Janë shkruar shumë artikuj në fletore dhe të përkohëshme shqiptare mbi historin’ e DIELLIT prej njerësve të ndryshmë se si dhe qysh u-themelua ky kandil kombëtar, dhe pa dyshim njerës të tjerë do t’shkruajnë në t’arthmen mbi këtë pikë.

Me mbylljen e gazetës “Kombi” në Boston dhe të revistës “Albania” në London, qe nevojë e domosdoshme për botimin e një gazete kombëtare jashtë Shqipërisë që të lëftonte për të drejtat e popullit shqiptar. Dhe kjo nevojë u duk më tepër kur Xhon-Turqit burgosnë Dervish Himen sepse i gjetnë Flamurin e Shqipërisë me vete, dhe asnjë gazet’ e brendëshme nuk guxoj dot të fliste për mbrojtjen e tij nga frika e Xhon-Turqve.

Ahere Faik Konitza në London dhe Fan Noli në Boston u-muarnë vesh për botimin e një gazete shqip n’Amerikë.Ata nukë njiheshin personalisht, njohja e tyre qe me anë të shkrimeve në shtyp dhe të letre-këmbimit, dhe ashtu u-lith miqësia në mes të dyve. Natyrisht patnë dhe shokë të tjerë që e biseduan çështjen e gazetës, po fakti është se ata të dy qenë shkaktarët kryesorë për botimin e DIELLIT. Me përpjekjet e tyre u-ndes ky Kandil Kombëtar më 15 shkurt 1909, dhe është mbajtur ndezur gjer sot nga Vatranët e dedikuar dhe patriotë të vërtetë që s’janë larguar kurrë nga VATRA.

            Kush e pagëzoj DIELLIN me këtë emër, nuk e di dot, kjo gjë munt të jetë shënuar në rekordin e shoqërisë “Besa-Besën” kur u vendos botimi i tij, po ku munt t’a gjejmë atë rekord? Kurse për themelimin e VATRES gjenden plot dokumenta historikë, ndonëse shumë herë janë shtrëmbëruar nga njerës të pakujdesur, besoj kjo është fjala më e urtë që munt të përdorim. Për shembëll, kur u-festua Dekata e Parë e Federatës Vatra, dolli një numër i posaçmë i DIELLIT me 16 faqe, dhe atje është botuar një artikull i gjatë prej Faik Konitzës mi historin’ e VATRES, i cili në paragrafin e fundit thotë këto: “Për emërin, formën federale, kanunorën, regulloren, dhe shpiritën e parë të VATRES, jam responsible (përgjegjës) unë. Po e drejta është që VATRA, të cilën un’ e lashë çilimi shtatë muajsh, u-rit, u-madhua, u-bë një forcë nga Fan Noli dhe Vatranët e Amerikës, më 1915-1919, dhe n’atë shvillim unë s’kam patur as një pjesë. (Pjesë e nxjerrë nga “Historia e Federatës VATRA” e Refat Xh. Gurrazezit)

NGA IDRIZ LAMAJ/*

Në korrik të vitit 1937, dy kosovarë takohen rastsisht, në një kafene të Vjenës; njëri i arsimuar në shkollat më të mira të kohës së tij, në Selanik e në Satmboll që kishte kryer studime pasuniversitare në Zagreb, Pragë e deri në Aleksandri të Egjiptit, tjetri, jetim i rritur pa prindër, i adaptuar dhe i dërguar në shkollë nga Bajram Curri, që kishte mbaruar studimet në Vjenë dhe që kishte doktroruar në shkencat politike mbi “Kongresin e Berlinit dhe Shqipërinë Verilindore”, doktorati i parë i një shqiptari në këtë fushë. I pari, mesatar nga shtati, tregtar dhe poliglot, burrë me karakter të hekurt dhe i dyti malësor, i hollë e i gjatë, historian, por për nga karakteri po aq i fortë sa i pari. I pari jetonte në Kosovë, i dyti jetonte në Shqipëri. Për nga origjina, u përkisnin dy shtresave të ndryshme shoqërore: njëri rridhte nga një familje shumë e pasur qytetare, tjetri nga një familje malësore tradicionale, skajmnisht e varfër. Siç shihet, pra, të dy me origjinë, fizionomi, paraqitje fizike e profesione të ndryshme. Që në takimin e parë ata bëhen miq e bashkëpunëtorë të ngushtë dhe vetëm vdekja në dhe të huaj do t’i ndante. I pari ishte Ing. Xhafer Deva, i lindur në Mitrovicë më 1904, dhe i dyti ishte Prof. Rexhep Krasniqi, i lindur në Gjakovë më 1906.

Si u njohën këta dy burra në Vjenë dhe a u takuan rastësisht nuk e di tamam, por nga biseda që kam zhvilluar me ata, del se ajo ishte një njohje e planifikuar nga dikush, pasi në atë takim ishin të pranishëm edhe dy miq të tyre austriak. Megjithëse ata kanë shkruar se u njohën me njeri-tjetrin gjatë Luftës së Dytë Botërore; unë i përmbahem kësaj, sepse të dy i kam njohur personalisht nga afër.

Me Xhafer Devën kam bashkëpunuar 10-të vjetë, e kam njohur në person, kemi shkembyer vizita dhe kam kaluar ditë pushimi në shtëpinë e tij. Përveç kësaj, kam shfletuar me kujdes të gjithë korrespondencën e tij, përfshirë edhe letrat familjare. Me Rexhep Krasniqin kam punuar 17-të vjet në zyrën e Komitetit “Shqipëria e Lirë”, e kam përcjellur për në banesën e fundit dhe e kam varrosur pranë varrezave të familjes time. Së fundi dua te shtoj se kam trashëguar të gjithë arkivin e Komitetit, të cilin ai e drejtoi për 35 vjet.

Bazuar në letrat e tyre dhe në disa burime të tjera, do mundohem të paraqes në rend kronologjik përpjekjet e tyre për ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Së pari le të shohim si i lanë ata lamtumirën atdheut, për të mos u kthyer kurrë më në të.

Në mbrëmjen e 17-të nëntorit të vitit 1944, dy ditë pas largimit nga Prizreni, përmes gjëmimit të bombardimeve dhe sulmeve të tërbuara mbi qytetin e Prishtinës, ku rrugët ishin shndërruar në gërmadha dhe gati të gjitha vijat që lidhnin qytetin me periferitë ishin shkatërruar dhe ndërprerë, Rexhep Mitrovicës, Rexhep Krasniqit, Tahir Zajmit dhe Gjelal Mitrovicës, Xhafer Deva u siguroi tërheqjen në drejtim të Kralevës. Ata nuk munden të nisen deri në orët e vona të asaj nate të stuhishme me shi e luftë sepse mungonte Rexhep Mitrovica. Që besnikëria e patundur e shokëve të tij dhe njëfare mrekullie që ai shpëtoi pa u vrarë ose rënë në dorë të partizanëve. Më në fund, me automobilin personal të Xhafer Devës ata arritën pikën ku do t’i merrte aeroplani për në Zagreb. Kryetari i shtetit kroat, Ante Paveliqi bashkë me ministrin e Jashtëm, që ishte një boshnjak, mik i shqiptarëve, megjithese ndodheshin para shkatërrimit të shtetit, i mirëpritën dhe u dhanë zemër. Në Zagreb ky grup, me Xhafer Devën në krye, qëndroi dy javë dhe përkujtoi me nderime të qeverisë kroate edhe festën tonë kombëtare, 28 Nentorin.

Në fillim të dhjetorit të atij viti grupi Kosovar prej pesë vetësh kaloi me shumë mundime alpet slloveno-austriake, të cilat ishin mbuluar me borë deri në brez. Veriu i rreptë dhe ngrica memzi i lejonin të shihnin njëri tjetrin. Të pestë, vetëm me nga një palë rroba në shtat e Deva me një çantë ushqimesh të thata në shpinë e një revolver në brez, kaluan kështu alpet dhe u strehuan për disa ditë tek një mik i Devës për t’u shlodhur. Prej aty hynë në Vjenë për t’u takuar me aleatet perëndimorë, në zonën e kontrollit të të cilëve kishte ra Austria perëndimore, e kthyer në gërmadhe dhe në një gjendje kaotike, ku endeshin gjithandej grumbuj emigrantësh të çveshur e të rraskapitur nga lufta për t’iu shmangur përvlimit të lavës komuniste që po vërshonte kahdo. Pasiguria dhe uria mbretëronin gjithandej. Aty edhe miku kishte frikë t’i shtrinte dorën mikut. Burra shtetesh të Evropës lindore vuanin për një copë bukë dhe dridheshin qosheve të tmerruar, duke parë qëndrimin e vdekur të aleateve perëndimorë ndaj lubisë ruse, qe po vinte kufirin në zemër të Evropes.

Grupi kosovar, në saje të miqve personale të Devës, u vendos në Vjenë, siguroi jetën si refugjat dhe u vu në shërbim të sistemimit të grupeve nacionaliste shqiptare që po mbrrinin aty përmes vështirësish të pa përshkruara. Grupeve të Ballit Kombëtar, grupit të Mirditës me Kapidan Gjon Marka Gjonin në krye, Nuredin Bej Vlorës, Shefqet Verlacit, Mehdi Frashërit me familje, Kolë Bibë Mirakës e shumë e shumë të tjerëve, Xhafer Deva u siguroi strehim të përkohshëm e shpetim nga furia e ushtrisë së kuqe që kishte mbrrijtur në pragun e Vjenës. Në mënyrë të veçantë Deva dhe Krasniqi u kujdesën për Rexhep Mitrovicën shëndetlig, të cilin arritën ta strehonin në një senatorium në rrethë të qytetit Feldkirch, afër kufirit me Zvicrrën.

TAKIMI I PARE ME AMERIKANËT DHE ANGAZHIMI XHAFER DEVËS PËR PËRFSHIRJEN E KOSOVËS NË PLANIN USHTARAK TË WASHINGTONIT

Në gusht të vitit 1945, Xhafer Deva dhe Rexhep Krasniqi patën kontaktin e parë me një ushtarak amerikan, me gradën kolonel, i cili quhej Karl Thomson. Arsyeja e takimit ishte thjeshtë për çështje sigurie sepse, rrjeti i fortë në veprim i spiunazhit sovjetik kishte filluar të rrembente njerëz, e t’i dorëzonte pranë qeverive të sapo vendosura komuniste, të cilët i ekzekutonin nën akuza për krime lufte, me qëllim për të përforcuar me anën e frikes dhe të terrorit regjimet e tyre shtypëse. Deva meqë e fliste anglishtën shume mirë dhe pa aksent britanik, shkon me gjithë z. Krasniqi në një bazë ushtarake amerikane, tregon letrat që kishte siguruar si refugjat politik dhe kërkon takim me dikë që kishte pozitë drejtuese në bazë. Ata, jo vetëm që u pritën me përzemërsi nga Koloneli Thomson, por këshillohen menjëherë nga ai që mos të largoheshin nga zona e kontrollit të tij ushtarak. Koloneli amerikan i vendosi Devën,dhe Krasniqin me banim në një hotel të boshatisur dhe i furnizoi me ushqime. Të dy u strehuan aty deri në shkurt të vitit 1947, kur Kolonelit Thomson i ndërrohet vendi i shërbimit ushtarak. Gjatë asaj kohe Deva dhe Krasniqi e njohën kolonelin me veprimtarinë e tyre politike në Shqipëri, dhe në veçanti me vuajtjet e tmerrshme që kishte përjetuar popullsia shqiptare e Kosovës nën regjimin e Jugosllavisë monarkiste dhe me vazhdimësinë e shtypjes së egër nën regjimin e ri komunist jugosllav. Deva shpeshherë thonte me buzëqeshje: “Rexhepi dhe unë kemi krye shërbimin ushtarak amerikan në uniformë civile”.

Nga fundi i vitit 1947 Xhafer Deva dhe Rexhep Krasniqi largohen nga Austria, bredhin si refugjat nëpër Itali dhe përfundojnë në Siri. Deva kishte besim të plotë se një ditë jo të largët, një fjalë e mirë e kolonelit amerikan do të binte në vesh të Zotit. Në shkurt të vitit 1948 “erdhi haberi i mirë”, siç thonte ai. Ftohet nga ambasada amerikane në Romë dhe kthehet menjëherë në Evropë, por shokët i mbetën në Damask. Një vit më vonë Rexhep Krasniqi dhe Gjelal Mitrovica marrin rrugën e gjatë të mërgimit për në Australi ndërsa Tahir Zajmi vendoset në Turqi. Rexhep Krasniqi dhe Gjelal Mitrovica botuan në Australi gazetën “Vatra Shqiptare”, ku trajtuan tema të mprehta politike dhe historike. Gjelal Mitrovica ishte një prej gazetarëve më të mirë të kohës së tij.

Gjatë viteve 1948-1949 Xhafer Deva ishte i angazhuar me amerikanët në zbatimin e strategjisë së Washingtonit për Ballkanin, ku në veçanti bëheshin përpjekjet për fillimin e një kryengritje në Shqipëri e cila do të sjellte përmbysjen e regjimit komunist dhe ndërhyren e ushtrisë amerikane. Megjithëse faktori politik shqiptar në mërgim, i mbledhur rreth Komitetit Kombëtar “Shqipëria e Lirë” kishte pranuar përqëndrimin e kryengritjes vetëm në Shqipëri, Deva me udhëhqësit e “Bllokut Kombëtar Indipendent”, arriti të bindë një krah të fortë miqsh amerikanë se duhej provokuar me çdo kusht edhe një konflikt i armatosur në Kosovë, se jugosllavt nuk do të lejonin përmbysjen e rregjmit komunist në Shqipëri dhe ardhjen e forcave nacionaliste në pushtet.

Më 9 prill të vitit 1950, Xhafer Deva i shkruan Rexhep Krasniqit në Australi: “Shpërthimi i një lufte në Ballkan dhe ma gjanë nuk duhet t ‘na gjej të papërgaditun. Na nuk mund të bajmë mrekulli por me nji bataljon, të cilin besoj se mund ta krijoj dhe udheheqi, do të zbarkojmë në Tropojë dhe nga aty mund të thejmë nji pikë të kufinit sa me hy në Rrafsh të Dukagjinit”.

Më 26 qershor të vitit 1950, pak para mesnate, fillon hedhja e parashutistëve të Xhafer Devës në Shqipëri. Aty ishte i vetmi vend ku mund të zbarkonin. Ata ishin të gjithë kosovarë dhe të veshur me uniformë ushtarake amerikane. Ata ishin përgatitur në një kamp ushtarak amerikan duke pasur Devën ditë për ditë në fushën e stërvitjes. Parashutistet e Xhafer Devës hyjnë në Kosovë të përcjellur deri në Tropojë nga grupet kryengritëse të Kapidanit të Mirdites, Gjon Marka Gjonit, që vepronin në Shqipëri të Veriut e deri në Elbasan ku ndodhej prof. Alush Leshanaku me grupin e tij.

Fatkeqësisht, edhe sot disa studiues shqiptarë, në shkrimet e tyre atë periudhë e cilësojnë si periudhë diversioni e spiunazhi. Parashutistët që u stërviten në kampet ushtarake amerikane dhe hynë në Shqipëri e në Kosovë i quajnë diversantë dhe spiunë të CIA, pikërisht ashtu siç i quajti edhe propaganda e regjimeve kornuniste të Beogradit dhe të Tiranës, e si figurojnë në dosjet e UDB-ës dhe të Sigurimit, që tani quhen arkiva shtetërore; ose përshkruhen si në librin “Tradhëtia e madhe”, autori i të cilit mbulon faktorët politik të kohes dhe trajton temën në formën e aventurave të spiunazhit.

Kur shkruhet për atë periudhë, që përbën edhe kulmin e luftës së ftohët, në asnjë mënyrë nuk duhet të lihen me një anë vendosja e regjimit komunist në Kinë, lufta e përgjakshme e Koresë dhe kërcënimi i Evropës perëndimore nga Bashkimi Sovjetik. Këta ishin faktorët politikë që i detyruan Shtetet e Bashkuara të Amerikës të përgatitin terrenin për fronte të reja veprimi ushtarak. Një prej atyre frontev ishte Ballkani, me pikë të veçantë strategjike Shqipërinë. Përsa i përket përfshirjes së Kosoves në konflikt, si pjesë e pandarë e Shqipërisë, Xhafer Deva është strategu i parë shqiptar dhe aleati më besnik amerikan që futi vendlindjen e vet në dosjet e zonës së influencës ushtarake amerikane, që për atë kohë përbën një ndërkombëtarizim të pashoq për Kosovën.

Në dy botimet e mija modeste: “Komiteti Kombëtar “Shqipëria e Lirë” 1948-1956″ dhe “Xhafer Deva në dritën letrave të veta“, janë dhënë disa burime, të pabotuara më parë, të cilat pasqyrojnë shumë qartë atë periudhë. Tani të kthehemi rreth veprimtarisë të z. Krasniqi.

NY YORKU-SELIA E REXHEP KRASNIQIT PËR NDËRKOMBËTARIZIMIN E ÇËSHTJES SË KOSOVËS NË SHTETET E BASHKUARA TË AMERIKËS

Largimi i Rexhep Krasniqit nga Australia dhe vendosja e tij në SHBA lidhet me planet që kishte bërë Xhafer Deva për konsolidimin e një veprimtarie kombëtare në rrethana të reja të politikës ndërkombëtare. Më 13 dhjetor të vitit 1954, Deva i shkruan z. Krasniqi:

“Gjasat janë se përpjekjet amerikane për lirimin e Shqipnisë nga komunizmi kanë marrë fund. Kosovës mund t’i shërbejmë ma mirë prej Amerike se prej Evrope. Për shumë arsye duhet të shkojmë atje“. Në këtë letër Deva vë në dukje gjithashtu se një mik amerikan e kishte këshilluar që ai bashkë me familje të emigronte në Amerikë.

Më 22 dhjetor 1954, miku i tij i ngushtë amerikan, Roger Holingshead i shkruan Devës: “I dashur Xhafer! Komiteti “Evropa e Lirë” ka ra në hall me Komitetin Kombëtar “Shqipëria e Lire”. Siç dihet, që prej fillimit aty asgjë nuk shkoi në rregull. Nga lartë kam marrë vesh se Komiteti “Shqipëria e Lirë” mund të mbyllet shumë shpejtë në qoftë se nuk gjendet zgjidhje. Të lutem më shkruaj diçka për këtë çështje.”

