar i Nikajve dhe Bec Delia.8 JANAR 1948: At Mati PRENNUSHI, Provinçial i Françeskanëve të Shqipnisë, mbas 16 muejsh hetuesi, pa pranue asnjë akuzë dënohet me vdekje. Në fjalen e fundit në gjyqin e mbyllun në mencen e Kuvendit Fretenve në Shkoder tha:

“Tash e disa shekuj na kanë ngulë ndër hûj e na kanë varë n’ konop ata që nuk deshten as fenë as kombin, por e kemi thirrë vedin gjithmonë katolikë Shqiptarë të Gjergj Kastriotit. Kemi jetue gjithmonë me popullin si në luftë, si në paqë. Në luftë me turkun e me shkjanë, sepse njani na mbante në robni e tjetri donte me na përpî. Ndërsa na nuk jemi nda kurr prej popullit, por jemi përpjekë me e mësue e me i dhanë atë kulturë që ka Evropa e mos me u dallue për keq prej të tjerëvet.

Na kemi hapë shkolla Shqiptare e nuk kemi dallue ndër to as katolikë as myslimanë, mjaft që populli Shqiptar të ecin në rrugën e Zotit.” *Marrë nga Fjala, simbas z. Eugjen Merlikës. Zgjodhi z. Nikë Palkola, Kllezën, Ulqin, tash në New-York, Amerikë.

Botue në Revistën “Buzuku”, nr. 18, faqe 19, me 22 tetor 2005, Ulqin.

11 MARS 1948: Në orën 05.00, në Zallin e Kirit Shkoder, me një grup Atdhetarësh

PADËR MATI PRENNUSHI, para pushkatimit tha:“Jam i pafajshëm, po vdes në krye të detyrës s’eme. Rroftë Krishti Mbret, Rroftë Papa, Rrofshin Katolikët, Rroftë Shqipnija!

U bëj hallallë gjyqit dhe ato që do të shtijnë mbi trupat tonë të pafajshëm!”

(Dosja 1302, Arkivi i Ministrisë së Punëve të Mbrendshme Tiranë, 1998.)

            Melbourne, 1 Tetor 2017.

Ky popull (shqipetar) (…) i vjetër sa fosilet, sa stalaktitat e shpellave jehuese të maleve të veta vigane, dhe i lindun të thuesh prej vetë rrënjëve të vjetra, ai asht sot zot autokton i pakundërshtueshëm i tokave të veta./

At Gjergj Fishta në Konferencën e Paqes, Paris (1919)/

NGA FATBARDHA DEMI/Duke folur për origjnën e Kombit tonë, analisti Mustafa Nano shprehet : « Ka ndonjë autor që i quan (shqipetarët-shën im) Ilirë, por ka edhe ndonjë tjetër që i quan Trakas (…) Në këtë rrethanë do na duhej të provonim që shqipetarët rrjedhin prej ilirëve apo, me fjalë të tjera, që ka një vijushmëri të pandërprerë iliro-shqipetare. Mirëpo edhe historiani më budalla e di se kjo gjë është ende e paprovuar 100% ». (1)

Risjellja e debateve të dy shekujve të kaluar, siç është teza e mësipërme e M.Nanos është bërë një dukuri e përsëritur në masmedia, ku qëndrimi “dogmatik” (dhe jo kritik) ndaj botimeve të disa autorëve shqipetarë dhe të huaj, dëshmon mungesën e njohurive mbi Lashtësinë e Kombit tonë dhe të Europës parahistorike në përgjithësi.

Që në shk 18, historiani dhe gjuhëtari Johann Thunmann (1746-1778) ishte i pari që mbështeti fort, tezën e vijëmsisë Ilire të shqipetarëve, në trevat ku shfaqen si arbër në mesjetë. (2) Autorë të tjerë, veçanrisht vepra e Eduard Shnaiderit « Pellazgët dhe pasardhësit e tyre » (Tiranë 2009), sjellin fakte mbi origjinën dhe vijushmërinë e Arbërve , që nga zanafilla e formimit të bashkësive të para të njeriut primitiv dhe përdorimin e gjuhes pellazgo-shqipe , shumë përpara  gjuhës sanskrite të Vedave indjane (Petro Zhei Shqipja dhe Sanskritishtja, ).  Megjithatë, kjo vlerë e veçantë e Historisë së Shqipetaro-Arbërve të sotëm, nuk njihet nga shkenca botërore, çuditrisht edhe nga Albanologjia zyrtare, të cilat, në përgjithësi e quajnë jashtë çdo llogjike, të gjurmohet lidhja e popullsive moderne me fise të një periudhe “pa shkrime” dhe “pa data”.

Fustel de Coulanges (La cité antique) duke shtruar pyetjen : « Ç’kujtim na mbetet nga brezat, të cilat nuk kanë lënë as edhe një tekst të shkruar? – përgjigjet se – Fatmirsisht  për njeriun, e kaluara nuk vdes kurrë plotësisht. Edhe pse njeriu mund të harrojë (…) është vetë ay, që në çdo epokë është prodhim dhe përmbledhje e të gjithë periudhave të mëparshme ”. (3) Këtë mundësi, na e jep sidomos shkenca mbi BESIMIN , e cila është në gjëndje të zbulojë periudhat më të hershme të zhvillimit të botkuptimit të njeriut, për rrjedhojë edhe zanafillën dhe vijushmërinë e popujve të mbijetuar deri në ditët e sotme. Sigurisht ky kërkim vlen, vetëm për popujt e lashtë (natyral) , origjina e të cilëve nuk vjen nga popuj të tjerë, siç është rasti i Kombit Shqipetaro-Arbër.