Në korrespondencën midis Devës dhe Krasniqit nuk gjendet ndonjë gjë e shkruar, por dihet se ishte Deva ai që ua rekomandoi prof. Krasniqin qarqeve kompetente amerikane për zgjidhjen e problemit të Komitetit “Shqipëria e Lirë”. Në fillim të vitit 1956 një zyrtar i ministrisë së jashtme amerikane shkoi në Australi dhe u takua me z. Krasniqin. Në prill të atij viti z. Krasniqi merr një telegram nga kjo ministri me anë të cilit ftohet në Washington për bisedime rreth riorganizimit të Komitetit. Pas pak ditesh z. Krasniqi shkoi në Washington dhe filloi bisedimet me kushte.

Krasniqi riorganizoi Komitetin “Shqipëria e Lirë” brenda disa ditësh dhe filloi menjëherë nga puna. Nga 40-të antarët e Komitetit të mëparshëm ai zgjodhi vetëm katër persona: Ing. Vasil Gërmenjin, Kapidan Ndue Gjomarkajn, Prof. Nexhat Peshkopinë dhe Sotir Avramin. Sekretar të zyrës emroi prof. Konstandin Vangjeri. Një vit më vonë Krasniqi emëroi tre këshilltarë të Komitetit: Mehdi Frashërin, Prof. Karl Gurakuqin dhe z. Ali Këlcyrën. Krasniqi i dërgoi këtë letër Mehdi Frashërit:

I ndershëm z. Mehdi Bej! Kam marrë përsipër drejtimin e Komitetit “Shqipëria e Lirë” të riorganizuar. Ju jeni emëruar Këshilltar i Komitetit. Qëllimi i emërimit tuaj ka qenë dhe mbetet të ndihmoheni me një ndihëm të vogël mujore. Buxheti i Komitetit të sotëm, i dhënë nga qeveria amerikane është tepër i kufizuar. Siç e dini, tani veprohet në kushte të reja politike. Këshillat tuaja janë të mirëpritura në çdo rast. Një letër të tillë njoftimi për emrimin si këshilltar të Komitetit i kam dërguar z. Ali Këlcyra dhe prof Karl Gurakuqit. Komiteti vepron në nivel mbi partiak por bashkëpunimi i tij me partitë politike shqiptare në mërgim zë një vend me rëndësi. Të fala Rexhep Krasniqi. Neë York, 11 shtator, 1957.

Një kapitull i ri për ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës në SHBA filloi kështu menjëherë. Po sjell vetëm dy shembuj: Deva i dërgon Krasniqit një plan sekret të Jugosllavisë për një valë të re shpërnguljesh të shqiptarve nga Kosova. Për këtë Kryetari i Komitetit “Shqipëria e Lirë” shkoi në Washington dhe e shtroi direkt këtë çështje me autoritetet amerikane.

“Albanian Desk”, zyre e ministrisë së Jashtme amerikane për çeshtje shqiptare, i shkruan z. Krasniqit më 21 gusht, 1957: “Një zyrtari ynë me kompetencë të ministrisë së Jashtme e ka njoftuar Beogradin se Washingtoni ka dieni të plotë rreth planifikimit sekret jugosllav për një valë tjetër shpërnguljeje të shqiptarëve nga Kosova në Turqi. Zyra jonë këtë çështje nuk do ta lej në heshtje“.

Në shtator të vitit 1958, përfaqësuesi i Komitetit “Shqipëria e Lirë”, pranë Asamblesë së Kombeve Evropiane të Robëruara, ing. Vasil Gërmenji, e ngriti çështjen e Kosovës në një sesion të veçantë të Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Aty ishte i pranishëm edhe përfaqësuesi jugosllav i cili u largua nga salla në shenjë proteste. Për këtë konflikt të z. Gërmenji me përfaqesuesin jugosllav, shkroi edhe gazeta Neë York Post (18/9/1958).

Tani nuk do të zgjerohem shumë me të dhëna konkrete sepse ka materiale të bollshme të botuara dhe të pabotuara, duke filluar nga libra, gazeta e memorandume, dhe deri tek raporte pune e korrespondenc që provojnë mbrojtjen e çështjes së Kosovës nga Komiteti “Shqipëria e Lirë dhe ndërkombetarizimin e saj në Washington. Po sjell vetem një fakt. Komiteti çdo tre muaj kishte takime të drejtpërdrejta me ministrinë e Jashtme amerikane, dhe secilën herë, kur flitej për Shqipërinë flitej edhe për Kosovën. Në saje të nxitjes së Komitetit “Shqipëria e Lirë”, për problemin e Kosovës ngritën zërin edhe përfaqesuesit e Komiteteve të tjera kombëtare që përbënin Asamblenë e Kombeve Evropiane të Robëruara.

Komiteti “Shqipëria e Lirë” u drejtua nga prof. Rexhep Krasniqi 35 vjet, deri me përmbysjen e regjimit komunist në Shqipëri. Komiteti kishte shtypin e vet, shqip dhe anglisht. Qe vendosur me seli në Neë York dhe prej shumëkujt cilësohej si qeveri shqiptare në mërgim. Komiteti ishte e vetmja organizatë politike shqiptare, në botën e lirë që kishte mbështetjen financiare nga qeveria e Shteteve të Bashkuara të Amerikes.

Më 1962, prof. Rexhep Krasniqi, organizoi në Neë York “Lidhjen e Prizrenit në Mërgim”, të cilën e drejtoi Xhafer Deva derisa vdiq. Edhe për këtë organizatë, e cila kishte shtypin e vet, është shkruar gjerë e gjatë dhe ka edhe të dhëna të tjera të bollshme, ku pasqyrohen përpjekjet e parreshtura të Devës për ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës. Kryetari i Lidhjes kishte edhe një rrjet të pashoq informimi mbi zhvillimet në Jugosllavi dhe në Kosovë. Po sjell këtu vetëm dy shembuj: afër 20 vjet, një turk, shok shkolle i tij në Robert Kolegj, punoi ne ambasadën e Turqisë në Beograd dhe e njoftonte Devën mbi çdo veprimtari në atë vend. Deva atë e thërriste me emrin Hajdar aga. Emri i tij i vërtet ishte Adnan Çellek. Siç shihet nga materialet dërguar Devës, Hajdar aga kishte njohuri të thellë mbi zhvillimet e brendshme në Jugosllavi. Ai kishte edhe Keqën, Alia Ketiq, një sanxhakli mik të vjetër që punonte në Zagreb në një sektor të rëndësishëm e nevralgjik ushtarak. Përmenda këta dy persona me emër sepse, me sa di unë të dy kanë vdek nga fundi i viteve 80-të. Deva vizitonte Evropën dhe Turqinë vitë për vit, merrte informime të gjithanshme dhe i shkëmbente ato me miqtë e vet amerikan. Kjo ishte edhe një metodë tjetër e Devës për ndërkombëtarizimin e Kosoves në zyrat shtetërore amerikane. Deva nuk la gur pa lëvizur për të tërhequr vëmendjen e amerikanëve te çështja e Kosovës. Jo më kot, në shtypin e Beogradit dhe të Tiranës, shpesh jane botuar artikuj të gjatë me titull: “Xhafer Deva në lëvizje”. Dhe kjo është e vërtetë: asnjë lëvizje shqiptare jashtë atdheut nuk i ka trazuar regjimet komuniste të Beogradit dhe të Tiranës më shumë se veprimtaria e Devës. Lëvizjen e Devës, dy regjimet në fjalë e kanë shikuar gjithmonë si lëvizje të Washingtonit.

Përfundimisht: Xhafer Deva dhe Rexhep Krasniqi ishin dy burra të shtetit etnik shqiptar që ndërkombëtarizuan çështjen e Kosovës pranë diplomacisë amerikane më mirë dhe me më kompetencë se askush tjetër. Ata i shërbyen me nder dinjitetit dhe kauzës kombëtare për realizimin e Shqipërisë etnike dhe vdiqën me bindje të plotë se një ditë jo të largët do të realizohet shteti i lirë etnik shqiptar . Xhafer Deva vdiq më 25 maj të vitit 1978; pak ditë para festimeve madhështore në atdheun etnik të 100 Vjetorit të Lidhjes Historike të Prizrenit. Kryetari i “Lidhjes Prizrenit në Mërgim” mbylli sytë duke lanë popullsinë shqiptare të Kosovës me ndërgjegje të lartë kombëtare, drejt realizimit të misionit të madh historik, për të cilin mision ai nuk kurseu pasurinë, mundin dhe jetën e tij. Pas vdekjes së Devës, organizatën “Lidhja e Prizrenit në Mërgim” e mbajti gjallë z. Ismet Berisha, nipi i Sadik Ramë Gjurgjevikut. Si kryetar i kësaj organizate, ai edhe sot i qëndron besnik vijës tradicionale për realizimin e Shqipërisë etnike.

Rexhep Krasniqi vdiq më 12 shkurt të vitit 1999. Kryetari i Komitetit “Shqipëria e Lirë” arriti të shohë shpalljen e Pavarësisë së Kosovës dhe rënjen e komunizmit në Shqipëri. Ai arriti të shohë presidentin e Kosovës duke u pritur me nderime shtetërore në Washington. Ai ngazëllehej kur shikonte në ekranet e televizionit amerikan bijtë dhe bijat e Kosovës të veshur me uniformë ushtarake dhe të mbërthyer në armë për të mbrojtur trojet e tyre. Ai edhe pse nuk arriti të shohë në ato ekrane skenat e tmerrshme te dyndjes Biblike, ndeshjet e përgjakshme fyt për fyt me serbët dhe varrezat masive anembanë Kosovës; vdiq me bindjen e patundur se Presidenti i Shteteve të Bashkuara të Amerikës do ta mbronte edhe me gjak vijën e kuqe që i vuri Serbisë. Kontributi i tij bashkë me atë të Xhafer Devës, përgatiti terrenin për vazhdimin e punës nga brezi i sotëm i politikanëve tarnë. Udhëheqja e sotme e Kosovës, mbështetur në trashigiminë e paraardhësve të saj, me mprehtësinë dhe urtësinë e vet politike, e mbi të gjitha, në saje të sakrificave të pashoqe të shqiptarëve të Kosovës, e kurorëzoi me sukses fitoren. Për kurorëzimin e kësaj fitoreje të madhe historike dhanë ndihmes të gjithë shqiptarët, brend e jashtë atdheut etnik. Zonja dhe zotërinj të nderuar, Kosova sot ka ngjyrimet e veta politike, si çdo vend tjetër demokratik. Nga ngjyrimet politike ndikohen edhe njerëzit e letrave, përfshirë këtu edhe historianët. Për mua historia është shkencë objektive që nuk bën lëshime as për miq e dashamirë, dhe as për kundërshtar e armiq. Për mua histori është vetëm ajo që mbështet në fakte, dhe në burime të pavarura nga kahjet politike. Duke qenë i vetëdijshëm për të gjitha këto, u përpoqa të sjell këtu ndihmesën time modeste, për gjithë sa thash më sipër. Une nuk jam as avokat as amanetxhi i Xhafer Devës as i Rexhep Krasniqit. Ata nuk më lanë asnjë amanet. Por, do të më brente ndërgjegjja sikur mos të thoja këtu: Eshtrat e Xhafer Devës dhe të Rexhep Krasniqit është mirë të sjellen në Kosovë. Besoj se është në nderin e shqiptarëve të Kosovës sjellja e tyre në atdhe dhe rivarrimi me nderim të merituar.

• Ish gazetar i Zerit te Amerieks, ish sekretar per Komitetin Shqiperia e Lire, anetar i Keshillit te Vatres

Me 2 gusht: Presidiumi i Kuvendit Popullor miraton vendimin për ekzekutimin e poetit. Një gjest makabër “ç’njerzor”. Me 10 gusht ora 03:30 të mëngjesit lë frymën e fundit Shqipërisë me shpresën se ajo do te ndryshojë dhe zoti ndoshta ja plotësoi dëshirën poetit pas vdekjes. Poeti u denua me metoda mesjetare te egzekutimit-varje ne litar/

Nga Emri Toçilla/*

 Havzi Nela është nga ato figura jo të zakonshme, që nganjëherë të befasohem jo vetëm me rrezistencëm e tij të pa mposhtur kundër atij rregjimi satrap, por edhe me poezit e tij prekëse që dalin nga shpirti i tij. Havzi Nela u akon atyre rasteve tepër të rralla, veçanërisht të kohës së tij që në katër stinët e jetës mbetet deri në fund i pamposhtur. Poeti Havzi Nela ka lindur në fshatin Kollovoz të Kuksit ne 20 shkurt 1934. Shkollën fillore e fillon në qytetin e Tiranës dhe mbaron në qytetin e Kuksit, ai vazhdon më tej shkollën pedagogjike në qytetin e Shkodrës. I etur për arsim dhe dije edhe pse në gjendje të vështirë ekonomike, jetim vazhdon arsimin e lartë me korrospondencë shërbyer në dhjetra shkolla në mbarë Shqipërinë.

Ai ishte njëri nga ata njerëz që su pajtua asnjëherë me rregjimin e diktatorit Enver Hoxha,i cili e kishte kthyer Shqipërinë prej 28 mijë kilometra katror. Shqipëria ishte mbërthyer në tela me gjemba kur poeti kërkonte rreze drite liri dhe barazi me frymëzimin e tij dhe poezit e tij. Por përball kishte rregjimin më të egër të kohrava të fundit. Ai s’mundi të bënte më mbrapsht, i kishte dhënë besën liris dhe do të luftonte deri në vdekje për të. I shkolluar, i ndërgjegjshëm për atë që po bënte u përplas për herë parë në fshatin Shishtavec me atë rregjim barbarësh më 22 prill 1967: në fshatin Shishtavec të Kuksit kishte ardhur kryetari i komunitetit të rrethit të Kuksit dhe suita e tij komuniste, për të bërë me dije se do të ndërmerreshin 3 reforma të menjëhershme. Do të prisheshin xhamijat,kishat do të merreshin tokat, bagëtitë, shpitë dhe pasuritë të pasurve dhe do të futeshin ne koperativ buqësore dhe kjo zone patjetër do të ndrronte veshjen. E mori fjalën dhe tha me inteligjensë vetëm këto fjalë. (“…..Populli asht i smurë, 3 gjilpana menjëher nuk i duron trupi i njeriut se i bëjnë rreaksion …..”)

Por nuk ishte i vetëm në mendimin e tij, u mbështet fort nga fshatarët e fshatit Novosej të cilët do të kishin fatin e njejtë me të poetit përndjekje, vrasje pa gjygj, interrnime, burgosje etj. Poeti dhe fshati Novosej i ngjanin njëritjetrit çuditshëm. Sigurimi i shtetit komunist i vihet në ndjekje. Më 26prill 1967 largohet për në Prizeren të Kosovës “ish Jogosllavi“ ku kishte të afërmit e vet. Për të gjithë ata që nuk e dine, kjo trevë pra fshati Kollovoz, Novosej, Shtreze etë tjerë kanë qenë fshatra kanë qenë fshatra të prefectures së Prizerenit deri më 25 korrik 1913 pra i përkasin kulturës së vjetër të Prizerenit. Por të fat të keq poetit i njejti rregjim ishte edhe në Jogosllavi, shqipëtarët në të dy anët e kufirit kishin rënë në kthetrat e një rregjimi sllavo-orthodoks. Më 6maj 1967 pala Jogosllave e dorzon në duart e pushtetit komunist në Shqipëri. Më 9maj 1967 nis proçesi i montuar hetimor me 22 maj 1967 dënohet me 15 vjet me heqje lirie dhe i konfiskohet e gjith pasuria. Poeti në burg ishte i rrethuar dhe i burgosur, po shpirti i tij ishte i lire poeti shkruant poezi muret e burgut i mbushi plot me poezi. Kështu e përshkruajti në një intervist i ndieri Pjetër Arbnori. Shpirti i tij kërkonte liri, demokraci dhe barazi, kur Shqipëria ishte kthyer në një burg të vërtetë njerëzit nuk kishin të kërkonin asnjë të drejtë. Reforna u kishte marrë tokat, bagëtitë, shpitë, pasuritë e gjithçka kishin përveç shpirtit. Burrat shkonin me komandë në punë dhe vinin me komand, grate i merrte në zbor si të skllavëruara i kthente kur të donte vetë.

Shqipëria ishte kthyer në një skllavëri të vërtetë të një rregjim barbar. U ishte kufizuar edhe ushqimi rrinin në rradhë për 1 litër qumësht e një liter bukë me orë të tëra. Orizi, sheqeri, makaronat, kafeja e shum ushqime shpërndaheshin me rracion. Se për mish, veshje apo gjëra qefi zbëhej llaf ishin shfaqe të huaja e pra si mund ta duronte poeti këtë gjë, një njeri i emancipuar i shkolluar, një njeri që dinte se cishte liria, të drejtat e njeriut, një njeri që e dinte se i është europa, një njeri me vision, nuk kërkonte liri dhe demokraci vetëm për veten e tij po për të gjithë shqipëtarët ai kishte guxuar të tregonte se duhej jetuar shumë më ndryshe se ç‘po jetohej se s’kishte dashur të zvarritej si cope mishi me dy sy. Por sigurimi i shteti nuk u kënaq me kaq, më 8gusht 1975 ridënohet dhe i shtohen 8 vite të tjera heqje lirie. Në harkun kohor 1967 -1986 kalon dyer e shumë burgjeve si në Elbasan, Vlorë, Spaç, Rrëshen, Ballsh, Qaf-bari etj. E pra Shqipëria ishte kthyer në burgje e kampe internimi.

U vranë me gjygjë e pa gjygjë 6000 veta, janë burgosur 23000 vetë janë internuar dhe dëbuar rreth 400000 njerëz .Shqipëria ishte katandisur si asnjëherë tjetër në gërhamat e tij të jetës. Por poezitë e poetit kishin filluar të dilnin nga burgu nga i vëllai i Havziut dhe të afërmit e tij sigurisht ata lexoheshin fshehurazi nga student të rij e të reja që u frymëzuar dhe mësuan se përtej kësaj bote ka një jetë më të mire. Por poeti sigurisht që se dint se ai po kalonte 2 vitet e fundit, ai vazhdonte luftën e tij me shpirtin e tij prej luftëtari e guximtari. Me 20 dhjetor 1986 lirohet nga burgu. Me 12 tetor 1987 internohet ne fshatin Arrën. Me 13 qrshor 1988 largohet nga internimi, poeti kishte nuhatur se sistemi kishte filluar te lekundet. Por fatkeqsisht shoqeria shqipëtare po kalonte një krizë të madhe psikologjike. Sigurimi i shtetit kishte hyre ne palce te shoqerise shqiptare ai kishte prishur pothuajse totalisht genin e shoqërisë shqipëtare motra spiunonte të villain, i vëllai spiunonte të motrën, gruaja spiunonte burrin, burri spiunonte gruan, daja spiunonte nipin, nipi spiunonte dajen, mizori të papara.

Ktij dhunimi të kësaj shoqërie nuk mundi ti shpëtoj as poeti. Me 15 qershor 1988 pasi plagosi operativin e zones i dorëzohet policisë së kukësit. Me 22 qershor ora 10:00 e paradites: Formulohet vendimi kapital në gjykatën e Kukësit. Me 24 qershor: zhvillohet gjyqi në orën 16:00 shpallet vendimi, ku dënohet me denim kapital “me vdekje në litar“. 16 korrik: këshilli penal i gjykatë së lartë lë në fuqi vendimin e Gjykatës së rrethit Kukës. Me 2 gusht: Presidiumi i Kuvendit Popullor miraton vendimin për ekzekutimin e poetit. Një gjest makabër “ç’njerzor”. Me 10 gusht ora 03:30 të mëngjesit lë frymën e fundit Shqipërisë me shpresën se ajo do te ndryshojë dhe zoti ndoshta ja plotësoi dëshirën poetit pas vdekjes. Demokracia erdhi dhe sot pas 25 vitesh del në dritë dokumenti dhe e vërteta se kush ishin aktorët e këtij akti anti-njerëzor. Dokumenti i ministrisë së brendshme, që mban firmën e ish-ministrit komunist Hekuran Isait, mban datën 9 gusht 1988 dhe i drejtohet ministrisë së brendshme të Kukësit së cilës i kërkohet dënimi me vdekje i poetit. Ministria njofton degën se, Presidiumi i Kuvendit Popullor nuk ja fali jetën poetit. Vendimi ka edhe emrat e firmëtareve të Presidiumit në mes të tyre edhe Kristaq Rama i ati i krye socialistit Edi Rama. Emrat e këtij aparati famëkeq nisin me ish presidentin Ramiz Alia, Rita Marko, Xhafer Spahiu, Emine Guri, Sahit Tozaj, Eleni Selenicën, Faik Cinaj dhe vijon me emrat e Kristaq Ramës, Lumturi Rexhës, Petrit Gaçes, Rrahman Hankun, Simon Ballabanaj, Sotir Koçollari, Stefan Qirjakon, të gjithë këta persona kërkuan ekzekutimin me varje të poetit Havzi Nela. Vetëm disa muaj para rënies së perdes së hekurt të atij pushteti të kalbur. Sot të gjithë bijtë e atyre kan aderuar në partinë Socialiste me një barrë të rëndë mbi shpatullat e tyre, pa kërkar falje publike njerzve që u shkaktuan kaq shumë dhimbje.

*student me master Gazetari Universiteti UET Tiranë

POEZI NGA HAVZI NELA
(NË INTERNIM… )

O LIRI, O VDEKJE

Nuk them se jam trim, jo as frikacak,
Thellë n’afshet e shpirtit më grafllon guximi;
Vdekja për liri nuk më tremb aspak,
Si e duron robninë zemra e nji trimi?!

Pse or pse t’kem frikë, frikë se mos po vdes?!
Oh, çfarë marrie, ndoshta faj për mue!
T’ecësh zvarrë si krimb, t’mos jesh kurrë serbes,
Këtë s’ia fali vetes, kjo më ban me u mendue.

Pse t’më dhimbset jeta, pse u dashka kursye?
Veç me përtypë bukën, me u rropatë si kalë?
Pa nji fjalë ngushllimi, pa nji ditë lumnie,
Unë skllav i bindun, tash, kur s’jam as djalë.

Deri kur durim, deri kur me shpresë?
Jo, jo, mos m’i thoni, këto fjalë nuk i due.
Me durim e shpresë nuk due të vdes.
Si jeta dhe vdekja duhen meritue.

S’meriton asnjenën kur mbetesh gur varri
Ndaj rri e mendohem jetës me i dhanë fund.
Le të kënaqet hasmi, le të qeshë i marri!
Liria më thërret, vdekja nuk më tund.

Arrën, nandor 1987

NUSE MË DHANË ROBNINË

Jo or jo, njizet vjet burg nuk u mjaftuen
S’u ngopën ushunjëzat, xhelatët mendjemarrë;
Më ndoqën kamba-kambës, lakun ma shtrënguen
Më ndoqën gjithë jetën, pse jo deri në varr!

Ma hoqën përgjithmonë, të shtrenjtën, lirinë,
M’i hoqën të gjitha, kot kam mbetë gjallë
Shtëpinë ma rrënuen, nuse më dhanë robninë
Më lanë pa vajzë e djalë, më lanë të qaj me mall.

Gjithë jetën vetmue, larg prej njerzve t’mi
S’paç me kë lazdrohem, kujt t’ia them nji fjalë
Trup e shpirt plagosur, s’gjeta kurrë qetësi,
Sot në moshë të shkueme, maleve kam dalë.

Nëpër male t’Arrnit, pa anë e pa fund,
Në këto shkrepa e thepa që s’ke ku ve kambën
Më përplasën, më rrëzuen, ma randë se gjithkund,
Më rrëzuen mos me u çue, o zot banu gjamën!

E prap s’kanë të nginjun, xhindosen kur më shohin,
Thue se u zuna fronin, u prisha humorin,
Më vrejnë me inat e fort mirë më njohin,
Nuk më thyen kurrë, jetën krejt ma nxinë.

Arrën, tetor 1987

MALET E ARRNIT

Male dhe male dhe male gjithkund
Male të pasosun janë pa anë e fund;
Gjithkah hedh vështrimin veç shkëmbinj e male
Kodrina e lugina, me bjeshkë, prroje, zalle.

Vendi i thatë, pak ujë, rrallëkund sheh burim,
E rezervuarë të gatshëm që mbledhin vërshimet,
Përgjojnë bagëtinë e mjerë, etjen me ua shue,
Jo gjithmonë kënaqen, i gjejnë bosh, shterrue.

Lisa të mëdhenj, viganë, çojnë kryet përpjetë
Sikur prekin qiellin, përleshen me retë.
Lisa gjithfarlloj, të moçëm, shekullorë,
Lisa që u bëjnë ballë stuhive në shi e në borë.

Lisa që nuk i shtruen as rrufetë e qiellit,
Lisa që rriten e plaken, kërkojnë dritën e diellit,
I mposht, i lëshon përdhé dora e sharrtarit
Zvarrë i çon traktori si kufomat drejt varrit.

Arrën, nandor 1987

ARRNIT ME ARNA

Arrën të thonë dhe me arna je
Syni s’të sheh tjetër veç shkëmbinj e male.
Shkëmbinj, thepa e grepa, ma shumë gurë se dhé,
Arrnor, ti në shekuj vendit tand iu fale.

Mbi themele t’fortë vendose shtëpinë
Nji copë arë nën të, koshin, pak misër.
Si burim jete ti kishe bagëtinë,
Mish e bulmet pate, me ta bleve drithin.

Shit andej e blej këndej, veten ke arnue
Nuk ta pati kush lakminë, ato kohë hardalle.
Me mund e me zor, me t’keqe ke jetue,
Siç jetohej jeta dikur në këto male.

Vueje për shumë gjana, për bukë e për krypë
Për sapun e gaz, për rrugë, ujë e dritë;
Nuk t’i sillte kush, vinin veç me të lypë.
Gjithë jetën mbas tufës, natën e bane ditë.

Pagueje e s’pagueje “të dhjetë” e “xhelep”
Pagueje “xhelepin”, por e kishe mallin,
Kur u thoje: “S’kam”, sturreshin me të rrjepë,
S’i doje, as të donin, vetë e qaje hallin.

U përmbys e vjetra, erdhën kohë të reja,
Qytetnim e dije u ngjitën mbi maja,
Po mbi malet tua s’pushoi kurrë rrufeja
Nuk t’u hoqën dertet, e keqja, belaja.

Bagëtinë krejt t’i morën, shekat mbetën bosh,
Çoban i të tjerëve u bane, o arrnor,
T’lanë nji lopë për bishti, gomarin balosh,
S’të mbeti as mali, veç sopata në dorë.

Këputesh, dërmohesh, tan ditën e gjatë,
Pesë lekë t’paguejnë, “Kaq”,- thonë, -  “jepka vendi”.
Burrat morën malin, në parcela gratë,
Punojnë e robtohen vetëm për bukë thatë.

Arrën, tetor 1987

*Presioni i Tiranës kundër Vatrës, një javë para vizitës së Mehmet Shehut në New Jork përmes Radio Tiranës me thirrjen “Largoni armiqtë e Shqipërisë nga Vatra’. Kush ishin armiqtë në Vatër.

*Kush ishte vatrani nga Nivica e Tepelenës, i mbuluar në gjak në përleshjen me grekët, i fotografuar nga revista “LIFE”, The New York Times,  dhe “National Geografik”?

*Letra e hapur që vatranët i drejtuan Mehmet Shehut dhe humori i Diellit për takimin mes Titos dhe Mehmet Shehut në vaporin Mbretëresha Elizabet.

* Cila ishte deklarata e Venizellosit, që i parapriu përleshjes mes shqiptarëve dhe grekëve.

NGA DALIP GRECA/

Sa herë afron muaji shtator, kur krerët e shteteve mblidhen në pallatin e qelqët të OKB-së në New York, diaspora e Amerikës con ndërmend edhe përleshjen mes shqiptarëve dhe grekëve. Për historinë e vizitës të ish kryeministrit komunist Mehmet Shehu në New York janë shkruar libra dhe janë botuar shkrime nëpër gazeta, janë sjellë përkthime nga gazetat amerikane, por pak ose aspak janë shfrytëzuar burimet e shtypit të diasporës të atyre viteve dhe nuk është bërë ndonjë investigim për qëndrimin real të nacionalistëve shqiptarë ndaj qeverisë komuniste, përvec përleshjes mes shqiptarëve dhe grekëve.

Nga një investigim kohëgjatë kam gjetur detaje të patreguara më parë.Ngjarja është përcjellë edhe nga shtypi i diasporës: Gazeta Liria e Bostonit,organ pro regjimit komunist të Tiranës, që i thuri lavde, dorës së djathtë të Enver Hoxhës, ‘të fortit”  të qeverisë komuniste shqiptare, është ndjekur  nga gazeta “Shqiptari i Lirë” organ i Komitetit “Shqipëria e Lirë”, Gazeta “Atdheu” , Flamuri dhe më hollsisht nga gazeta e Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra, “Dielli”. Në fakt është gazeat Dielli që e ka ndjekur më nga afër  vizitën e kryeminsitrit shqiptar, para, gjatë dhe pas vizitës, deri në kthimin e palavdishëm, tepër të vetmuar, I pa përcjellë nga suita e vendeve satellite të kampit të carë socialist.Po ashtu kam siguruar Revistën LIFE që përshkruan ngjarjen me fotografinë e shqiptarit të gjakosur dhe shqiptarëve të tjerë, të egërsuar para policisë. Po ashtu kam gjetur në original deklaratën e Vasil Gërmenjit dhënë BBC dhe Televizionit NBS. Të gjitha këto do t’i lexoni në Diellin e printuar.

Ne Foto: Londer 1913. Mehmet Konica, një ndër dëshmitarët e ndarjes së kufijve /
*Më 15 janar 1913, mbi tryezën e Eduard Greit, kryetarit të konferencës, qenë vendosur pesë projektet mbi kufijtë në Ballkan, dy projekte bazë, ai rus dhe ai austro-hungarez dhe tri ndihmës. Projekti shqiptar, serbo-malazez dhe projekti grek.
* Konica i premtoi Greit një minierë floriri, projekti austro-hungarez me Kosovë e Çamëri. 
Shkruan Hyqmet ZANE/

Nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër deri tek vrasja e Gjeneral Telinit. Aventura për vendosjen e kufijve të Shqipërisë dhe humbja e gjysmës së territoreve. Historia e konsullit Haven dhe e mbështetjes që SHBA vendosi t’i japë qeverisë së Tiranës.
Eduard Grei, ministri i Jashtëm i Mbretërisë Britanike dhe kryetar i Konferencës së Ambasadorëve të Fuqive të Mëdha për Ballkanin, kishte caktuar vetëm 15 minuta kohë për takimin me përfaqësuesin shqiptar në Londër, Mehmet Konicën. Mbi tryezën e tij qe shtrirë harta e madhe e Ballkanit dhe ministri e dinte fare mirë se Shqipëria e dobët ishte e humbura e madhe.
Kishte pak vullnet për të diskutuar me një shqiptar edhe pse, ndërmjetës të takimit ishin disa miq të përbashkët, aristokratë të vjetër, që kishin ruajtur gjithmonë lidhje me Orientin e largët.
Me fytyrë nga dritarja, Grei nuk denjoi të kthehej, kur ambasadori shqiptar hyri në sallë. I kërkoi atij vetëm të fliste, duke ndenjur gjithmonë me shpinë dhe duke ndjekur lëvizjet në rrugë. Një njohës i vjetër i Londrës dhe mik i disa prej lordëve më të fuqishëm në vend, Konica nuk përmendi asgjë për kufijtë. Me një zë të shtruar i tregoi ministrit që qëndronte me kurriz se, në Shqipëri ishte zbuluar një minierë e pasur floriri dhe se qeveria shqiptare e Ismail Qemalit kërkonte që mbretëria britanike të merrte koncesionin e saj. Grei u kthye dhe me mjaft delikatesë e ftoi të uleshin së bashku në tavolinë. Një minutë më vonë, me po aq elegancë, Mehmet Konica, i shpjegoi se kjo nuk ishte aspak e vërtetë, porse ai kishte dashur të shihte, se si do të ndryshonin interesat e Britanisë në një rast të tillë. Askush nuk e ka përshkruar më tej bisedën e tyre, por një gjë është e qartë. Grei i ka pranuar Konicës se Shqipëria do të dilte më e humbura në këtë histori, sepse kjo ishte një çështje interesash. Interesa nga ato që përcaktonin politikën afatgjatë të Fuqive të Mëdha dhe balancat midis tyre. Në fakt, ata biseduan gjatë dhe Mehmet Konica, vëllai i Faik Konicës, nuk foli më kurrë për këtë bisedë. Ai e përmendi vetëm vite më vonë, më 1949, në Firence, ndërsa kishte filluar t’i diktonte kujtimet e tij një gazetari italian. Vdekja ia la kujtimet përgjysmë dhe libri nuk u publikua kurrë. Familja e tij mori një kopje për kujtim dhe dorëshkrimi ndodhet sot në Siri, ku gjenden edhe trashëgimtarët e tij.
Mehmet Konica ishte, padyshim, një ndër të paktët dëshmitarë të tragjedisë shqiptare të kufijve. Ai e ndoqi atë nëpër disa etapa. Që nga viti 1913 deri më 1923, kur më së fundi, një delegacion ndërkombëtar, i kryesuar nga një gjeneral italian, vendosi në Shqipërinë e Jugut gurët që shënonin kufijtë shqiptaro-grekë. Gjenerali quhej Telini dhe ai nuk u kthye kurrë në Itali. E vranë bandat greke në afërsi të Delvinës dhe trupi i tij, i përcjellë çuditërisht nga Mehmet Konica, në emër të qeverisë shqiptare, u dërgua në Romë me nderimet ushtarake. Bashkë me të mori fund edhe aventura e kufijve. Një aventurë e gjatë, e cila ka sunduar vazhdimisht gjatë këtij shekulli gjithë mosmarrëveshjet në këtë anë të Ballkanit.
Konferenca e Ambasadorëve 1913
Kufijtë e Ballkanit ruajtën pothuajse gjatë këtij shekulli trajtën që iu dha atyre Konferenca e Ambasadorëve më 1912-1913, në Londër. Në të gjitha ndërmarrjet për ndryshimin e kufijve ballkanikë, ajo e Londrës, mbetet padyshim me deçizivja. Në të vërtetë, tek kjo flitet për Konferencën e Londrës pa folur më parë për kontekstin në të cilin zhvillohej ajo. Më 1912, perandoria turke, thuajse i kishte humbur të gjitha zonat e saj evropiane. Me përjashtim të Shqipërisë, ajo ruante ende sundimin në disa territore greke, mbi Selanik, të cilat i siguronin një lidhje tokësore me zonat e saj në Shqipëri. Por, nëse ekzistenca e mëtejshme e Turqisë ishte këtu vetëm çështje kohe, ndarja e këtyre territoreve nga fuqitë e reja ballkanike kishte vite që komentohej. Në të vërtetë, të gjitha fuqitë e reja ballkanike: Greqia, Bullgaria, Serbia dhe Mali i Zi, reflektonin në atë kohë interesat e Fuqive të Mëdha. Interesa, që bëheshin edhe më të mprehta, në prag të luftës së re botërore, që pritej të shpërthente. Vrulli i shteteve të rinj me orientim kryesisht pro rus, ishte ndalur vetëm nga interesat e Austro-Hungarisë dhe më pas të perandorisë gjermane, që nuk ishin dakord me një zgjerim të mëtejshëm të sllavëve në Ballkan. Pikërisht, këtij objektivi Austro-Hungarez ia dedikon ekzistencën e tij shteti i ri shqiptar, i cili pritej të shpallte pavarësinë në vitin 1912. Vendosmëria e Austro-Hungarisë dhe aleatëve të saj, krijoi kushtet për një pavarësi të mundshme shqiptare. Nuk është aspak e rastit, që Ismail Qemali në udhëtimin e tij drejt Vlorës, mori fillimisht bekimin dhe ndihmën e qeverisë rumune dhe më pas atë të Vjenës. Takimi i tij me ministrin e Jashtëm Berthold, qe akti i fundit që sanksionoi pavarësinë shqiptare. Por, ndërsa Ismail Qemali, lëvizte me vështirësi drejt Durrësit, Fuqitë Ballkanike të lidhura në një aleancë i shpallën luftë Turqisë. Në më pak se një muaj, trupat e tyre korrën fitore të ndjeshme dhe i larguan forcat e sulltanit nga Ballkani Perëndimor. Ato pushtuan pothuaj gjithë territoret shqiptare, duke lënë vetëm një trekendësh Vlorë-Lushnjë-Berat, nën juridiksionin e shtetit të ri shqiptar. Me hartat e reja ushtarake dhe me pretendimet e tyre historike dhe ekonomike, fuqitë ballkanike zbarkuan në dhjetor 1912 në Londër, ku qe mbledhur Konferenca e Ambasadorëve të Fuqive të Mëdha për caktimin e kufijve të Ballkanit. Delegacioni shqiptar ishte i fundit që mbërriti në Londër. Ismail Qemali, Isa Boletini, Luigj Gurakuqi dhe të tjerë arritën të kalojnë bllokadën detare greke vetëm falë këmbënguljes së Dukës së Orleanit, i cili i mori në jahtin e tij. Me t’u vendosur në Hotel “York”, Mehmet Konica, ambasadori shqiptar në Londër i informoi për konferencën dhe zhvillimin e saj. Ai tregoi se gjithë vendet ballkanike kishin paraqitur projektet e tyre dhe i ftoi që brenda 48 orësh të përgatisnin projektin shqiptar. Më 15 janar 1913, mbi tryezën e Eduard Greit, kryetarit të Konferencës, qenë vendosur pesë projektet mbi kufijtë në Ballkan, dy projekte bazë, ai rus dhe ai austro-hungarez dhe tre ndihmës. Projekti shqiptar, serbo-malazez dhe projekti grek.
Konferencës së Ambasadorëve iu deshën më shumë se tetë muaj diskutime për të vendosur mbi projektet dhe për të bërë rregullimet e nevojshme. Vështirësia qëndronte se projektet bazë qëndronin shumë larg njëri-tjetrit dhe kompromisi ishte kështu mjaft i vështirë. Ambasadori rus paraqiti një hartë të madhe ushtarake, në të cilën kufijtë e Shqipërisë përcaktoheshin në një hapësirë midis lumenjve Mat dhe Vjosë, duke i lënë dalje në det në Shëngjin ose në Durrës serbëve. Shkodra dhe rrethi i saj i jepeshin Malit të Zi; Dibra dhe një pjesë e madhe e Shqipërisë së Jugut, përfshirë dhe Pogradecin dhe Ohrin, Serbisë; ndërsa Korça, Gjirokastra, Delvina, Greqisë. Mbi të gjitha, projekti parashikonte që Shqipëria të mos ishte një vend i pavarur, por një provincë autonome, nën kujdesin e Turqisë.
Projekti Austro-Hungarez ishte krejt i ndryshëm. Ai linte jashtë Shqipërisë vetëm tokat që i kishin kaluar Malit të Zi në Kongresin e Berlinit, më 1878, por përfshinte brenda kufijve shqiptarë pjesën më të madhe të Kosovës, Ohrin, rrethinat e Shkupit, Manastirin, Janinën, Çamërinë deri në Prevezë. Projekti i Vjenës qe ndërtuar mbi parimin e vendosjes së kufijve në ato vende që banoheshin nga kombësi të ndryshme dhe duke pasur parasysh ndalimin e një shtrirjeje të sllavëve drejt Adriatikut. Ky projekt, veç Gjermanisë, u mbështet edhe nga Italia.
Projektet ndihmëse, që u shqyrtuan, qenë derivate të projekteve bazë. Serbët pretendonin gjithë tokat që mbanin ndërkohë të pushtuara, përfshi edhe Durrësin. Ata argumentonin se në këto vende qenë ngritur kisha të vjetra serbe dhe se banorët myslimanë të tyre qenë turq të shqiptarizuar. Mali i Zi pretendonte Shkodrën dhe sqaronte se toka e bukës rreth saj ishte jetike për ekzistencën e mbretërisë së vogël ballkanike. Sipas projektit të tyre, Shqipëria mund të shtrihej nga Vlora deri në Tiranë, duke lënë jashtë Durrësin dhe gjithë vijën bregdetare atje.
Projekti grek ishte më i sofistikuar. Veç argumenteve historike ai ngrinte edhe argumente ekonomike. Sipas planit të tyre: Thesalia, Janina, Çamëria duhej t’i bashkëngjiteshin Greqisë si toka të qytetërimit të vjetër grek. Por, delegacioni shtonte se brenda Greqisë duhej të përfshiheshin edhe Himara e Gjirokastra, pasi logjikisht këto zona ishin të lidhura ekonomikisht me Janinën dhe Korfuzin dhe furnizoheshin prej tyre. Po kështu, këto mund të shërbenin edhe si mburoja të dy zonave të para, në rast të një sulmi nga shqiptarët. I njëjti pretendim edhe në Juglindje, ku kërkohej Korça, si një vijim logjik i Follorinës.
Projekti i fundit ishte ai shqiptar, përgatitur me ngut nga delegacioni, por që kërkonte të hidhte poshtë argumentet e fqinjëve. Ideja e tij ishte ndarja e kufijve në bazë të kombësive dhe marrja parasysh e faktorëve gjeografikë dhe ekonomikë. Delegacioni shqiptar hidhte poshtë pretendimet se të krishterët e Jugut ishin grekë dhe shtonte se po të zbatohej varianti rus, Shqipëria mbetej e cunguar dhe pa asnjë burim ekonomik.