Domosdoshmëria e kërkimit të ndonjë forme të besimit (në parahistori-shën im), pohon Angelo Carcagni (Arte Religione e Magia – Grotta dei Cervi a Porto Badisco) është e lidhur ngushtësisht me çfaqjen dhe thelbin e qënjes së njeriut mbi tokë. Një grup, një klan, një tribu, një shoqëri, nuk mund të mbijetojë pa një formë besimi që t’i udhëheq dhe t’iu  jap mbështetje » (4) Po të shohim nga afër ritet që njeriu ndjek apo formulat që ai thotë, vëren F.Coulanges, atëhere do të gjejmë shënjat e asaj që njerëzit besonin pesëmbëdhjetë apo njëzet shekuj para tyre. (5)

Nisur nga sa u tha më sipër, për të dëshmuar vijushmërinë e Kombit Arbër nga fiset e para europiane , do ta nisim rrugëtimin tonë mbi historikun e BESIMIT me pyetjen se :

Nga e ka zanafillën simboli i ritit të BEKIMIT kristian ?  

Në fotot e mësipërme shikojmë : Një pikturë të Krishtit (fig.1) ; Statujë e vitit 452 e Apostulit Shën Pal e punuar me bronxin e shkrire të statujës së Jupiterit (Zeusit të romakëve) (fig.2); Busti i Shën Baudime e vitit 1180/1200; Romanesque (French, Auvergne) (fig.3); Papa në Vatikan, shk 21 (fig.4)

Pavarsisht hapësirës shumë shekullore që i ndan figurat e mësipërme, dora e tyre e djathtë shpreh të njejtin gjest – tre gishta të hapur dhe dy të mbledhur. Të gjithë e njohin këtë shënjë të dorës së njerëzve të Perëndisë, që shoqërohet me fjalët : “ Të bekoj…! ” ose në gjuhën popullore, bekimi për mbarësi në jetë.

Sipas mitit, ritet që duheshin zbatuar në besimin kristian ishin të diktuara nga Krijuesi. Tek urdhëresa me Numrin 6: 22,27 , përcaktohej se – bekimi duhej të kryhej vetëm duke përmëndur emrin e Zotit –  (… Duke vendosur emrin tim mbi fëmijët e Israelit, unë do t’i bekoj (rrjështi 27).

Sipas shkrimeve të shënjta, njeriu tokësor nuk kishtë  pushtet për të bërë bekimin , këtë të drejtë e kishte vetëm Krijuesi. Për rrjedhojë, të gjithë shërbenjësit, domosdoshmërisht duhët të  vinin në dukje, se bekonin në emër të Zotit, siç jepet ne bisedën e Isakut me Giacobbin : « … Zoti i gjithpushtetshëm të bekon, të bën pjellor që të shumohesh, në mënyrë që të bëhesh një bashkësi popujsh…(Genesi 28 : 3,4) (6)

Në shekujt e mëvonshëm, kur në mitet besimtare rolin e shëmbëlltyrës së Zotit në Tokë e merr Jezusi, fëmija i ngjizur nga një grua tokësore (Maria) me Frymën hyjnore (Zotin), gjatë ritit të bekimit, nuk përmëndet më vetëm emri i Krijuesit. Krishtit duke i bekuar Apostujt , u thotë : « Shkoni pra , drejtoni të gjithë popujt në emër të Atit , Birit dhe Shpirtit të Shenjtë, duke i mësuar ata të zbatojnë të gjitha gjërat që ju kam udhëruar » (Mattëo 28 : 19,20) (7)

Edhe sot, bekimi bëhet në emër të tre figurave hyjnore (Krijuesit, Birit të tij- Jezusit dhe Shpirtit të Shënjtë), që tregon një fazë të re të besimit  hebraik të njohur me emrin Kristianizëm, me simbolin e tij përfaqësues – TRINITA (që shpreh përfaqsimin e trefisht të Zotit-NJË) . Tre gishtat e ngritura të dorës, me të cilën bëhet riti i bekimit katolik dhe ortodoks, shprehin simbolikisht këtë teollogji. Sipas fjalorit teosofik : “Kur një prift kristian bekon duke përdorur tre gishtat e dorës , ay përcjell një shënjë magjike që shpreh pushtetin e trekëndëshit apo të Trinitisë” (8)

Para disa vitesh, duke vizituar parkun arkeologjik të Butrintit, shoqëruesi më pyeti nëse e dija se përse në trupin e statujave të zbuluara të cilëve u mungonte koka, kishtë një vrimë të thelluar. I kënaqur nga heshtja ime, nxitoi të më sqaronte se, për mungesë kohe si rrjedhojë e ndrimeve të shpeshta të mbretërve apo figurave të rëndësishme, artistët e lashtësisë kishin gjetur një rrugë shumë praktike : ndronin vetëm kokat tek statujat e paraardhesve te çfronësuar, të aratisurve apo të vrarë si armiq.  Në rast se me « kokat» do nënkuptojmë mitet e reja që zëvëndësuan ato të Besimit të lashtë, do të arijmë në përfundimin se « skeleti » i miteve, gjatë dhjetra e mijra shekujvë të historisë njerëzore, ka mbetur në thelb po ay. Këtë na e dëshmon edhe objekti arkeologjik (fig.1,2 poshtë) i zbuluar në trevat e banuara nga fiset etruske, ku paraqitet besnikërisht  simboli i « dorës së bekimit » kristian .

Modele të ngjashme të saj janë zbuluar edhe në trevat jugore të Gadishullit ballkanik dhe Azinë e Afërme. Të bën përshtypje vendosja e figurave të shumta në dy anët e « dorës » si : gjarpri me kurorë, dashi, kupa që përdoreshin gjatë riteve, shkopi karakteristik me dy gjarpërinj të ndërthurur (si i Hermesit tek pellazgët dhe i Mërkurit tek romakët), boçe të pishës, bretkoca, hardhuca, degë bimesh, etj. Studiuesit e kanë të vështirë të zbulojnë, se çfarë kanë dashur të shprehin autorët e veprave me këto figura dhe përse i kanë vendosur aty . Kjo ka arësyen e vet, sepse siç pohon Prof. Angelo Carcagni : « arti » i lashtësisë është pasqyrim i frikës dhe dëshirave të njeriut dhe shpreh natyrën mistike dhe magjike të botkuptimit primitiv, që drejtohet drejt misterit, të padukshmes, mbinatyrores…  (9)

Dihet, se shumë pak është zbuluar ky mendim magjik i shprehur me simbole, e në shumë raste është keq-shpjeguar , megjithëse figurat që mbulojnë dorën janë nga më të rëndësishmet në mitet pellazge siç është gjarpri, shqiponja, dashi, etj.

« Dora » është gjetur pranë vëndeve të shënjta dhe altareve, të përdorura gjatë riteve të lutjes. Nga vëndi ku janë zbuluar këto objekte arkeologjike, mendohet se origjina e tyre u përket fiseve etruske të Italisë, thrakëve të Ballkanit apo frigëve të Azisë së Afërt, hapësira gjeografike ku kanë jetuar Pellazgët e lashtë.

Çfarë përfaqësonte gjesti i tre gishtavë në besimin e Pellazgëve ?

« Dora » parahistorike, sigurisht nuk kishte të bënte me bekimin në emër të Zotit, sepse nuk kemi asnjë të dhënë për ndonjë rit të tillë në praktikën besimtare të Pellazgeve.

Ngarkimi i saj me figura të kafshëve , bimëve dhe simboleve më të rëndësishme të Perëndive  pellazge (që gabimisht quhen greke – emërtim i panjohur deri në shk 19 për ndonjë popullsi) , na bën të mendojmë se shprehte  një IDE e cila lidhej me figurën kryesore të besimit të Lashtë – me KRIJUESIN . Meqënëse hartuesit e riteve kristiane , që më përpara  kishin praktikuar ritet pellazgjike, kanë huazuar nga « dora » etruske vetëm simbolin e tre gishtave, dëshmon se « Zoti i panjohur » fshihet mbas numrit TRE . Kuptohet, që modeli i numërimit duke përdorur gishtat, i përket periudhës më të herëshme të njeriut primitiv. Eduard Shnajder pohon se : « Numërimi është edhe ai (me zanafillë –shën im) primitive (…) Pellazgu dhe më vonë Shqipetari, ka mundur të kuptojë numërimin duke përdorur gishtat dhe ka mbajtur dhjetëshen , të cilën për nevojat e tij e shumëzonte në pambarim » (10)

Në rastin e « dorës » etruske, gjesti me TRE gishta, nuk shpreh sasinë e tre figurave hyjnore (Krijuesit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë) siç ndodh në formulën e bekimit kristian, por duket se në këtë numër shprehej vetia kryesore e Zotit-NJË. Këtë dukuri, njeriu primitiv e diktoi për herë të parë tek tre pamjet me të cilat ndryshontë  HËNA. Figurina e « dorës » përdorej gjatë kryerjes së riteve të misterit, të cilat zhvilloheshin natën kur sundontë HËNA (Zoti – femër). Në Enciklopedinë e simboleve të J.C.Cooper shkruhet se „ dora me tre gishtat e ngritura , shpreh fazat e Hënës“. (11)

Studiuesit e sotëm nuk e njohin faktin historik se: Pellazgët dhe të gjitha fiset e para të Euro-Azisë, kishin BESIM HËNOR , i cili ka mbisunduar, që nga lindja e njeriut parahistorik, e deri disa shekuj para triumfit të besimit kristian. Emri i tij mbijeton edhe në kohët moderne (i shtrëmbëruar në shqiptim dhe përmbajtje)  – Sellenizmi/Hellenizmi. Perëndia më e rëndësishme në Egjiptin e lashtë –Thot, apo Buddha në Indi ishin Perëndi hënore. (12)

Të gjitha figurat e botës shtazore, bimore dhe të simboleve të tjera (peshorja, shkopi i Hermesit etj), të cilat i shikojmë tek modelet e ndryshme arkeollogjike të « dorës », janë simbole kultike që shprehin natyrën e saj të gjith-pushtetshme. Në mitet e mëvonshme, këto figura të natyrës, u përdorën si simbole të perëndive kryesore .