Nga Prof. dr. URAN ASLLANI/

Duke filluar nga 28 korriku 1922, kur për herë të parë filluan marrëdhëniet diplomatike midis SHBA-së dhe Shqipërisë, me Maxwell Blackun, në ofiqin e komisarit, më pas me ministrat fuqiplotë Grant Smithin, po brenda atij viti, duke vazhduar më tej me Charles C. Hart, Herman Bernstein, Post Wheeler dhe së fundi me Hugh Gladney Grant, më filoshqiptari ka rezultuar të ishte Herman David Bernstein.Në almanakun e diplomatëve amerikanë për Herman D. Bernstein shkruhet: shkrimtar izraelit amerikan, korrespondent dhe reporter amerikan, editor gazetash amerikane dhe angleze, diplomat amerikan, ministër fuqiplotë në Shqipëri, përkthyes nga rusishtja.Diplomati amerikan me prejardhje izraelite nga Rusia kishte lindur në fshatin kolonësh gjermanë Neustadt Scherwindt (Vladislavor) të Donit, më 21 shtator 1876. Në vitin 1893, në moshën 17-vjeçare emigroi në SHBA, tek i ungji, që ishte një botues i njohur gazetash.Pas mbarimit të studimeve në SHBA, në vitin 1900 bëhet gazetar dhe bashkëpunoi me disa gazeta amerikane të kohës, si “The New York Evening Post”, “The Nation”, “The Indipendence” dhe “Ainslee’s Magazine”. Nga viti 1908 e deri në vitin 1912 ai ishte gazetar i “New York Times”, por personalisht ai themeloi dhe botoi edhe gazetat dhe revistat “New London Day”, “The Jewish Tribune”, “Jewish Daily Bulletin”.Me fillimin e Luftës I Botërore, në vitin 1915 vjen ne Evrope, si korrespondent i gazetës “New York Herald”, për të vrojtuar dhe raportuar mbi gjendjen e çifuteve në zonat e luftimeve.Në vitin 1917 botoi korrespondencën e Carit rus me Kaiser Wilhemin, në formë telegramesh të shumta, në rubrikën “Willy Nicky” e “Celebrities of our Time”, që më vonë i boton si libër me parathënien e ish-presidentit Theodhor Roosevelt. Në vitin 1921 botoi librat “History of a Lie”dhe “The Protocols of the Elders of Zion”. H. Bernstein njihet edhe si nga përkthyesit më të njohur të Cehovit, Tolstoit, Andrejevit dhe Gorkit. Njëkohësisht ai entuziazmohet nga veprimet e bolshevikëve, të cilët, fillimisht, kishin udhëheqës politike e shtetërore izraelite, ishin kundër pogromeve e të tjera persekutimesh. Me këtë bindje merr pjesë në fushatën prosovjetike në shtypin amerikan. Në vitet 1919-1920, si gazetar merr pjesë në stafin e Presidentit W. Wilson, në Konferencën e Paqes në Paris, ku në miqësi të ngushtë me filoshqiptarët e njohur si kolonelin, këshilltar i Presidentit Charles House, senatorin Walter Evans Edge, diplomatët Charles R. Crane, Fred Williams, profesorët Paul Monroe, dr. Telford Ericksonin diplomati Herman Bernstein vepron si një shqiptar i vërtetë.Herman Berstein ka shërbyer si ministër fuqiplotë SHBA në Tiranë, nga 11 marsi i vitit 1930 deri në 15 shtator 1933. Duke njohur qëndrimin proshqiptar të këtij diplomati pritja që i është bërë tij ka qenë e veçantë.Bashkangjitur me artikullin po botojmë një fotografi origjinale e marsit 1930. Në atë foto gjenden të vendosur nëpër shkallët e Legatës, gjithë personeli amerikan dhe shqiptar i përfaqësisë diplomatike, duke filluar nga ministri H. Bernstein, bashkëshortja Evelinë, sekretari Holmes, shqiptarët Loni Adhami, bashkëshortja e tij Melpomeni e tij. Në këtë foto janë pothuaj të gjithë personalitetet shqiptare të kohës, duke filluar nga ministrat shqiptarë Rauf Fico, Xhafer Ypi, Xhafer Vila, Hiqmet Delvina, Dhimitër Berati, Fuad Asllani etj.Gjatë kohës së shërbimit në Tiranë, ai u përpoq dhe arriti të tërhiqte interesin e gazetarëve dhe shkencëtarëve amerikanë. Këta si turistë vizituan Shqipërinë, madje disa prej tyre edhe dy-tre herë dhe me mbresat më të mira shkruajnë një seri artikujsh shumë dobiprurës. Të tillë ishin dr. David Fairchild, botanist dhe funksionar i Departamentit të Bujqësisë, që në fund të qershorit të vitit 1930, së bashku me miq të tij vizitojnë Shqipërinë mbështesin dhe shtojnë rekomandime të dobishme për zhvillimin e bujqësisë, arsimit bujqësor dhe fshatit shqiptar.Po në atë periudhë vijnë në Shqipëri, të ftuar nga H. Berstein edhe personalitete shtetërore, si nënsekretari i shtetit për financat, Ogden J. Mills së bashku me një grup specialistësh financiarë. Edhe ky grup dha këshilla të vlefshme ekonomike-financiare për shtetin shqiptar.Për ta bërë edhe më interesante Shqipërinë dhe traditat e saj, ministri amerikan solli në Shqipëri, në korrik 1930, edhe muzikologen dhe kompozitoren e njohur amerikane, mis Stela Cushing. Kjo e fundit mblodhi dhe koleksionoi shumë këngë, rapsodi dhe balada popullore. Njëkohësisht me mis Cushingun, shkrimtaret e publicistët e njohura amerikane May Mott dhe Ethel Watts vizituan çdo skutë të Shqipërisë Veriore dhe të asaj jugore edhe kur u kthyen në SHBA botuan një seri artikujsh dhe reportazhesh në gazetat e Bostonit.Disa muaj me vonë, H. Berstein solli në Shqipëri edhe gazetarët Floyd Gibbons dhe William McNutt të gazetave të Çikagos dhe Bostonit. Veprimtaria e Bersteinit në Shqipëri është komplekse, por pjesa më e rëndësishme, më kuptimplotë e saj është ajo që lidhet me kontributin e tij, themelor, për ngritjen dhe fillimin e punës të Institutit Amerikano-Shqiptar Bujqësor të Kavajës.Përpjekjet e mikut të madh të shqiptarëve dr. Telford Eriksonit për të hapur dhe mbarëvajtur një shkollë vajzash dhe djemsh në Kavajë arritën që ta realizonin vetëm për tri vite pune. Ndërprerja e veprimtarisë së saj u shkaktua nga mungesa e fondeve amerikane të Bostonit dhe nga pamundësia e mbështetjes financiare shtetërore.Në vazhdim të kësaj veprimtarie u tentua të ngrihej një institucion arsimor nga S. Irwingu, por edhe ky projekt u neglizhua për shkak të Krizës Ekonomike Botërore. Ndaj për shkak të nevojës së madhe për një arsimim bujqësor të rinisë shqiptare në këtë nismë u angazhua edhe vetë ministri fuqiplotë Herman Bernstein. Ai kërkoi ndihmën e një shoqate mirëbërëse amerikane, që kishte emrin Fondacioni i Lindjes së Afërme (The Near East Foundation), që gjatë 14 viteve kishte kryer veprimtari mirëbërëse në Siri, Palestinë, Egjipt, Turqi dhe në Armeni, duke mbajtur financiarisht 17 kolegje arsimore, kryesisht në fushën e bujqësisë. Fondacioni i Lindjes se Afërme, qysh në vitin 1927, ishin të mirinformuara për nevojat emergjente të popullit shqiptar, nga një studim që kishte kryer specialist i bujqësisë dr. Luther C. Fray.Më 1shtator 1930, vijnë në Shqipëri dr. James L. Barton, nënpresidenti NEF, shoqëruar nga dr. Barclay Acheson dhe më 2 shtator takojnë Kryeministrin Pandeli Evangjelin, së bashku me ta ishte ta ishin H. Bernstein, dr. Archer dhe sekretari i Legates, mr. Holmes. Bisedimet përfunduan me sukses. Një ditë më vonë, më datën 3 shtator në qeveri miratohet projekti i posaçëm i Institutit Shqiptaro-Amerikan, ndërsa nga parlamenti miratimi do të bëhej disa ditë më vonë, më 15 shtator.Një rol të madh në gatishmërinë e fondacionit për të ngritur shkollën në Shqipëri ka lozur dr. James L. Barton ose siç njihej plaku i mirë. Tek ndihma e tij u mbështet ministri amerikan, dr. J. Barton kishte qenë lidhur me problemet shqiptare qysh në vitin 1914, kur si mik i G. Fred Willamsit kishte themeluar organizatën filantropike “Albanian Relief Society”, me qëllimin e vetëm grumbullimin e ndihmave për muhaxhirët e Vlorës dhe dërgimin e tyre me një vapor në Shqipëri.Më 18 tetor 1930, përurohet fillimi i ndërtimit të Shkollës së Vajzave ku do të mësonin deri 100 vajza, ndërsa disa ditë më vonë, më 29 tetor, përurohet edhe ndërtimi i Shkollës Bujqësore Amerikane, për 100 djem. Me atë rast lexohet mesazhi i Mbretit Zog dhe mbahen fjalime nga James Barton, Hilë Mosi dhe H. Berstein;Për ndërtimin e këtyre shkollave u investuan 50000 dollarë, nga të cilat qeveria shqiptare pagoi 33%, ndërsa pjesa tjetër u përballua nga Near East Foundation si edhe nga grupi filantrop dr. Harold Marshall. Ndërkohë që ndërtimet në Kavajë vazhdonin, edhe procesi mësimor si edhe praktikat mësimore nuk u ndërprenë asnjëherë, Herman Berstein vazhdonte veprimtarinë njohëse dhe vlerësuese të gjendjes së Shqipërisë dhe qyteteve të saj. Ai filloi vizitat në qytetet kryesore shqiptare. Më 10 gusht 1931 i shoqëruar nga Mehmed Konica, vizitoi Korçën, ku mbeti shumë i kënaqur për arritjet e qytetit në arsim, kulturë dhe atdhetarizmin që kishin shfaqur. Këto kënaqësi i shprehu me telegramin e falënderimit dërguar prefektit Abedin Nepravishta. Aty nga fundi i gushtit dhe gjatë shtatorit ai vizitoi edhe Shkodrën, Vlorën e deri në Gjirokastër, duke u mahnitur me mikpritjen shqiptare dhe me natyrën e mrekullueshme të Shqipërisë.Në 12 shtator të vitit 1931, gazeta frënge “Le Temps” njoftonte se Herman Bernstein ishte zgjedhur një nga të tetë anëtarët e Akademisë Ndërkombëtare Diplomatike, përkrah Kryeministrit indian Khan Bahaduri, ministrave fuqiplotë gjermanë Von Wesendonk dhe Renwer, belgut Jansen, marokenit Ben Chabrit etj.Më 22 shkurt 1932, u mbush 200-vjetorin i lindjes së George Washingtonit dhe me këtë rast Legata Amerikane bëri një pritje, ku morën pjesë personalitetet shqiptare, po ashtu edhe përfaqësitë diplomatike evropiane. Me atë rast Eqerem Libohova lexoi telegramin e urimit të dërguar nga Mbreti Zog, Presidentit amerikan Hoover. Pas tij Herman Bernstein mbajti një fjalim të cilin po e citojmë më poshtë, me disa shkurtime:

“Sot populli amerikan feston 200-vjetorin e lindjes se George Washingtonit. Emri dhe vepra e tij e pavdekshme nderohen në shumë shtete jo vetëm në SHBA, por edhe prej të tjerësh, të cilët e dinë dhe e çmojnë punën e kryemjeshtrit të indipendencës s’Amerikës.Ne nuk e adhurojmë Washingtonin si një i shenjtë pa të meta njerëzore, as nuk e lavdërojmë vetëm si një hero viktorios në fushën e tij militare, sepse megjithëqë ai kishte një ushtri të vogël dhe të organizuar keq, që i mungonin ushqimet, municionet dhe uniformat, ai shpesh kthente humbjet e tija militare në fitore të përfundshme……… Besonte fort në fuqinë e së drejtës. E kontrollonte mjeshtërinë e udhëheqjes pa u diktuar. E drejta e çështjes së popullit dhe drejtësia e hidhërimeve të tij i kishin hyrë në shpirt……. Dhe kur ngadhënjimi i independencës kombëtare u realizua, vetëm prej mendshmërisë se madhe të tij. Dhe atëherë kur periudha e ndërtimit të lirisë së porsalindur kish mbaruar dhe Washingtoni u zgjodh i pari President i Shteteve të Bashkuara, bashkëpunoi me shokët e tij dhe bashkë me ta të ndërtonte urtësisht dhe ndërgjegjësisht godinën që i thonë Amerikë…

…Ishin kohëra kur Washingtoni u vu nën një mësymje politike të pajustifikuara dhe mizore, ashtu si u vunë Presidentit Linkoln, ashtu sikurse tani Presidenti Hoover… Dinjiteti i tij dhe ndjenja e përgjegjësisë në ofiq të lartë, besnikëria e tij dhe kuptimi i nevojave të popullit dhe shpresave të kombit, dija e tij profetike në të trajtuarit të politikes së Amerikës në marrëdhëniet e saj me kombet e tjera, të gjitha këto e përshenjtëruan Washingtonin në zemrat e popullit amerikan për gjithmonë….