Në disa objekte të Dorës etruske / thrako / frige, nuk mungon edhe prifti apo orakulli njerëzor – një burr i moshuar, i cili na tregon gjestin e tre gishtave dhe mban një Hënë madhështore mbi kokë (fig.1,2 poshtë) .Topthi që ndodhet në çdo cep të saj është simboli kryesor i Krijuesit dhe shpreh idenë : Hëna = Zoti.

(detaj)

Me emrin e Perëndeshës hënore të Dodonës – Sellena, Pellazgët hyjnorë, emërtuan shumë mbretër e mbretëresha të famshme (Sellena/Selleni) që ishin njëkohësisht edhe priftërinj dhe priftëresha, por nga këmbimi i shkronjave të afërta (s/h dhe l/ll) dhe për faj të shkruesve të lashtë, u trashëguan në botimet e sotme në formën Helena/Heleni. Deri në shekullin e 19, për kishën ortodokse e latine, besimi i “barbarëve” dhe i shqipetaro-arbërve emërtohej – “Hellenizmi”.

Duhet të kemi parasysh se , objekti arkelogjik i « dorës » (afërsisht shk.I – IVpas K) për të cilin flasim, është i periudhës së ashtuquajtur « heleno-romake », por kulti që shpreh i përket besimit të fiseve të para autoktone të Euro-Azisë së Afërt.

Besimi hënor i Pellazgëve dhe simbolet e tij është trajtuara gjërësisht në librin „Sellenizmi-Besimi që sundon Botën“, prandaj nuk po zgjatem në këtë pikë.

Deri këtu, kemi arritur të dëshmojmë se : Riti i bekimit në besimin katolik dhe ortodoks, e ka origjinën nga periudha para-kristiane dhe është përshtatur nga teologët e besimit të ri, miteve të Biblës. Gjesti i dorës, i përket besimit hënor të fiseve Pellazge, ritet e të cilit, vazhdojnë të kryhen në trevat arbërore në formën e traditës popullore.  Por, a janë Shqipetaro-Arbërit e sotëm, pasardhës të ligjshëm të Pellazgëve hyjnorë, kur vihet në dyshim vijushmëria e pandërprerë „iliro-shqiptare“ ?

Në fakt „teza pellazge“ për origjinën e shqipetarëve, nuk është ndonjë risi e re për studimet europiane dhe botërore.  Studiuesi hungarez L.Taloci (1834-1916), krahas shumë eruditëve të tjerë (shqipetar e të huaj) pohonte se : « Nuk mund të dyshohet që Shqipetarët të jenë pasardhësit e drejtpërdrejtë të Pellazgëve, kur në çdo hap gjen në gjuhën, në zakonet, traditat e legjendat e tyre, të gjithë shënjat karakteristike të njerzve primitiv që nuk i gjen tek asnjë popull tjetër. (…) Nuk ekziston asnjë popull tjetër në Ballkan, as ai i Greqisë së re, që të mund të ndjekë historinë e racës së vet, ashtu me rend kronologjik, qysh prej kohëve më të lashta deri në ditët tona sikurse populli shqipetar”  L.Taloci (1834-1916) (13)

Për ironi të fatit, për skeptikët e kësaj të vërtete historike, atë e dëshmon katërcipërisht edhe …

Dora me tre gishta

Nga studiuesit, ky objekt arkeologjik është emërtuar “Dora e Sabacios” , emër dhënë burrit të moshuar të ulur në pëllëmbën e dorës, që hamëndsohet të jetë Perëndi e fiseve frige, nisur nga qeleshja tipike me majë të përkulur.

Së pari, duhet të njohim faktin se, fiset në trevat e të cilëve është gjetur ky objekt, janë të së njejtës etni pellazgjike. Sipas dëshmive të sjella nga autorët e lashtë dhe shkencat moderne (Arif Mati , Mikenët = Pellazgët), del se : Sipas Strabonit (libri VII, 3/2), Frigjianët janë Brigë, degë etnike e Thrakëve. Gjithashtu sipas Hekate të Miletit, Tuqiditit (IV,109), Herodotit ( I ,57) ,Tirrenët (Etruskët) dhe Pellazgët bënin pjesë në të njejtën tërësi etnike (…) Zanafilla etnike dhe gjuhësore e shqipetarëve është e pakundërshtueshme, meqënëse këta të fundit rrjedhin nga Thrako-Ilirët , ata vetë pasardhës të drejtpërdrejt të Pellazgëve. (14)

Pra, fiset e lashta etruske, frige, thrake dhe paraardhësit e shqipetarëve të sotëm, ishin fise të së njejtës gjini. Studiuesi Arif Mati, në doktoraturën e mbrojtur në Universitetin e Sorbonës (Paris) , në përfundim të fakteve të paraqitura, pohon se :  Shqipëria dhe rajonet në kufi të saj, paraqesin një rast unik në Europë : Një dhe vetëm një popull, i cili jeton në tokat e tij stërgjyshore , të paktën qysh nga Neolitiku. Vijëmsia arkeologjike antropologjike,kulturore dhe etno-gjuhësore është aty më se e dallueshme. (15)

Por “arkivit” historik të arbërvë, nuk i mungojnë edhe shumë fakte të ruajtura në historikun e  BESIMIT, disa prej të cilave po i rradhisim më poshtë :

1.Tek fiset pellazge, qeleshja shërbente si simbol i njeriut “ndërmjets”(priftit) midis njerëzve tokësorë dhe Krijuesit, detyrë që e kryente familja mbretërore, siç e vërejmë qartësisht tek “dora e Sabacios” ku pasqyrohet Sabacio, mbreti i hyjnizuar si Perëndi dhe Dioskurët. (fig 2 lart).  Në shekujt e mëvonshëm, qeleshja u përdor nga të gjitë pjesëtarët e fiseve pellazge, si simbol i popullit që gëzonte mbrojtjen e Zotit (Hënës), duke e emërtuar veten “popull hyjnor”.

Sipas shumë dëshmive historike, Shqipetaro- Arbërit e ruanin këtë emërtim edhe në shekullin e 19. Këtë fakt, përveç Rilindasve tanë, na e kujton në analizën historike edhe gazetari Dimitrios Epikouris (sipas metodës “greke”) në dy shkrimet e tij (maj 2012) : “… pasardhësit e hajdutëve të pulave dhe deleve , që rronin në majë të bjeshkëve dhe brënda shpellave , që rrallë laheshin ,që grabisnin gratë nga prindërit e tyre dhe plaçkisnin katundet, (… ) Këta barinj të sertë e malësorë , nisën të besonin se ata nuk ishin vetëm pinjollë të grekëve të vjetër (helenëve pellazgë-shën im), por edhe një popull i bekuar nga Perëndia” (16)

Nga kjo traditë e lashtë pellazgjike, e ka zanafillën edhe miti i “popullit të zgjedhur”, i fiseve që ndoqën Mojsiun në malin Sinai . Emri i Hënës tek Assirët ishte Sin me të cilin emërtuan malin Sin-ai, dhe duke qënë një vënd i shënjtë hënor, u përzgjodh për mitin biblik të hebrejve. (17)

Me qeleshen me majë të rënë, sipas objekteve arkeollogjike, pasqyrohet : Farkëtari i armëve të Hyjnive në Olimp – Efesti; Mithra , Sabacio, Attis, princi dardan i Trojës – Paridi në Lindjen e Afërme, por edhe njerëz historik të Dardanisë së lashtë të periudhës romake si, Burrëbistra dhe Decebali. Në kohët moderne, ajo paraqitet si pjesë e veshjes së traditës, vetëm e popullsisë shqipetaro-arbërore .

2. 2. Që Arbërit ishin “popull hyjnor” e dëshmon edhe emri “Kombi shqipetar”, apo “ kombësia shqipetare / arbërore”. Ky emërtim e ka origjinën nga simboli i NYJES , që në mitet e lashta pellazgjike, shprehte natyrën hyjnore të njeriut të “ lidhur me Zotin” (në gjuhën shqipe : kom-b dmth nyje e formuar nga lidhja, trajtuar tek ” Emri Komb,“pasaporta” parahistorike e Arbërve”. Këtë “nyje hyjnore” e gjejmë tek “dora e Sabacios” ndërmjet rrathëve të një gjarpëri të përdredhur (fig.3 lart). Në kohët moderne , ky emërtim parahistorik vijon të përcaktojë Shqipetaro- Arbërit e sotëm , fakt që dëshmon vijushmërinë e pandërprerë të popullsisë që e ka krijuar këtë simbol.

3.Simboli i rrufesë që ka mbi kokë Perëndia Sabacio (fig.1lart) dhe në dorën e djathtë (fig.2) është simbol i Zeusit thesprot, emri i të cilit shpjegohet vetëm në gjuhën shqipe (Za – zëri; shigjetat e rrufeve, me të cilat ai dënonte fajtorët, shkaktojnë bubullima më një zë të tmershëm), Tempulli i tij- Dodona- ndodhej në trevat arbërore të Iperisë (Epirit) dhe i përkiste besimit hënor.

4. 4. Për studimin tonë , një dëshmi shumë më e lashtë sesa “dora” etruske/thrako/frige, megjithëse na mungon si objekt arkeologjik, është ruajtur mrekullisht në gjuhë – emri i Perëndisë egjiptiane Thot. Fustel de Coulanges pohon se : “Kuptimi i thellë i një rrënje gjuhësore, mund të ngërthejë, ngaherë, një mendim apo zakon të lashtë ; idetë dhe kujtimet u venitën ; por fjalët mbetën dëshimtare të pandryshueshme të besimeve që u zhdukën”. (18)

Në Fjalorët mitikë, Thoti ka qënë Perëndia henore e dinastive të para. Simboli i tij ishte bastuni me dy gjarpërinj që ndërthuren. (19) Ky simol, siç e shikojmë (tek fig. poshtë, mbrapa kokës) në monedhën romake të vitit 82 pK, ka shoqëruar në objektet e artit të lashtësisë, Perëndinë Hermes. Qeleshja arbërore , që duket në anën e mbrapme të monedhes , shpreh figurën e mbretit-bari , njëkohësisht edhe prift, i fiseve dardano-etrusko-iperiote .