…Është privilegji im që këtu në Shqipëri te celebroj këtë rast historik, populli i së cilës ka vuajtur dhe është munduar aq shumë përpara se të fitonte independencën e tij dhe heroi kombëtar i të cilëve, Skënderbeu, ishte një personalitet nga më të mëdhenjtë e botës, si prijës burrash ashtu si edhe kampion i independencës së popullit të tij.Shumë shqiptarë, të cilët emigruan në SHBA, janë bërë pjesë dhe ngastër e Amerikës, por ata e kane mbajtur dashurinë e tyre të thellë për vendin e tyre të lindjes dhe kanë ndihmuar si moralisht, po ashtu edhe materialisht për të mbrojtur dhe përparuar independencën e Shqipërisë. Ka një lidhje të fortë miqësie midis kombeve tona. Në shumë e shumë raste kam dëgjuar gjithkund nga qarqe të ndryshme të Shqipërisë shfaqjet e kthjellëta të falënderimit dhe të mirënjohjes së thellë të popullit shqiptar ndaj SHBA-së për shërbimet e saj për çështjet e independencës dhe ruajtjes territoriale të Shqipërisë.Për të përkujtuar këtë 200-vjetor të ditëlindjes të G. Washingtonit kam nderin, që këtu në tokën e Legatës Amerikane, këtu në Shqipëri, të mbjell farat e drurëve të mbjellë nga G. Washingtoni në kopshtin e tij, në Mount Vernon”. Në 5 prill 1932 Mbreti Zog priti në audiencë ministrin fuqiplotë Herman D. Berstein, si edhe Barclay Acheson; Harold B. Allée; Laird Archer Scarsdale; Joseph Beach Bangor, të cilët i falënderoi përzemërsisht.Në fund të prillit 1932, H. Bernsteini shkoi në SHBA, ku qëndroi rreth një muaj, ndërkohë që atë e zëvendësoi si Charge d’afaire, sekretari Charles A. Bay. Gjatë vizitës së tij në SHBA ai i bëri shërbime të mëdha Shqipërisë. Mbi të gjitha më i rëndësishmi ishte takimi i tij me Presidentin Taft, të cilin e informoi për punët dhe problemet e Shqipërisë, duke nxjerrë në pah se përpjekjet e qeverisë dhe popullit shqiptar dalëngadalë po jepnin frutet e tyre. Në bankete të ndryshme të shtruara për nder te tij, duke filluar nga ai Faik Konicës e të tjerë të shtruara nga miqtë e shqiptarëve, ai pati mundësinë që përveç miqve të njohur e të vjetër të Shqipërisë, bisedoi dhe bëri një prezantim dinjitoz të Shqipërisë dhe shqiptarëve miqve të rinj, siç ishin koloneli House, ish-ambasadorët Henry Morgenthau, Norman Hodgood, Frank Polk, gjykatësit Johan Goldstein, Shotwell etj.Më 22 qershor 1932 bëhet përurimi i ndërtesës se djemve, ku morën pjesë përveç amerikanëve të Shkollës Bujqësore e të fondacionit, edhe ministri i Arsimit Hilë Mosi, si edhe ministri fuqiplotë amerikan, H. Berstein.I pari e mori fjalën ministri i Arsimit Hilë Mosi, i cili lëvdoi nismën shumë të dobishme të shoqërisë amerikane NEF për përkrahjen që ajo i jepte zhvillimit të arsimit ne Shqipëri. Pastaj, ministri amerikan mbajti një fjalim përshëndetës, i cili në fillim lexoi mesazhin që kishte marrë nga Mbreti Zog dhe i dorëzoi shkollës flamurin kombëtar prej mëndafshi, dhuratë të tij.Më tej, vijoi duke e quajtur privilegj pjesëmarrjen në ceremoni dhe e ndiente veten të lumtur që merrte pjesë në atë ngjarje. Më tej, ai foli shkurt për rëndësinë e veçantë të përmbajtjes mësimore praktike të shkollës.E mbylli përshëndetjen, duke theksuar interesimin e amerikanëve për të ndihmuar.Sipas traditës amerikane, në themele u vu një arkë me zhavorr dhe përmbi të një kuti bakri ku u vendosën dokumentet kryesore të ngritjes së institucionit.Bashkangjitur po botojmë një fotografi, të nxjerrë me këtë rast, ku janë (nga e majta në të djathtë) Ralph Harold Allen, drejtor i arsimimit NEF; Laird Archer Scarsdale, nëndrejtor NEF; Sander Saraçi, ministër i Botores; Reshad Asllani, nëndrejtor i shkollës; Herman Bernstein, ministri fuqiplotë amerikan; Barcelay Acheson, sekretar NEF; zonja Bernstein, Joseph W. Beach, drejtori i përgjithshëm dhe Mehdi Frashëri, kryetari i Këshillit të Shtetit.Gjate periudhës kësaj periudhe u lidhën dhe u ratifikuan dy traktate dypalëshe, të cilat edhe sot e kësaj dite janë në fuqi. Ata ishin traktati “Mbi natyralizimin e qytetarëve” si edhe ai i “Ekstradimit”. Herman Bernstein u largua nga Shqipëria në 15 shtator 1933, por para largimit të tij, Mbreti Zog e dekoroi ministrin amerikan me dekoratën më të lartë shqiptare, “Kumandar i Urdhrit të Skënderbeut”. Dy vitet e fundit ai i kaloi i sëmurë dhe në 17 korrik të vitit 1935, vdiq në moshën 59-vjeçare.

By Mal BERISHA*/

It is a great honour and a privilege for me today to be here and speak about a remarkable story of longstanding relations between the Albanian Nation and the Jewish Community in my country, Albania. This relationship is a case study, not only because every life of the Albanian Jews was saved in Albania, during the time of Holocaust but also because the number of Jews, who were fleeing Europe, sheltered and saved in Albania, was doubled and tripled during the W.W.II.

The history of Albanian – Hebrew relations goes back at the time of Romans and continues to be strong, peaceful, and excellent in the course of centuries. There is no pogrom, crime, offense, persecution whatsoever, performed by Albanians as a native population in their country against the Jews in more than two thousand years since the first Jewish settlement is recorded in the country. There are signs of Jewish presence in Albania, such as a Basilica of 5^th century BC in the south-western city of the country, Saranda, a large archaeological excavated area of one of the biggest synagogues of the Balkan region. There are some very well-known Jews who have been related to Albania such as Sabatai Zvi, a famous traveller Nathans of Gaza, Albert Einstein, Herman Bernstein, etc.

In 1930 the United States assigned an Ambassador in Albania named Herman Bernstein – who was a Jew. Born in Lithuania, he had covered the Soviet Revolution for the New York Times. He took a serious interest on the Jewish History in Albania. Among things that he learned and discovered there was the Life of the Messiah False, Sabattai Zvi. In the Middle of the 17^th century a soothsayer born in Izmir, Turkey known as Sabbatai Zvi proclaimed he was the Messiah and convinced thousands of Jews to sell their belongings and go with him to the Promised Land. His story goes on and on but finally he perished in Albania, interned by the sultan where he established a very liberal Muslim – Jewish sect named Bektashi which is still in existence in that country. He died in 1673 as the most famous non-Albanian Jew in Albanian’s history.

There are many newspapers that have published articles about a possibility that Albert Einstein was provided with an Albanian Passport when he left Europe for the United States. It was said that he went to Albania, got the passport and the US Visa and after 3 days he travelled to the United States. There are many Albanians who have given testimony about this fact. However, no records were found about this interesting fact. It might have been concealed for security reasons of that time. This fact makes Albanians also very proud for what they have done.

It is estimated that in the beginning of 1930, Albania had about 1000 Jews located mainly in Vlora, Durresi, Tirana, Berat and Elbasani.  In 1945 this number was about 3000. The Jewish population increased in Albania three times while in Europe it was reduced in millions. In Greece for example, the majority of them were consigned to the Germans. Why did Albanians save everyone, contrary to what was happening all over Europe? This is what I would like to explain.

When the Nazi Germans started to persecute Jews in Europe, it was the Albanian King, Ahmet Zogu who instructed all his Consular Missions to grant a visa to every Jew, who, despite the fact that his or her passport had a sign “J” for “Jew” stamped on it, should be allowed to enter Albania for an indefinite period of stay. From 1937 to the end of the war a big number of Jews entered and were sheltered in Albania, staying there or making their way out to other safe countries.

Albania is the only country in Europe where no life of a Jew was lost, no Jew was handed over to the Nazis. They were all sheltered by Albanians simply who pursued BESA, their Code of Honour. There was no government in place, to force them to do that, but they did it and they did not offer asylum to persecuted Jews  for monetary  gains either..

There are 69 Albanians remembered in the Row of the Righteous at Yad Vashem in Jerusalem.. To better understand why that miraculous behaviour was performed by Albanians it is necessary to explain the most, special, rare, righteous tradition of Albanians which stands above any other moral value and is named  BESA.. It is  the fundamental part of the Kanun. The Kanun is a very old code among the Albanian society. According to this Code/Kanun  explains: “The house of an Albanian belongs to God and to the guest” Every hour of the day and night, a man must be ready to receive a guest with bread, salt, and an open heart. He must offer him a bed, a pillow and a worm hearth. To the delight of the Jewish refugees seeking shelter among Albanians – many of whom were Muslims – from the Nazi killing machine “Guest” meant guests in the country as well guest in the house. Everyone can see himself as a good man when he is addressed as a man of honour.” A man must defend his guest’s honour even if he endangers his own life in doing so.”

A few case studies should suffice to show how the strong influence of BESA  made Albanians  offer shelter  between 1930 and 1945 to  many Jewish Refugees  that tried to survive the Nazi persecution. BESA  influenced  Albanians of the different religions with a majority of Muslims to provide  secret shelters for a large number of  Jewish Refugees  between 1930 and 1945.

Moshe Mandili and his 7 member family were among 120 Jews who travelled from Belgrade to Albania during the Italian occupation that started in 1938. They stayed in Tirana at the Refik Veseli’s Family while Italians were there. Later on, in 1943, Albania was occupied by Germans. Refik Veseli took them to his parent’s house in a village. There, they stayed one year. When they felt that Germans were coming to chase them, they were taken to a cave and saved. This host family took all the risks.

Sulo Mecaj was a farmer in Kruja and lived with his wife and son in a small house he built with his father. In 1943 he opened his house to ten Jews, members of the Battino family. When Sulo received a message that the Germans were going to his house looking for Jews, he told the Jews that when he gives a signal, they should go to the space that he had prepared for them in the attic. Panic surfaced and Sulo tried to reassure the Jews that it was unlikely they would be discovered. One Jew asked, what would happen if the Germans will set the house on fire. To reassure them, Sulo asked his only son to go to the attic with them and suffer their fate if the house is set on fire. Sulo had no choice. It was a matter of honour.

In 1943, the Germans asked the Albanian authorities to summon the Jewish Leaders to present a list of Jews living in Albania. That was the first step to collect them and transfer them to concentration camps. At that time Albania was ruled by Albanians who were forced to comply with the German orders. However, when the Albanian Quisling government signed the initial agreement with the German invaders they included  the following provision:  “The Germans have no rights to intervene into internal affairs of Albania”. Rafael Jakoel an Albanian Jew was summoned to turn up at the Minister of the Interior Xhaferr Deva who served the Germans. In spite of this he was first of all an Albanian. Rafael was very scared expecting he would be asked to provide a list of the Jews that were sheltered. To his pleasant surprise the Minister told him that he had called him only to

me: Please, handcuff me! Here! Here I am! I cannot, no, I cannotThe Minister was shocked and asked him Why are you doing this? You are not summoned to be arrested here! Yes, Rafael said, but I would rather get handcuffed and executed, than report my compatriots. The Minister pointed out:” No, you don’t have to do this. I summoned you to say, please tell your people to keep a low profile. We have an agreement with the Germans not to intervene to our internal affairs. The Jewish issue in this country is an internal issue. So go, be careful and stay safe! We will never hand over our Jews, neither those who were always here, nor those who took shelter in recent years.

Albanians have a rich and sometimes tragic history. But in their long history of relations with neighbours, invaders, guests, sojourners, minorities, people in need, the story how they saved 100 per cent of Jews during the time of Holocaust is like a jewel in their  crown.

Finally I want to quote the memories of  one of the Jewish survivor, Irene Grubman:

““Farewell, Albania, I thought. You have given me so much hospitality, refuge, friends and adventure. Farewell, Albania. One day I will tell the world how brave, fearless, strong, and faithful your sons are; how death and the devil can’t frighten them. If necessary, I’ll tell how they protected a refugee and wouldn’t allow her to be harmed even if it meant losing their lives. The gates of your small country remain open, Albania. Your authorities closed their eyes, when necessary to give poor, persecuted people another chance to survive the most horrible of all wars. Albania, we survived the siege because of your humanity. We thank you”.

This is why I wanted to share with you this wonderful story on this Memorial Day of the  Holocaust.

* On the HOLOCAUST MEMORIAL DAY 2013

SUNDAY, 20 JANUARY 2013

Speech presented by the London Albanian Ambassador

Shkruan:Eugen SHEHU/

Në gjelbërimin e atyre kodrave të buta,nën malin e Krujës,në ato djepe që prej erës ende kërcasin e këndojnë bëmat e shenjta të Gjergj Kastriot Skenderbeut,ndodhen akoma rrënojat e një kulle të vjetër,të harruar,gati të mbuluara prej barit  dhimbës në moshën  e shekullit.Në gjoks të tyre,në fshatin e vogël Skuraj,do të lindëte në majin e vitit 1900,Prenga ai djalosh i zgjuar e trim i cili do të arrinte gradën e gjeneralit në moshën 43 vjeçare,pasi shërbeu plot 25 vjet në Ushtrinë Kombëtare Shqiptare. I paisur me një natyrë tepër studioze,Preng Previzi dërgohet prej prindërve të vet,në Shkodër ku nën ndikimin e konfesionit kristian,mëson në shkollën fillore e mandej qytetëse të Shkodrës.Në rrethet shkollore bie në sy urtësia e tij,gati-gati e shenjtë,një butësi,a thua të futur në shpirt prej prindërve apo kodrave të bukura të Skurajt,qarkuar me ullinj të përjetshëm. Më tej studion në Seminarin Severian të Shkodrës.

Ishin ditë të mbushura me ngjarje.Vitet 1912-1914,fitorja e pavarsisë shqiptare,ngritja e flamurit në Vlorë,nuk mund të kalonin pa u ndjerë edhe në Shkodër.Ky djep kuluture e tradite të hershme e përjetoi ngritjen  e flamurit në Vlorë përmes krismave të armëve që trimat e Malësisë së Shkodrës e Dukagjinit,“u dhuronin“ trupave serbo-malazeze që mbanin të rrethuar qytetin.Sidoqoftë,nëse në seminarin Saverian në Shkodër,edukatorët përpiqeshin të mbyllnin sa më tepër nxënësit,brenda mureve të skolastikës së ngurtë,të rinjtë kristianë jetonin kohën në krejt dramën e vet.Mbase duhet të veçojmë një fakt tepër domethënës nga jeta e Preng Previzit në këtë periudhë.Ndonëse ishte tepër i ngjeshur programi shkollor,biri i krujës kurdoherë gjente kohë të lexonte literaturë të huaj në Italisht e Gjermanisht.Mandej në bangat e Seminarit Saverian,Preng Previzi lidhet në një miqësi të ngushtë me atdhetarin Gjergj Fishta,miqësi që do të vazhdonte për decenie të tërë.Fishta i madh i cili jepte mësim në këtë Seminar,do të pëlqente pos të tjerave tek karakteri i butë i Previzit,ato shkëndija të një bote të madhe,të paqme,hyjnore.Nën ndikimin e mësuesit të vet,Preng Previzi do të thellojë njohuritë e veta jo vetëm në rrafsh të kulturës e qytetërimit perëndimor,por edhe lidhur me ngjarjet e fundme në trojet etnike shqiptare.Mësimet në Shkodër i ka mbaruar me rezulltate të shkëlqyera në pranverën e vitit 1914,me ç’rast përmes emocioneve do të dije se çdo të bëhet me të ardhmen e tij.Pranvera dhe vera e vitit 1914,do të shkonte në Shqipëri përmes ngjarjeve tragjike me një densitet të jshtëzakonshëm.Forcat regresive të yshtura prej Beogradit dhe Athinës,përpiqeshin të mbytnin ate shtet-foshnjë,të dalë me aq dhimbje e mundime prej lëvizjeve të shqiptarëve për independencë.Sikur të mos mjaftonin fqinjët shoven,ndaj kufijve shqiptarë u vërsulën edhe diplomancitë e fuqive të mëdha evropiane me ç’rast trazirat ballkanike sa vinin e shtoheshin. Preng Previzi,falë aftësive dhe intuitës shkollore,ka fituar ndërkaq një bursë austriake prej administratës së Princ Vidit.E vërteta është se fillimisht,birin e Krujës e ka kapluar trishtimi ngase kjo bursë ishte për shkollë kadetësh me ç’rast sikur virej në konflikt me shpirtin e butë e delikat të Prengës.Por i etur për libra e shkollë,për qytetërim,shpirti i djaloshit 14 vjeçar do ta kapërcente shumë shpejt këtë ligështim.Në shtatorin e vitit 1914,shkon në Austri dhe nis studimet në shkollën ushtarake të kadetëve të Uellsit e cila padyshim asaj kohe ishte  ndër më të dëgjuarat në Evropë.Edhe këtu,Preng Previzi,ai djalosh trim i Skurajt,ajo natyrë e qetë dhe studionjëse,do të ishte model në çdo aspekt.Në mes të kursantëve nga vise të ndryshme të Evropës,Preng Previzi,do të binte në sy,sidomos për etjen e tij në përvetsimin e dijeve.Tashmë modelet ushtarake të dhjetar betejave,organizimi dhe drejtimi i tyre,do të shpinin „kristianin shqiptar“ në vitet e largme të luftërave duke e paisur ate me die e nocione të reja për rolin dhe organizimin e ushtrisë shqiptare.Kthehet në Shqipëri në nëntorin  e vitit 1918,me një diplomë të shkëlqyer të shkollës së Uellsit dhe me rekomandimet përkatëse për të vazhduar më tej studimet ushtarake.Tashmë Preng Previzi njeh disa gjuhë e kultura,ka njohuri të thella për Artin Ushtarak bashkëkohor,por njëherazi nuk ka hequr dorë nga studimet e tij në rrafsh të letërsisë evropiane.Kanë mjaftuar vetëm disa ditë pushime pranë familjes e më tej,me gradën e togerit,me uniformën e Ushtrisë Kombëtare Shqiptare.Previzi i është drejtuar viseve Shqiptare të Dibrës,Lumës dhe Hasit.