(20)

Përkatsia pellazge e Hermesit dëshmohet edhe nga fakti , se me këtë emër është emërtuar nga helenët në Helladë – Perëndia Thot.

Xh.Katapano në veprën e tij “Thoti flistë shqip”(Thot parlava albanësë”, 1984)  zbulon jo vetëm kuptimin e emrit të Thot-it dhe përkatsinë etnike nga Atlantidët (21), por edhe rolin e tij në përparimin e shkencave dhe filozofisë së Egjiptit të lashtë : “Thoti ishte më i madhi i të gjithë iniciuësve të lashtësise, i quajtur themelues i shkencës së fshehtë, lajmëtari i natyrës hyjnore më të lartë. Emri i tij tregon këtë funksion –  thot – dmth ai thot (kumton) fjalën e Zotit, atë që duhet të bëj njeriu mbi tokë (në relativitet) më qëllim që « jeta njerëzore » t’i ngjajë « asaj hyjnores ». (22)

Nuk do të ndalemi këtu për të gjitha shpikjet që i vishen Perëndisë Thot në fushën e shkencës, shkrimit dhe artit . Ajo që na tërheq vëmëndjen është emërtimi i tij i dhënë nga helenët , të cilët  “ kur e mbartën në Olimpin e tyre , ja ndruan emrin në Hermes (Ermete Trismegisto gr.) dhe si mirnjohje për shkencën që ai i kishtë përcjellë Solomonit, Platonit dhë Pitagorës, i dekretuan titullin « Tre herë i madh », duke ja ruajtur të pandryshuara funksionet. (23)

Sikurse Xh. Katapano edhe studiues të tjerë, kanë pranuar se, emërtimi TRISMEGIST, përkthehet „tre herë i madh“:

• Niko Sillo (Etruskishte – Toskërishte) pohon se emërtimi “trismegisto”(gr) do të thotë : Tre herë i Madh. (24)
• Helena P. Balvatsky, hartuese e Fjalorit Teosofik , vëren se emri Hermes – Trismegisto është emri i Thotit apo Hermesit në pamjen e tij njerëzore, që do të thotë “tre herë i madh”. (25)  Një nga emërtimet e Hermesit ishte – Atlantiades. (26)

Eduard Shnaider, duke ju afruar më shumë së vërtetës gjuhësore vëren: “Sa për Mërkurin (emërtimi romak për Thotin) poet, muzikant, çpikës i lirës, e para vegël muzikore me kordha, që mëndja e njeriut të ketë krijuar, ne e gjejmë mishërimin e saj, në fjalën « trismegiste » siç quhej prej grekëve. Vetëm fjala e rrokjes së parë është deformuar. Kështu « tris » duhet marrë për « kris »,troket, nga kemi kris-me-gisht,në kuptimin prek ose nxjerr tinguj,siç e kërkon teknika e lirës. (27)

Tre nga këta autorë, janë njohës shumë të mirë të gjuhës shqipe – arbërishte, ndërsa H.Balvatsky ishte njohëse e mitollogjisë dhe simboleve të lashta. Siç duket, studiuesit nuk i kanë dhënë rëndësi apo nuk e njihnin besimin e Atllantidëve-Pellazg të cilëve u përkiste kjo Perëndi 12 000 vjeçare, megjithëse, psh  H.Balvatski në Fjalorin e saj teosofik, pohon se,  Perëndia Thot mban si kurorë një disk hënor dhe emri i tij në formën “Hermes- Thot- Aah” shpreh : Thoti – Hëna.  (28)

E verteta e emertimit te Thotit/Hermes bazohet pikërisht tek natyra kryesore e tij e theksuar nga Xh.Katapano : “Thoti ishte më i madhi i të gjithë iniciuësve të lashtësise, i quajtur themelues i shkencës së fshehtë, lajmëtari i natyrës hyjnore më të lartë “ . Pra kryente detyren e priftit dhe te mesuesit te BESIMIT HËNOR (Fe dhe Shkence) dhe për këtë dituri të nivelit më të lartë për kohën që përfaqsonte Thoti , siç e pamë më lart, Solomoni, Platoni dhe Pitagora, e emërtuan  gjuhësisht : (Thot) Hermes Trismegisti.  Kjo fjalë , në fakt, në gjuhën shqipe është një fjali : tri(s) + me + gist dhe në formën e sotme do të kemi, “me + tri (dialekti çam) + gis(h)ta” (gërma “sh” nuk shkruhej në lashtësi), siç e shpreh qartësisht “dora” etruske/thrake/frige , si dhe duart e Perëndisë Sabacio me Hënën mbi kokë.

Simboli i besimit hënor – numri TRE– u bë emërtimi themelor i kristianizmit -Trinita – i shprehur me gestin e bekimit, në emër të Krijuesit (tre gishta të hapura të dorës). Dogma e Trinitris, u përpunua në shekullin e IV pas Kr. nga “ati i Kishës” Shen Anastasio dhe pasuesit e tij.  Në Testamentin e Vjetër, misteri i Trinitis nuk eshte zbuluar hapur , për të mos u dhënë hebrejve , të rrethuar nga besimtarë paganë, rastin të bien në besimin e lashtë (politeizëm) (29)

Huazimet e dogmës kristiane duken qartësisht në një afresk të periudhës së Rilindjes italiane (foto poshtë), ku së bashku me Krishtin që shpreh gjestin e dorës etruske, jepet simboli i rrethit, gjarpërit dhe rrezeve. Ay paraqitet si një burrë i moshuar , sikurse Perëndia Sabacio, në dallim nga pamja rinore me të cilën e shikojmë në artin kishtar. Me qënëse ka një libër në dorë (simbol i ligjeve të Moisiut diktuar nga Zoti), mund ta emërtojmë Krishti-Sabacio , siç është quajtur edhe Zeusi Sabacio, në kohën e Perandorisë romake(30), që dëshmon se Sabacio ka përfaqsuar Zotin pellazg (Hënën) të pa njohur deri më sot.

Parrocchia ortodossa (31)

Si perfundim: Duke patur si qëllim të dëshmojmë origjinen parahistorike të Shqipetaro-Arbërve të sotëm dhe vijushmërinë nga bashkësitë fisnore më të vjetra Euro-Aziatike, mjaftoi gjurmimi i një prej riteve të Besimit kristian, për të zbuluar të vërtetën e llogjikës shkencore se : “Në qoftëse veçorit gjuhësore, të fesë, të traditave e të zakoneve, të përallave e të legjëndave, që ne po i studiojmë në përgjithësi (…) pra në qoftese të gjitha këto veçori kanë një rëndësi, Shqipetarët e sotëm janë përfaqësuesit e fundit, janë të mbijetuarit e fundit të Pellazgëve të vjetër autoktonë”. (32)

Në “Arkivin” e Kombit tonë të kohëve moderne, gjënden të pazbuluara me mijra dëshmi të tjera të çdo fushe, të cilat pasqyrojnë historinë e zhvillimit të shoqerisë dhe botkuptimit europian e atij botëror. Në mungesë të dokumenteve shkrimore dhe pamundësisë së zbërthimit shkencor të dëshmive të vetme -simboleve mistike- studiuesit i kanë drejtuar syte drejt fiseve primitive të kohës moderne në Afrikë, Azi dhe Kontinentin Amerikan. Fatkeqsisht , përputhja e epokës parahistorike me atë të dy-tre shekujve të fundit, është vetem në aspektin biologjik dhe shumë pak në atë besimtar dhe shkencor të Kontinentit të lashtë europian.

Gjithashtu, këto fise të shk 17-20, nuk e zotërojnë gjuhën pellazgo-shqipe, me të cilën fiset parahistorike euro-aziatike krijuan besimin e tyre, duke e fshehur brënda shkencës okulte ( një arësye se përse Thotin –Hermes nuk e gjejmë në art, me gjestin e dorës etruske). Kjo pasuri e ruajtur vetëm nga mbijetesa fizike e Arbërve “hyjnor” gjatë qindra shekujve të tragjedive të përgjakshme të lashtësisë dhe të kohëve moderne, duhet t’i përkas Fondit Botëror të UNESCO-s.

Në rast se ka studiues, që faktet e ketij “arkivi” nuk dëshirojnë t’i njohin, i fshehin mbas llafollogjisë shtërpe, fallcifikimeve apo synimeve që nuk lidhen me të VËRTETËN , nuk na mbetet gjë tjetër, veç t’iu kujtojmë fjalët e Sfinksit, objektit më të lashtë të Atlantidëve që sunduan në Egjipt : Kush ka veshë për të dëgjuar (të vërtetën –shën im), dëgjon…! ( Enel “A Message from the Sphinx”). (32)

1- Mustafa Nano: “Ah moj Vojsava ,qe na prishe mendsh me kete origjinen tende!” http://pashtriku.org/?kat=43&shkrimi=6784

2- Autore te gjuhes gjermane Albanologjia- ne Biblioteken Kombetare, Ardian Klosi, Shtypur “Natyra”, 2007

3- Fustel de Coulanges , La Cité antique , Librairie Hachette, Paris, 1900 ; De la manière d’étudier le monde antique; Qyteti antik, Dituria , Tirane, 2014 f52, 53 .

4- Il bisogno della ricerca di una qualche forma di religiosità è strettamente congiunto con la comparsa e con l’essenza stessa dell’uomo sulla terra. Un gruppo, un clan, una tribù, una società, non possono vivere a lungo senza una forma di religiosità che sia da sostegno e guida ; Artë Rëligionë ë Magia – Grotta dëi Cërvi a Porto Badisco, Prof. Angëlo Carcagni

5-Fustel de Coulanges f53, po aty

6- Isacco parla a Giacobbes “…  l´Iddio onnipotente ti benedica, ti renda fecondo e ti moltiplichi, in guisa che tu diventi un´assemblea di popoli… » (Genesi 28:3,4) (Nicola Iannazzo « C’è chi usa dire: “ti benedico…”, ma l’uomo non ha il potere di benedire nessuno…” http://nicolaiannazzo.org/2010/11/21/%E2%97%8F-ce-chi-usa-dire-ti-benedico-ma-luomo-non-ha-il-potere-di-benedire-nessuno/