Në dimrin 1918-1919,në këto vise do mësynin mijëra forca serbo-malazeze,me ç’rast kërkonin daljen e tyre në Adriatik.Qeveria shqiptare e Turhan Pashës,duke mos qenë e zonja t’u bënte ballë këtyre vërshimeve të mëdha,u bëri një thirrje patriotëve shqiptarë për të mbrojtur kufijtë e tyre nga një copëtim i mëtejshëm,duke dërguar në këto vise edhe disa dhjetra ushtarë dhe oficerë të ushtrisë kombëtare.Preng Previzi,në krye të repartit të tij,ende 18 vjeç,pa përvojë,do të ndjente së mbrendshmi nevojën e bashkëpunimit të tij me kapedanët popullorë të këtyre trevave.Në veçanti,ai do të bashkëpunonte me forcat e Elez Isufit të këtij trimi nga Nëntë Malet  e Dibrës.Një varg dokumentash historike,flasin për ate lidhje të vazhdueshme të Preng Previzit,me Elez Isufin dhe Alush Lumën,përgjatë vijës së Drinit ku më së paku,në çdo muaj janë zhvilluar rreth 25 ditë luftime me serbët pushtues.Në këto luftime ku njoftohej çdo ditë për të vrarë e plagosur nga të dy  palët ndërluftuese,karakteri i Prengës u burrërua.Ai fitoi tanimë dimensionin e qëndresës,të mos përkuljes ndaj çdo vështirësisë,përballë çdo fatkeqësie.Njëherazi,ky bir i Krujës,do të mësonte jo vetëm ligjet e luftës,por edhe trimërinë e pashoqë të dibranëve të cilët në çdo rast dijtën të vënë interesat e Shqipërisë përballë interesave të vogla të kullave të tyre.Në këto luftime,pos Elez Isufit,Preng Previzi do të lidhej ngushtë gjithashtu,me nipin  e tij,Cen Elezin.Luftërat kundër serbëve do vëllazëronin më shumë këto burra paçka se njeri mysliman e tjetri katolik.Ende pa u shuar zjarri i luftërave në Lumë e Has,në vjeshtën e vitit 1919,Preng Previzi thirret në Tiranë dhe komanda eprore duke falenderuar për trimëritë dhe aftësitë e treguara,mjafton pjesmarrjen e tij në mbarëvajtjen e punimeve të Kongesit të Lushnjës.Duke mos diskutuar aspak mbi rreziqet aty,Preng Previzi,në krye të pak ushtarëve niset sërish drejt Lushnjës dhe vendoset në afërsi të fshatit Vajkan prej nga pritej sulmi i mundshëm i forcave italiane.Pa u ndalur në vendimet historike të Kongersit të Lushnjës,në polemikat e debatet e zhvilluara aty,une mund të ndalem vetëm me pak rreshta që Mid’hat Frashëri,në cilësinë e deputetit të shoqatës mbarëshqiptare „Vatra“ i dërgon ato ditë në Paris,drejtorit të një gazete të përditshme,Pol Luisit,një artikull.Pos të tjerave në këtë letër shkruhet ;

„Shqiptarët nuk kanë rreshtur së manifestuari dëshirën e tyre të vendosur për pavarsinë e plotë të vendit të tyre dhe sovranitetin e rikonfirmuar pa asnjë ndërhyrje nga jashtë.Një provë për këtë është qeveria e re, e dalë nga Asambleja Kombëtare,mbajtur në Lushnjë më 28 janar.Pra në rast se duam të sigurojmë paqën në Ballkan dije të frenojmë lakmitë imperialiste,ne duhet të mbajmë parasysh edhe aspiratat shqiptare“.( Arkivi Qendror i shtetit, fondi 35 , dosja 112 , fleta 1 ).

  Në krye të ushtarëve të Mbrojtjes Kombëtare,në janarin e vitit  1920,për gati një muaj rresht,Preng Previzi mbajti qëndrim të vendosur në mbrojtje të Kongresit të Lushnjës.Provokacioneve italiane si edhe bashkëpuntorëve të tyre,Prenga iu përgjigjej ftohtësisht por edhe trimërisht duke u dëshmuar aytre se punimet e këtij kuvendi madhor,do të mund të ndërpriteshin vetëm nëse forcat italiane do të kalonin përmbi kufomat e gjakosura trimërisht të shqiptarëve.Më pas,në përfundim të këtij kongresi Preng Previzi së bashku me një grusht trimash matjanë do të shoqëronte Ministrin e  Mbrendshëm të dalë aty,Ahmet Zogun,nëpër peripecitë e mëdha të rrugës për në Tiranë.Nëse qeveria e dalë prej Kongresit të Lushnjës,zhvilloi me sukses punimet dhe vajti triumfuese në Tiranë,këtu padyshim ka shkëlqyer edhe trimëria e togerit Preng Previzi.Pos trimërisë dhe vendosmërisë së terguar në Lushnjë,Preng Previzin do ta shohim në një varg detyrash të Ushtrisë Kombëtare Shqiptare në Tiranë.Organizator i talentuar,biri i Krujës do të ndikonte së tepërmi jo vetëm në vendosjen e një disipline të ndërgjegjshme,por sidomos në pikëpamje të modernizimit të ushtrisë kombëtare.Ndërkaq ai ka marrë gradën e kapidenit dhe emri i tij ngjall repsekt jo vetëm në mjediset e gazermave por edhe më tej,në shoqërinë shqiptare të kohës.Ngjarjet e qershorit të vitit 1924,do të përcilleshin me dhimbje në ndërgjegjen e prengës.Ajo çka historiografia shqiptare e quajti për decenie me rradhë si revolucion demografiko-borgjez,ishte në fakt një grusht shteti e disa njerëzve që ëndërronin demokraci të kulluar duke shkatërruar pikërisht qelizat e shtetit modern.E vërteta është se ky i ashtuquajtur revullucion,degjeneroi në marrjen e pushtetit prej një grumbulli njerëzish të paaftë dhe që s’mundën ta mbanin dot ate,as pesë muaj,pa fajin e Nolit i cili ishte përkushtuar diplomacisë dhe gjendej jashtë Shqipërisë.

Besnik i kulturës gjermanike,i ligjve të shtetit (pamvarësisht se ç’shkallë mund të ishtin ata) Preng Previzi,që në momentet e parë të „revullucionit“ alla markësist,jep dorëheqjen.Për më tej,duke patur besim në aftësitë politike dhe në vendosmërinë e Ahmet Zogut,ai kalon në Jugosllavi ku viret në kontak me këtë,si dhe një pjesë të madhe të gardës mbretërore.Rikthehet sërish me Ahmet Zogun në fundvitin 1924,duke kërkuar të shkojë në ate detyrë që pat dhënë dorëheqje.Në vitin 1925, Ushtrija jonë Kombëtare,do të riorganizojë në pikëpamje të strukturave me ç’rast do t’u përgjigjej më me shpejtësi situatave të turbullta që kalonte atdheu.Në bazë të këtij rikonstruktimi,Ushtria Kombëtare u përcaktua në katër zona të mëdha gjeografike dhe operative.Pikërisht në zonën e qendrës,ç’ka përfshinte Tiranën,Krujën,Durrësin,Elbasanin dhe rrethinat e tyre,me dekret mbretëror,emërohet zonëkomandant,kapiten i klasit të Parë,Preng Previzi.Në krye të kësaj detyre,ky bir i Krujës,do të shpaloste jo vetëm aftësitë e veta ushtarake por sidomos shqiptarizmën e tij.Kërkend nuk fyejti,këkend nuk shau,madje edhe në momentet shumë të vështira dijti të trajtojë me urtësi vartësit e vet.Mbase vlen të theksojmë se edhe emërimet e tjera të Ahmet Zogut,në tri zonat e tjera,ishte mjaft domethënëse.Kështu në zonat veriore  dhe verilindore ishin caktuar si komandantë vendi trimat Hysni Dema dhe Muharrem Bajraktari,ndërsa në jug me qendër Korçën,ushtaraku Fiqri Dine.Të katër këta prijës ushtarakë për vite me radhë i lidhi një miqësi e pazakontë.Në konturet e kësaj miqesie,ravijëzohej qartë ndjenja e atdhedashurisë e cila kapërcente çdo lloj interesi vetiak apo pazar të bërë në dëm të marëvajtjes së Ushtrisë Kombëtare Shqiptare.Veçanërisht me Muharrem Bajraktarin,birin e Krujës do ta lidhte miqësia e përjetshme.Bajraktari do të ndihej në shtëpinë e Prengës në Tiranë,njëlloi si në shtëpinë e vet në malet e Lumës.

Natyrisht shkollimi i Preng Previzit nuk kishte qenë i plotë.Për këtë,me bursën e shtetit shqiptar,në vitet 1930-1934,ai studion në Akademinë e Lartë të Torinos,në ate shkollë ku studionte edhe princi italian Umberto.Në Torino,merr me vete edhe familjen me ç’rast djemtë,Lekën,Valentinin dhe Gentin,i dërgon të mësojnë në shkollë.Vetë,si një prind i mrekullueshëm gjen kohë jo vetëm të bisedojë me djemtë e gruan por edhe t’u mëkojë atyre dashurinë për fshatin e vogël Skuraj,Krujën dhe krejt viset shqiptare.Diplomohet shkëlqyeshëm edhe në këtë akademi të lartë të luftës dhe në vitin 1934,në vjeshtë kthehet sërish në atdhe duke marrë edhe lëvdatat e trupës mësimore italiane të Akademisë.Kthimi i Previzit në Tiranë,u prit me admirim nga rrethet intelektuale ushtarake.Ai pat rrezatuar kulturën ende pa shkuar në Itali e tani pritej të ndikonte edhe më shumë në modernizimet e ushtrisë sonë kombëtare.Por pak kohë,Previzi mundi të qëndroi në Tiranë.Ai kishte nisur të shfaqte hapur tani tendencat antiitaliane,me ç’rast edhe nuk shihej me sy të mirë prej disa pseudopatriotëve shqiptarë.Caktohet në një detyrë në Korçë dhe plotësisht i bindur për misionin  e vet,Preng Previzi dëshmon edhe në jugun e Shqipërisë aftësitë organizative ushtarake.Punon pa u lodhur e përpiqet që në çdo gazermë shqiptare të ketë një mendim e mentalitet të shenjtë për simbolet kombëtare.Festa e flamurit,do të përcillej kurdoherë në këto garnizone,përmes zërit të butë të ushtarit të lartë dashurisë atërore së tij për vartësit.Gjithsesi rregullat e ngurta të jetës ushtarake,nuk do të mund të fshinin nga shpirti i tij gjurmët e atij artisti të heshtur i cili thërret gazin dhe harenë edhe atëherë kur ato janë të padukshme.Mban korrespondencë të vazhdueshme me mësuesin e tij të dashur Fishtën dhe me një letër nga Korça i shkruan : „Mbasi Korçën pikturore e pate në stinën e dimërit,duhet të vini ta shifni edhe në verë e cila besoj se do t’u pëlqejë më tepër“.( Arkivi Qendror i shtetit,dosja 36,fleta 46 ).

Ka një interes të veçantë për Previzin në fillimvitin 1939,nga pala italiane.Por ai qëndron në Korçë duke u shprehur hapur për qëllimet italiane.Për më tej,në një bisedë që ka patur me Musolinin,mendimi i tij ka qenë i prerë se Ushtria Kombëtare Shqiptare është e zonja vetë të ruajë kufijtë e saj.Prilli i vitit 1939 do ta gjejë të dyzuar ashtu si qindra oficerë shqiptarë që patën studiuar në akademitë e larta ushtarake të Italisë.Sidoqoftë në çastet e mbrame,ai vendos të rije në Shqipëri e të kontriboje sa të jetë e mundur për ushtrinë e kombit të vet me ç’rast i pat falur vitet më të bukura të jetës.E vërteta është se ishin me dhjetra oficerë të lartë shqiptarë të cilët në fillim të viteve 40-të ringritën ushtrinë shqiptare në pikëpamje të funsionimit të saj.Preng Previzi,tashmë ka kaluar hapur në krahun e nacionalizmit shqiptar duke besuar jo vetëm programet e tyre por edhe aftësitë dhe frymën perëndimore që ata përkrahnin.Në vjeshtën e vitit 1943,del haptaz në përkrahje të ideve për një asamble kombëtare me përfaqsues të krejt viseve etnike shqiptare.Në bashkëpunim të ngushtë me Fiqri Dinën me Mid’hat Frashërin dhe Bedri Pejanin,bënë çmos që kjo asamble duke përfituar nga politikat europiane të ditës,të hedhë sytë sidomos në kufitë etnike shqiptare.Në ditët më pas,qeveria shqiptare e dalë prej kësaj asambleje,vendosi për „“organizimin e Mbrojtjes Kombëtare Shqiptare dhe Preng Previzi komandant i saj“.(Arkivi  Qendror i Ushtrisë Tiranë,Fondi 249,dosja 11-58,fleta 155 ).

Disa ditë më pas,Preng Previzi,në këtë funksion merr gradën e gjeneralit,ç’prej atij momenti e deri më sot,gradat e gjeneralit mbetën të lavdishme në supet e atij burri që për një çerek shekulli u ra kryq e tërthor trojeve amtare.Ai dijti jo vetëm të organizoj dhe aftësoj reparte shqiptare të asaj kohe,por edhe t’i udhëheqë ato në përpjekje ndaj reparteve serbo-malazeze,bullgare e greke.Si rallëkush në histori në çerkeshekullin e formimit të Mbrojtjes sonë Kombëtare,Preng Previzi dijti të transmetonte me urtësi e largpamësi dijet e mëdha të tij,të fituara,në breza të tëra ushtarësh shqiptarë.Prandaj ato grada të gjeneralit jo vetëm që nuk mund të përfliten,por duhen shkundur prej pluhurit të viteve e të zënë vendin e tyre në shtetin amë,si simbole të një sakrifice të denjë për atdheun.E theksoi këtë die ngase çerek shekulli pune vetmohuese,nuk mund të hidhen dot poshtë me një laps,të një grupi historianësh bollshevik që kanë zhgaravitur historinë tonë duke u përpjekur të denigrojnë figura të tilla,të përmasave të Previzit.E vërteta është se qershorin e vitit 1944,biri i Krujës, e la funksionin në fjalë duke u përpjekur të mbajë kontakte sa më të afërta me nacionalistët shqiptarë.Ai parashihte luftën e rrezikshme që komunistët bënin për marrjen e pushtetit e duke mos dashur të derdhe gjak shqiptari bëri ç’mos për kompromise në të mirë të çështjes shqiptare.

Duke marrë shkas nga biseda e përfaqsuesit anglez I.Amery,me Nuredin Vlorën lidhur me situatën e krijuar në gushtin  e vitit 1944,historiografia komuniste citon se :“Nuredin Vlora,pas këtij takimi,vuri në dijeni kryeministrin,Fiqri Dine,i cili së bashku me „gjeneralin“ pa ushtri Preng Previzin i cili njihej si „komandant i forcave ushtarake shqiptare“ më 18 gusht vrapuan për tek Abaz Kupi,në Krujë“.(Arkivi i Ministrisë së Punëve të Mbrendshme,Tiranë,dokumenta të zyrës së shërbimeve strategjike,19 gusht 1944, nr.1475 ).

  Natyrisht këta  kuazihistorianë të degjeneruar do të bëjnë të paditurin,ngase në mijëra faqe është shkruar se komandant i përgjitshëm atëherë ishte diktatori xhelat E.Hoxha dhe pas tij shkonin mijëra shqiptarë.Kjo ironi për Preng Previzin nuk vlen aspak,përballë asaj vepre madhore së tij,për kombin e vet.Tek e mbramja historia e fund shekullit dëshmoi këtë.

Në vjeshtën e vitit 1944,së bashku me dhjetra nacionalsitë të tjerë shqiptarë,Preng Previzi kalon në Greqi me brengën e madhe për murtajën komuniste që po mbërthente atdheun e vet.Aty,jeta e tij kalon përmes  privacionesh të mëdha deri sa një ditë emigron për në belgjikë.Edhe këtu,do të jetonte duke bërë punë nga më të ndryshmet e duke shpresuar sidoqoftë në ditën e nesërme të atdheut.Në familjen Bajaraktari ende sot,ruhet një letër e dërguar prej Prengës,ku i thot Muharremit :

„Malli për Shqipninë po ma than shpirtin,por dashtë zoti e fëmijët tanë kanë mujtë me pi ujë,të lirë, në ato gurra“.

Mbyll sytë në Lelimon të Belgjikës , më 6 shtator 1977,kur ende ishte në valët e punëve për organizimin e emigrantëve shqiptarë në frontin e rezistencës antikomuniste.