7- “Andate dunque, ammaestrate tutti i popoli, battezzandoli nel nome del Padre e del Figliuolo e dello Spirito Santo, insegnando loro d´osservar tutte quante le cose che v´ho comandate.” (Matteo 28:19,20)  (Nicola Iannazzo « C’è chi usa dire: “ti benedico…”, ma l’uomo non ha il potere di benedire nessuno…” http://nicolaiannazzo.org/2010/11/21/%E2%97%8F-ce-chi-usa-dire-ti-benedico-ma-luomo-non-ha-il-potere-di-benedire-nessuno/

8- Quando un sacerdote Greco Cristiano benedice usando le prime tre dita della mano egli compie semplicemente il segno magico che significa – mediante il potere del triangolo o “trinità”.http://www.teosofica.org/it/glossario-dottrina-segreta/glossario/,32?alfa=C&start=20)

9- Arte Religione e Magia – Grotta dei Cervi a Porto Badisco,Prof. Angelo Carcagni .

10- Eduard Shnaider « Pellazgët dhe pasardhësit e tyre » ,Tiranë 2009, f150

11- “ Una mano con 3 dita o una mano mutilata raffigura le fasi della Luna…( La Mano Talismanica– Enciclopedia illustrata  dei simboli ,J.C.Cooper,  http://tarocchiemagialunaria.blogspot.al/2015/10/la-mano-talismanica.html

12- IL GLOSSARIO TEOSOFICO di HELENA PETROVNA BLAVATSKY , ROMA www.scienze-astratte.it/files/Glossario_Teosofico.pdf

13- E. Shnajder, f147,po aty

14- Arif Mati “Mikenet=Pellazget. Greqia ose zgjidhja e nje enigma”, Plejad 2008, f196-199 -212 -10

15- Arif Mati,  f12 po aty

16- Rrënjët social-kulturore të krizës ekonomike greke dhe Shteti modern Grek, maj 2012; F.Demi Racizmi historik , deshmi e mendesise ideologjike dhe politike e se kaluares dhe nxites konfliktesh ne te ardhmen , 23.07.2012

17- Il nome Assiro della Luna era Sin e Sin-ai era il Monte, il luogo di nascita di Osiride, di Dioniso, Bacco e molti altri dei. IL GLOSSARIO TEOSOFICO di HELENA PETROVNA BLAVATSKY , ROMA www.scienze-astratte.it/files/Glossario_Teosofico.pdf

18- Fustel de Coulanges, f53, po aty

19- Dottrina Segreta, Cosmogenesi, pag. 196-197. http://www.mythologydictionary.com/greek-mythology.html#caucasus

20- http://www.sixbid.com/browse.html?auction=674&page=6 Lot 551. C. Mamilius Limetanus AR Serrate Denarius. C. Mamilius Limetanus AR Serrate Denarius. Rome, 82 BC. Bust of Mercury ri…

21- ATLANTIDEI (Gr.) – Antenati dei Faraoni e progenitori degli Egiziani) , secondo alcuni, ed anche secondo la Scienza Esoterica (Vedi Dottrina Segreta, vol. V° pag. 258 e VI° pag. 363 e Buddismo Esoterico pag. 115

22-  Xh.Katapano, “Thoti fliste shqip”, Botimet Enciklopedike, Tirane, 2007, f47,48

23- Xh.Katapano, f14, po aty

24- Niko Sillo “Etruskishte – Toskerishte”, West Print, f145

25- IL GLOSSARIO TEOSOFICO di HELENA PETROVNA BLAVATSKY , ROMA www.scienze-astratte.it/files/Glossario_Teosofico.pdf

26- http://www.mythologydictionary.com/greek-mythology.html#caucasus

27- E.Shnajder , f71 po aty

28-  ERMETE TRISMEGISTO (Gr.) – L’Egiziano Ermete “tre volte grande”. Il mitico personaggio da cui prese il nome la filosofia Ermetica. In Egitto, era il Dio Thoth o Thot. È anche il nome generico di molti scrittori Greci di filosofia e di Alchimia. Ermete Trismegisto è il nome di Ermete, o Thoth, nel suo aspetto umano, ma quale dio è molto di più. Come Ermete-Thoth-Aah è Thoth, la luna; il suo simbolo è il lato illuminato della luna, che si suppone contenga  l’essenza della saggezza creativa, “l’elisir di Ermete”.  Il Glossario Teosofico di Helena Petrovna Blavatsky , Roma www.scienze-astratte.it/files/Glossario_Teosofico.pdf

29- Nell’Antico Testamento il mistero della Trinità è soltanto prefigurato e non ancora rivelato apertamente, forse per non dare al popolo ebraico, circondato da idolatri, occasione di cadere nel politeismoPietro Parente (1954) 529. http://it.cathopedia.org/wiki/Trinit%C3%A0 )

30 –http://www.treccani.it/enciclopedia/sabazio_(Enciclopedia-dell%27-Arte-Antica)/

31- Parrocchia ortodossa – Documenti www.ortodossiatorino.net , Borgognone .

32- E.Shnaider, f157po aty

33- Enel: “A Message from the Sphinx” ,XH.Katapano Thoti fliste shqip, Botimet Enciklopedike, Tiranë, 2007 f51

FUND