Bern-Zvicër

Derë e traditës atdhetare/

Nga Idriz Lamaj/

  Vasil Gërmenji rrjedh nga një derë e traditës  atdhetare. Gjyshi i tij, Thanas Gërmenji, udhëtonte shpesh për në Stamboll dhe Misir, ku takohej me patriotë dhe veprimtarë të shquar të Lëvizjes Kombëtare si me Naim Frashërin, Thimi Mitkon, Spiro Dinen e sa e sa të tjerë. Thanasi kishte miqësi të ngushtë me Jani Vreton, të cilin e përkrahu edhe materialisht për botimin e shkrimeve të para. Ai mbante lidhje me mërgimtarë të ndryshëm në kolonitë e shqiptarëve të Bukureshtit, Sofjes, Stambollit e Egjiptit dhe njëkohësisht u shërbeu dhe si ndërlidhës me të afërmit e tyre në vendlindje duke u dërguar lajme e të holla nga mërgimi, duke luajtur kështu rolin e një bankieri të vogël. Thanas Gërmenji ishte një prej themeluesve të lëvizjes së fshehtë “Dora e Zezë”. Ai u vra diku në Thrakë, duke lënë pas tre djem, Spiron, Themistokliun e Telemakun, të cilët mbetën jo vetëm jetimë por edhe në gjendje shumë të vështirë ekonomike.

Më 1892 të bijtë e Thanas Gërmenjit emigrojnë në Rumani. Aty kryejnë punë të rënda fizike, si çirakë e, në të njëjtën kohë, marrin pjesë në të gjitha veprimtaritë e shoqatave kombëtare në kryeqytetin rumun. Pas nëntë vjetësh, Telemaku e Themistokliu, kthehen përsëri në Korçë e, pas shumë peripecish, vendosen me banim në Manastir.

Në atë kohë, Manastiri ishte një prej qyteteve më të mëdha të Ballkanit, ku zhvilloheshin veprimtari të ndryshme politike e kulturore. Aty ishte Valiu i Stambollit. Në atë qytet zhvillonin veprimtarinë e tyre edhe shumë organizata shqiptare dhe të huaja, sidomos greke e bullgare.  Në saje të babait të tyre atdhetar dhe të miqësive që kishte, kryetari i bashkisë u dha atyre me kontratë një biznes për furnizimin me gaz të qytetit. Me anë të asaj sipërmarrje, vëllezërit Gërmenji, siguronin jetesën familjare e njëkohësisht mbulonin veprimtaritë e tyre atdhetare.

Në fillim të vitit 1908, Telemak e Themistokli Gërmenji hapën një hotel në  qendër të qytetit dhe i vunë emrin “Liria”, i cili shumë shpejt u bë qëndra e shqiptarëve të Manastirit dhe gjithë atyre që u binte rruga andej. Hoteli, veç dhomave për të fjetur, kishte një restorant, një sallë të madhe për konferenca dhe një bibliotekë që mund ta shfrytëzonin të gjithë. Në një dhomë të fshehtë ndodhej shtypi kombëtar: libra, gazeta dhe revista të shtypura në gjuhën shqipe në Sofje, Bukuresht, Boston e gjetkë.(Te plote kete speciale te sapo pergatitur nga studiuesi dhe publicisti Idriz Lamaj, ish gazetar i Zerit te Amerikes, do ta lexoni ne Diellin e printuar)

Ne Foto: femijet hundëzake/

Nga Fahri Xharra/

Aty ku piqen Afganistani, Pakistani, Taxhikistani dhe Kina, aty është Hundëza. Hundëza është mbi 2500 m mbi nivelin e detit dhe rrethohet me male 7 mijë metërshe të larta. Po në këtë lartësi mbidetare e krejtësisht malore prodhohen perimet, pemët dhe drithërat e ndryshëm, aty prodhohen dhe jetohet prej patateve, fasules, grurit, elbit, shalqirit, rrushit, qershisë, mollës, dardhës, pjeshkës dhe kajsisë.

Banorët janë arë-bërës(bujq) të mrekullueshëm dhe e kanë krijuar sistemin e vet të vaditjes dhe kullimit, kanalet kulluese që quhen KULLSE. Mali i lartë i mbuluar me akullnaja quhet RAKAPOSHI (ra kah poshtë) e furnizon luginën me ujë të pijshëm. Banorët që jetojnë në harmoni të plotë dhe kanë shëndet të mirë pa sëmundje të kohës janë të njohur në botë se rrojnë gjatë.

Hundëzakët jetojnë rreth 100- 40 vjet. Një djali të lindur nëna i jep gjinj deri në tre vjet, kurse vajzës vetëm dy. Në Hundëzë nuk ka ndarje të çifteve të martuara. E quajnë veten hundëzakë, sepse lugina mes malesh ku jetojnë e ka formën e hundës. Gjuha e folur prej tyre është BURRUSHASKI (burrërrishtja), gjuhë e cila nuk shkruhet. Burrat veshin SHALVARE (shal-vare), ndërsa gratë bluzën e tyre e quajnë KAMISHA. Vallet e tyre shoqërohen nga tupanët, fyejt apo pipëzat dhe valltarët kërcejnë të kapur dorë për dore në rreth. Në raste festash burrat veshin pelerinë leshi të quajtur çuka. Në tetor është festa e vërës (pijeve alkoolike). Gratë nuk janë të mbuluara me perçe.

Festa më e rëndësishme është ajo e Vitit të Ri Diellor. Ky festim quhet NA UROSH. Në një ditë të vetme të dhjetorit kryhen të gjitha martesat e vitit. Hundëzakët e tregojnë brez pas brezi historinë e tyre se si kanë mbetur aty që nga shekulli III p. e. s. dhe se e kanë prejardhjen që nga koha e Aleksandrit të Madh. Aristidh Kola, historian arvanitas në librin e tij , , Arvanitasit” shkruan. . . Aleksandri i madh, ilir nga nëna e tij e kishte rritur ushtrinë e tij me ushtarë të zgjedhur ilirë. Por pas vrasjes së Klitit nga ana e Lekës së Madh, atë periudhë e veçojmë se rreth 6 mijë ushtarë ilirë u ndanë nga ky i fundit dhe veçuan duke u pozicionuar të veçuar në Braktane deri sa u përqendruan në Qafirstanin e sotëm. . .

Pra, fjalën e kemi për një mori ilirësh ( e sot rreth 50 mijë sish) që kanë mbetur aty që nga koha e Lekës së Madh, nga koha e pushtimit të Mbretërisë së Persisë të Dariusit. Vendi i hundëzakëve u quajt Qafirstan për shkak se nuk e pranuan islamizimin. (Qafirstan –vend i jobesimtarëve). Hundëzakët jetuan me mijëra vjet si paganë deri në fillim të shekullit XIX, deri sa Emiri Abdur Rrahman Khan i konvertoi qafirët në islam. (1895-1896). Pas pushtimit të Emirit të Kabulit vendi u quajt Nuristan (Vend i Dritës) . Qafirstani ishte pushtuar shpesh edhe para Emirit dhe sigurisht që identiteti i tyre u degradua, ”priftat “ e tyre u vranë, qendrat fetare ishin djegur, të rinjtë ishin marrë me zor për ushtri, kurse vajzat për haremet e khanëve.

Çka është e rëndësishme që hundëzakët edhe sot e kësaj dite e pinë verën e përzier me ujë, si të parët tanë ilirët. Janë popull trupgjatë, me lëkurë të bardhë dhe mollëza të kuqe, shumica e tyre me sy të kaltër, të gjelbër dhe hiri, flokët e verdhë deri në ngjyrëkafe, gjë që i dallon nga afganët, tagjikët apo pakistanezët. Shumë prej tyre edhe leshkuq.

Lartë në male jeton fisi karakteristik i Kalashëve. Kalashët janë animistët e fundit të Azisë Qendrore. Si grup i vogël prej 5 mijë vetash e kanë një histori më ndryshe nga hundëzakët tjerë. Me kalimin e shekujve Qafirstani u nda në dy zona- ajo e qafirëve të zinj e që sot janë kalashët dhe qafirët e kuq, pasardhësit e tyre sot jetojnë në Nuristan e që iu nënshtruan xhihadit të Emirit të Kabulit. Qafiret e zinj jetojnë edhe sot me besimin e tyre Animist, me të cilin besohet se edhe druri ka shpirt. Me mijëra vjet kalashët e kanë ruajtur dhe mbijetuar kulturën e tyre unike, identitetin social dhe gjuhësor, por shekulli i ri i ka përballur me dy përballje të reja të fundamentalizmit fetar dhe ndryshimeve klimatike. Studimi i Hundëzës dhe hundëzakëve ka rëndësi të madhe për kulturën shqiptare , sepse kanë jetuar me mijëra vjet të veçuar nga rrethi dhe ashtu janë ruajtur tiparet popullore, gjuhësore dhe zakonore ilire-shqiptare.Është interesant që fqinjët tanë kanë guxim që të pathirrur të kërcejnë në dasmën tonë. . . Grekët me vite të tëra dërgojnë mësues, hapin shkolla greke dhe e bindin botën për prejardhjen e hhundëzakëve si grekë, kurse sllavo-maqedonasit që nga viti 1996 dërgojnë linguistë sllavë në vendin e kalashëve për të gjetur vazhdimësi gjuhësore në mes gjuhës sllavo-maqedone dhe asaj burrerrishte. Kurse ironia edhe më e madhe është ajo e vitit 2008 kur kryeministri i Fyromit, Gruevski thirri në vizitë princin hundëzakë Gacanfer Ali Khanin dhe princeshën Roni Atika, si pasardhës të Lekës së Madh e kjo vetëm për të treguar vazhdueshmërinë sllavo –maqedonase me hundëzakët(!). . . . . . . kurse ne shqiptarët dasmës sonë ia vëmë vellon e harresës dhe të mospërfilljes

E kujtojme me rastin e 80-vjetorit te vrasjes-( 1873-14.08.1933)/

Ne Foto: Me një grup bashkatdhetarësh, me banim në Suedi, para shtatores së Hasan Prishtinës (Tiranë, 29 Nëntor 2012)/

Nga:Prof. MURAT  GECAJ/

 ”…Mue, në idenë teme patriotike nuk ka mujtë as nuk do të mujë me më shtrue, ari i të tanë botës, por as mënia e të tanë anmiqve! Ka me më shtrue vetëm vdekja!”  (H. Prishtina)

1.

Përsëri erdhi data përkujtimore e atij gushti të paharruar dhe që lëndoi shumë zemra shqiptarësh. Ajo lidhet me emrin e nderuar të atdhetarit të madh Hasan Prishtina. Krahas figurave tjera të shquara atdhetare, si Bajram Curri, për atë kam dëgjur të flitet me dashuri e respekt, që në fëmijëri e rini, atje në vendlindjen time, Malësi e Gjakovës (Tropojë). Më pas, u njoha më mirë me jetën e tij, në vitet e studimeve universitare. Ndodhi që, kur punoja redaktor në gazetën ”Bashkimi”, në vitet ’70-të të shekullit të kaluar dhe i sollen eshtrat e tij në Shqipëri e i rivarrosën në Kukës, shkova atje për të bërë një shkrim. Ai u publikua, me titullin e një vargu të rapsodisë popullore, thurur ato ditë: ”Prapë, na erdh’ Hasan Prishtina!…”. Dhe ja, përsëri tani, kemi detyrim ta kujtojmë e ta nderojmë atë, për ndihmesën e gjithanshme ndaj Atdheut e Kombit tonë.

Të gjithë ne, tani ndiejmë krenari të ligjëshme edhe kur e dimë se, me rastin e 100-vjetorit të Pavarësisë, u vendosën me ceremoni shtatore të tij, në Tiranë, Prishtinë e Shkup.

2.

Ishte data 14 gusht e vitit 1933. Hasan Prishtina, figurë e njohur e lëvizjes për liri e pavarësi, kishte dy javë që ndodhej ne Selanik (Greqi), me misionin e lartë  atdhetar që të pengonte me çdo kusht shpërnguljen e kosovarëve për në Anadoll të Turqisë, pas marrëveshjes së bërë ndërmjet qeverive serbe e osmane. Duke kaluar qetësisht nëpër një rrugë të atij qyteti, ai u godit pas shpine tradhtisht, me pesë plumba vdekjeprurës, nga një agjent i paguar, dorë e stërgjatur e armiqve të tij dhe gjithë popullit shqiptar. Tek rrëzohej si lisi përtokë, në moshën 60-vjeçare, ai burrë i madh i Kosovës kreshnike dhe i mbarë Shqipërisë, ndoshta vetëtimëthi, përsëri solli ndërmend betimin solemn, që kishte bërë para popullit e Atdheut, të cilin e mbajti me nder deri në fund të jetës: ”…Mue, në idenë teme patriotike nuk ka mujtë as nuk do të mujë me më shtrue, ari i të tanë botës, por as mënia e të tanë anmiqve! Ka me më shtrue vetëm vdekja!”

Në jetën e tij prej luftëtari të paepur, ai u ndoq këmba-këmbës nga armiqtë e shumtë e pabesë, të cilët i bënë katër atentate dhe e dënuan gjashtë herë me vdekje, në mungesë. Por, megjithatë, nuk u përkul as nuk u ndal asnjëherë në rrugën e nisur në shërbim të mëmëdheut, siç e dëshmon edhe kënga popullore kushtuar atij: ”S’ të shtroi ari i tanë mbretnive,/ s’ të lidhën leqet e tradhtive…”.

3.

Lindi në qytetin Vuçiternë të Kosovës, më 1873, pra 140 vjet më parë. Familja e tij ishte shpërngulur në atë qytet nga fshati Polanc i Drenicës, krahinë e njohur për qendresën shumëvjeçare për liri e pavarësi. Mësimet e para i përfundoi në vendlindje, ndërsa të mesmen në një kolegj francez të Selanikut dhe të lartat për drejtësi, në Stamboll. U rrit dhe u edukua njeri i zgjuar e luftëtar, nga i ati dhe e ëma, në djepin e popullit kryengritës të asaj krahine. Kështu, mësimet e para atdhetare, që mori në familje dhe më vonë në shkollë, ai i vuri në shërbim të çlirimit e bashkimit kombëtar. Periudha, kur u rrit e u burrërua Hasan Prishtina, ishin vitet e zjarrta të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Nga i ati kishte trashëguar pasuri jo të vogël, por atë e përdori për blerjen e armëve në shërbim të kryengretjes së përgjithshme antiosmane të viteve 1910-1912 dhe,  në vijimësi, për çeljen e shkollave shqipe.

Me penë e me pushkë, me fjalë e me diplomaci, kudo ku u ndodh, ndërmjet miqësh e armiqësh, Hasan Prishtina nuk pushoi asnjëherë të propagandonte dhe të përpiqej për të venë në zbatim idenë e tij: çlirimin e bashkimin e Atdheut të robëruar dhe zhvillimin e tij. Me fjalën e ëmbël e të guximshme dhe me artikujt e tij në shtypin e kohës, zgjonte ndërmjet popullit e rinisë kosovare ndjenjat e atdhedashurisë, urrejtjen e thellë ndaj pushtuesve e tradhtarëve.

Hasan Prishtina u bë luftëtar aktiv edhe për gjuhë  e shkollën shqipe, të cilat i vlerësonte si faktorë të domosdoshëm për zgjimin dhe forcimin e ndjenjave kombëtare. Vetë u kujdes që 50 djem kosovarë të shkonin për të vazhduar mësimet në shkollën Normale të Elbasanit dhe të bëheshin mësues për shkollat në gjuhën amtare në Kosovë. Ashtu si rilindësit e tjerë, punoi me ngulm kundër ndasive fetare e krahinore, kundër vllavrasjeve e gjaqeve. Në vitin 1908, ishte nismëtar për tubimin e 30 mijë kosovarëve në Ferizaj dhe mbështeti Kongresin e Manasitrit për alfabetin, që e kemi në përdorim  sot. Deputet në Parlamentin xhonturk (1908), në moshën 35-vjeçare doli në opozitë, bashkë me  disa deputetë të tjerë, atdhetarë shqiptarë. Shtypi i kohës shkruante: ”Ky dashamir (H.Prishtina,-shënimi ynë) i bën një nder të madh amës Shqipëri, për të cilën ai është gati të bëhet theror”. Duke u ngritur me forcë në mbrojtje të të drejtave të shqiptarëve, në Parlamentin xhonturk protestoi energjikisht kundër premtimeve të tyre boshe dhe barbarizmave në Kosovë. ”Deputeti kryengritës, që kërcënon Sulltanin”, siç e quajtën qeveritarët e kohës dhe shtypi xhonturk, pa iu trembur syri aspak, brenda në Parlament, e quajti kriminel gjeneralin xhelat Durgut Pasha. Siç do të shkruante vetë H. Prishtina më pas, në vend të një kolltuku me turp të Stambolit, zgjodhi rrugën e ndershme, kryengritjen në  male, ndërmjet popullit trim e liridashës të Kosovës.

4.

Pas Kuvendit historik të Junikut, në majin e vitit 1912, të prirë nga atdhetarët e trimat luftëtarë, Bajram Curri e Isa Boletini, u vendos të lidhej besa për kryengritjen e përgjithshme, kundër sundimit osman. Me zemra të ndezura e me besim të plotë në fitoren përfundimtare mbi armiqtë  pushtues, kryengritësit shqiptarë rendnin me armët krahut, duke kënduar: ”Besa-besë, nji herë kemi thanë,/ ty, Shqipni, na të kemi nanë;/ besa-besë, nji herë kemi thanë:/ për Shqipni, jetën duem me dhanë!”. Ismail Qemali gjithnjë i kujtonte fjalët, që i tha Hasan Prishtina, kur biseduan për fillimin e kryengritjes së përgjithshme: ”Hasan Beg, i besoj fetarisht karakterit të zotnisë sate. Ky besim më ka shtyrë me i shkrue në zemër ato fjalë, që i përdorove sot në Parlament, tue thanë:-Kam me kenë njeni e  ndoshta i pari i atyre, që kanë për ta ngrehë flamurin e kryengritjes”.

Pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, më 28 nëntor 1912, Hasan Prishtina u caktua ministër i  Bujqësisë, në Qeverinë e Vlorës. Në vitin 1915, ishte në ballë të kryengritjes së Lumës e Hasit (Kukës), kundër pushtimit serbo-malazez. Në vitet e pushtimit austriak e internuan në Vjenë, bashkë e me Bajram Cuirrin

Gjithnjë i papërkulur e me besim të madh në forcë e popullit tonë trim e liridashës, për vite me radhë Hasan Prishtina qëndroi në krye të lëvizjes atdhetare për çlirimin e Kosovës nga robëria serbe, me anën e kryengritjes së armatosur, me shpresë të madhe se një ditë Kosova do të ishte zonjë në truallin e vet të stërlashtë amtar. Ai nuk u pajtua asnjëherë me aneksimin e Kosovës nga monarkia shoviniste serbe. Si deputet i prefekturës së Drinit, në Parlamentin e parë shqiptar (1921), mbrojti me zjarr të drejtat e popullsisë shqiptare të krahinës së Dibrës dhe të mbarë trojeve amtare, si në Maqedoni e Kosovë, duke demaskuar masakrat e  shovinistëve, që synonin të shuanin ndjenjat liridashëse dhe t’i serbizonin ato krahina. Për ”drejtësinë” serbe ai shkruante: ”…asht i vetmi vend në botë, ku bëhen vrasje në prani të gjyqtarëve, të cilët heshtin!”

Pas krizës qeveritare dhe rrëzimit të qeverisë së P.Evangjelit, në dhjetor 1921 Hasan Prishtina u caktua kryeministër i Shqipërisë dhe në përbërje të Qeverisë caktoi figura të njohura të Kombit tonë, si: Fan Noli, ministër i Jashtëm; Zija Dibra, ministër i Brendshëm; Hoxha Kadriu, ministër i Drejtësisë; Bajram Curri, komandant i Përgjithshëm i Ushtrisë etj. Shpejt u ndërlikuan rrethanat nga kundërshtarët e tij politikë dhe H. Prishtina u detyrua të jepte dorëheqjen, por asjëherë nuk e ndërpreu veprimtarinë e tij atdhetare. Kështu, në vitet 1922-1923, së bashku me ”Dragoin e Dragobisë”, Bajram Curri, drejtuan Lëvizjen fshatare në Veri, kundër vendosjes së diktaturës, me thirrjen luftarake: ”Në shtatë e në shtatëdhjetë!”. Në atë periudhë, ministria e Luftës urdhëronte, me anë të një telegrami, vartësit e saj në Malësi: ”Ata, qi kanë guxue me i mbajtë apo arratisen me ta (H.Prishtina me shokët e tij,-shënimi ynë), të ndiqen e të dënohen, sikurse vetë kryengritësit”. Por ata nuk u trembën as e ulën ritmin e kundërshtimit ndaj qeverisë në Tiranë dhe gjetën strehë në ”Shpellën e pushkëve” apo në ”Stanin e Hasan Prishtinës”, në Malësinë e Gjakovës(Tropojë) e kudo në ato krahina.

Shtypi i kohës, duke çmuar lart veprën e tyre atdhetare, shkruante: ”Të mos ishte Hasan Prishtina dhe Bajram Curri, me disa shokë të tjerë, s’do të bëhej kurrgjë as për gjuhë as për Shqipëri”. Sa domethënëse ishin dhe fjalët, që deklaroi vetë Hasan Prishtina në Parlamentin shqiptar, pas rrëzimit të qeverisë demokratike të Fan Nolit: ”Shqiptarit nuk mund me ja lidhë gojën jo dyfeku, por as topi!”

Kundërshtarët e ndiqnin me ngulm dhe donin ta kapnin ”kryet e gjarpërit”, siç e quajtën ata H.Prishtinën. Por populli i donte dhe i mbronte me besnikëri prijësit e vet, pra dhe ai, ndërmjet tij, gjeti forcë e papërkulshmëri. Bashkë me atdhetarë të tjerë, Hasan Prishtina e përkrahu pa rezerva Revolucionin e Qershorit 1924. Në shtator të atij viti, bashkë me Bajram Currin, shkroi në Gjenevë, si përfaqësues i ”Komitetit për mbrojtjen e Kosovës”, ku protestuan energjikisht në Lidhjen e Kombeve, kundër barbarizmave serbe në Kosovë.

Mbas dështimit të Revolucionit, në dhjetor të vitit 1924, shumë demokratë mërguan jashtë Atdheut, ndër të cilët ishte dhe H. Prishtina. Por edhe atje nuk e ndali veprimtarinë e tij për të mirën e popullit, të Kosovës dhe të gjithë Shqipërisë. Nën drejtimin e tij, u themelua dhe vazhdoi, për disa vjet me radhë, veprimtarinë politike jashtë vendit ”Komiteti i çlirimit të Kosovës”. Ai u lidh ngushtë me lëvizjet përparimtare të popujve të tjerë, në luftë kundër rregjimeve shtypëse të Ballkanit dhe politikës së tyre antishqiptare, sidomos kundër politikës shoviniste të kralëve të Jugosllavisë, që përpiqeshin me çdo mjet ta kolonizonin dhe serbizonin Kosovën e pamposhtur.

5.

Në vitin 1929, Hasan Prishtina i dërgoi një peticion ”Lidhjes së Kombeve”, ku jepte fakte e dëshmi të shumta për pozitën skllavëruese të shqiptarëve në Kosovë. Gjithashtu, aty argumentonte qartë politikën e shfarosjes së shqiptarëve nga qeveria shoviniste jugosllave: ”…Qeveria e shteti serbo-kroato-slloven e trajton këtë popull të rrënjosur në tokën e tij, siç trajtoheshin në kohët e largata të lashtësisë, fiset e mundura dhe të skllavëruara. Shqiptarët janë dëbuar nga tokat e tyre, nga trualli i tyre aq stërgjyshor, i vaditur me gjakun e djersën e tyre; ata janë shtërnguar ta braktisin atë…ndërkohë që qeveria serbo-kroato-sllovene e ndanë pasurinë e tyre në mes të serbëve, malazezëve dhe emigrantëve rusë”. Por fjalët e tij shkuan në vesh të shurdhër, prandaj përsëri iu drejtua ”Lidhjes së Kombeve”, në mbrojtje të të drejtave të popullsisë shqiptare të Kosovës.

Protestat e ashpra dhe të vendosura të H.Prishtinës e ruajtën aktualitetin e tyre, deri në vitin 1998-1999,, kur mbi popullsinë shqiptare të Kosovës vazhdonin të  rëndonin si malet:  shtypja e diskriminimi i rregjimit serb, gjendja e diferencuar ekonomike dhe, në përgjithësi, politika nacionaliste shoviniste serbe.

            6.

Vrasja pas shpine e H.Prishtinës, 80 vjet më parë, shkaktoi dhimbje e zemërim në mbarë popullin shqiptar, ndërsa armiqtë fërkuan duart nga gëzimi. Shtypi i huaj i kohës shkruante: ”U zhduk njëri prej armiqve më me rëndësi të politikës serbe në Shqipëri” dhe se ai, ”si politikan  energjik, që ishte, nuk ndenji kurrë i qetë, por mori pjesë në të gjithë çështjet, që i përkisnin fatit të Shqipërisë”.

Jeta e Hasan Prishtinës është ajo e një atdhetari të papërkulur, e mbushur me përpjekje dhe sakrifica të panumarta, me synimin që t’i shihte Kosovën e Shqipërinë të bashkuara e të përparuara, me ekonomi, arsim e kulturë  të zhvilluar, në rrjedhat evropiane. Janë aq domethënëse fjalët e tij, se për tokën amtare nuk duhet kursyer asgjë: ”Bajmë be e lidhim besën e burrave, se kemi me ba çfarëdo flije, në kurban kjoftë nevoja!…”

Veprimtaria e lartë atdhetare e ”Luanit të Prishtinës”, ”deputetit kryengritës” etj., siç është cilësuar ai, ka lënë gjurmë të pashlyera ndër brezat. Ndonjë pseudohistroian është munduar të shfaqë mëdyshje për këtë figurë të ndritur të Kombit tonë, por ai ka mbetur përherë i paharruar. Në dhjetor të vitit 1977, eshtrat e tij u sollën në Shqipëri dhe, që nga ajo kohë, prehen në qytetin e Kukësit, me fytyrë nga Kosova e dashur e tij. Me atë rast, u thurën dhe këngë popullore, me vargje të tillë kuptimplotë, si: ”Borën e shkund në mal çetina,/ prapë na erdh’ Hasan Prishtina…/ Bajram Curri përmbi shkrep,/ po të pret si vllaun e vet…/S’të shtroi ari i tanë mbretnive/ s’të lidhën leqet e tradhtive”.

Për atdhetarin e shquar demokrat  Hasan Prishtina janë bërë botime e janë shkruar artikuj të shumtë. Emrin e tij e mbajnë shkolla e institucione të ndryshme, në trojet shqiptare. Ndërsa ishte peng i madh fakti që, nga rregjimi monist, nuk u nderua me titullin ”Hero i Popullit”. Por, megjithatë, është e sigurtë  që brezat e shqiptarave do ta nderojnë e kujtojnë përherë, këtë ”vigan liberator”.

Tiranë, 13 gusht 2013

Shkruan: Eugen SHEHU/

Ju ka qëlluar të shihni një det të qetë,të kaltër e të butë si mëndafsh ? Mbi valët e tij lozonjare luajnë pulëbardha e gjthfarë zogjsh të gëzuar.Por unë do t’i falem kurdoherë atij deti me dallgë.Brenda ujërave të kaltër të tij,ku gjëmojnë heshtur kënga e fortunaleve.Brenda gjoksit të këtij deti,ku buçet me zë të lartë gjëmimi me afsh lirie.Dhe një det i tillë me gjëmime,një zemër e pafriguar në kërkim të lirisë  siç ishte edhe jeta e Jakup Ferrit.

U lind në Pllavë të vitit 1832.Ishte djali i dytë i trimit Ferr Ferri rreth të cilit ishin grumbulluar një grusht burrash trima duke shpërthyer hera-herës në revolta të përgjakshme ndaj dhunës morale dhe fizike që ushtronin autoritetet vendore të Portës së Lartë.Ferr Ferri ka ftuar me këtë rast miqtë në kullën e vet të madhe duke iu kumtuar atyre se radhët e çetës ishin shtuar edhe me një trim.Kësisoj,jeta e Jakup Ferrit,ende e njomë,ende në djep,ishte paracaktuar për t’u jetuar në grykat e malet e Plavës e Gucisë,në ruajtje të kufijve shqiptare.

Në mesin e shekullit të kaluar,invazionet osmane,synuan në trevat e Plavës dhe Gucisë, ndryshimin e krakterit të regjionit.Me që në pjesën e madhe të këtyre trevave sundonte besimi katolik.Në mjaft raste,misionarët osman të ardhur nga Stambolli u bashkuan me masat e tyre në ato shtërnguese të autoriteteve vendase veçanërisht në lidhje me arësimin në gjuhën osmane,synonin gjithashtu të luftonin institucionin e besës shqiptare i cili veçanërisht në Plavë e Guci kishte një shtrirje të çuditshme.Por tërë këto përpjekje,nuk mundën të përçajnë fiset shqiptare përpara të cilave shenjtëria e trojeve ishte në kufijtë mitik.Ndër ata burra që i vunë gjokset këtij presioni,ishin padyshim edhe Ferr Ferri me të bijtë.

Në fillim të viteve 60 të të shekullit të XIX,pasi kishin thyer kryengritjet e mëdha shqiptare në vilajetet e Janinës,Manastirit e Shkupit,turqit iu drejtuan për realizimin e reformave të Tanzimatit,Plavës e Gucisë.Të vënë midis dy zjarresh,nga njeri krah rreziku serbo-malazez dhe nga krahu tjetër ai osman,shqiptarët e këtyre trevave i thirën së mbrendshmi institucionit të tyre të besës.Të udhëhequr mençurisht prej Zeqë Jakup Ferrit,Osman Omeragës dhe Adem Shahmanit,gati katër mijë burra të armatosur,brenda tri ditëve u rreshtuan në formacione të rregullta luftarake të gatshëm të sakrifikonin edhe jetën.Për më tej,në potencimin e kësaj lëvizjeje të qartë çliruese,që iu dërgua prej kryengritësve një peticion Portës së Lartë ku i kërkohej : të mos egzistonte administrata për mbledhjen e taksave të reja,të përjashtohej detyrimi ushtarak sipas urdhërave të rinj,madje të hiqeshin edhe disa detyrime të tjera që egzistonin përpara reformave të reja të Tanzimatit. Edhe pse Porta e Lartë,synonte në shtrirjen e pushtetit të egër të saj,deri në periferitë e largëta,ajo nuk rendi për luftë në Plavë e Guci.Porosià e saj ndaj kajmekamit ishin të qarta,gjithshka të kalonte butë derisa ushtria të vinte aty.Dhe kështu ndodhi në betejën e Moraçës ku përballë trimave shqiptarë u vunë mijëra jeniçerë osman.Në Moraçë,në ballë të luftimeve,vritet Zeqë Ferri.Jakupit i këputet kësisoj një krah por jo për ta dekurajuar ate.Dhe ç’prej këtij çasti e deri në fund,Jakup Ferri dijti të marrë gjakun e babait, vëllait dhe krejt shqiptarëve që u vranë prej serbo-malazezëve apo osmanllinjëve.

Ndërkaq,re të tjera të zeza do ti afroheshin në heshtje qiellit shqiptar në Plavë e Guci.Ushtritë osmane ishin mundur në luftë me rusinë dhe shkatërimi i Perandorisë shoqërohej me ngjalljen e ambicieve të reja etnike.Në kufijtë e Plavës e Gucisë,këtyre trevave shekullore të arbërit,malazezët dhe serbët kishin nisur të zbraznin pushkë.Nuk bëhet fjalë natyrisht për sulme të organizuara por,për një varg provokacionesh që do të mund të ndiznin një ditë zjarrin e madh në Ballkan. Sigurisht ngjalli një trishtimi tek shqiptarët e këtyre trevave,vendimi i Kongresit të Berlinit,çka i fal Malit të Zi,në kundërshtim të plotë me dëshirat e njerëzve dhe historinë e tyre,Plavën dhe Gucinë.Populli i revoltuar në Plavë,me të marrë vesh këtë lajm,rrethoi ndërtesën e garnizonit osman nën thirjen ; duam armë ! Ndërkaq burrat shqiptarë,ata që ndjenin së mbrendshmi vajtimin e vatanit të tyre,u mblodhën sërisht në kontaktet e tyre.E ndritura Lidhje Shqiptare e Prizërenit,ndër të tjera pat vendosur që krahina e Plavës e Gucisë të mos dorëzohet,madje krejt shqiptarët do të derdhin gjak për ta mbrojtur ate.Në këtë rrafsh,mendoj se duhet parë nën një dritë të re fakti që tërheqja e ushtrisë osmane nga kufijtë e Plavës dhe Gucisë u bë e menjëhershme,gati misteriose.Por ishte pikërisht zgjuarsia dhe mençuria prej prijësit popullorë të Jakup Ferrit i cili,nën thirrjen e lashtë të kushtrimit,mblodhi e organizoi rreth një mijë burra të armatosur të cilët zunë vendet dhe fortesat e boshatisura prej ushtrisë osmane.Vojvoda Bllazho Petroviç,kish filluar disa manovra ushtarake për t’iu dhënë shqiptarëve të kujtonin se çka ishte vendosur në Berlin do të çohej deri në fund.Madje dy shqiptarë që ruanin kufirin në Qafën e Previjës,mbasi u vranë prej malazezëve,u coptuan me thike,u futën në një thes dhe u përcuallën tinëz në tokën shqiptare.Makabriteti synonte dobësimin e guximit atdhetar,ç’ka gjithsesi s’mundi të ndodhte tek shqiptarët e këtyre trevave.Tashmë ruajtja e trojeve shqiptare,vlente të bëhej me grykën e pushkës.Jakup Ferrit i bashkohet i biri,Hasani,Ali Pashë Gucia,Mulla Jaha,Kadri Bajri dhe Binak Alia.Por jo vetëm trimat e Plavës por edhe ato të Karsniqes,Rugovës dhe Gashit iu bashkuan lëvizjes madhore për ruajtjen e kufijve shqiptarë të Plavës e Gucisë.Kështu në gushtin e vitit 1879,në Plavë u organizza një tubim i këtyre patriotëve për të lidhur besën.Në këtë tubim u tha hapur se nuk luftohej për fe,por për atdhe e popull,sepse atdheu ësht ma i shenjtë.Duke qenë se Jakup Ferri prej vitesh ish spikatur si strateg popullor, ushtarak,në këtë takim trimash atij iu kërkua mendimi mbi mbrojtjen dhe rrugët e realizimit të saj.I matur,nën një zë që dukej se ruante kurdoherë gjëmimet e largëta të qiellit,Jakup Ferri u përpoq të argumentojë se pamvarsisht si do luhej me fatin e tyre,vetë shqiptarët do të mbronin trojet stërgjyshërore.”Historia,foli,ndër të tjera,Jakup Ferri,na ka mësue se askush prej fqinjëve tanë s’na e ka dash të mirën,por vetëm të keqen”.Më pas duke patur parasysh ushtrinë e madhe malazeze,ky burrë trim kërkoi një mobilizim të madh,një thirrje me armë të gjitha meshkujve prej 15 deri më 80 vjeç.Vetëm në këtë lloj mobilizimi dhe duke u organizuar tërësisht,u mendua që të përballohej tërbimi serbo-malazez. Menjëherë pas mbarimit të këtij tubimi,Jakup Ferri niset për të lidhur besën me malësorët e Gashit dhe të Krasniqes.Ai niset për aty duke menduar se ka jo vetëm emër të mirë por edhe miq të ngushtë me të cilët ishin lidhur në gati katër decenie luftë kundra serbo-malazezëve.Zëri tingëllues i tij,kumtoi në prani të dhjetra burrave që gati sa nuk i përpinin fjalët e trimit të Plavës.Ngase qëllimi i Jakup Ferrit ishte që krejt malësija e Gashit dhe Krasniqes të lidhte besën për të luftuar  kundër serbo-malazezëve,generali popullor nuk harroi të përmend se Plava ishte e para fortesë që duhej mbrojtur prej të gjithë atyre që e donin autonominë dhe lirinë shqiptare.“ Pra juve a do të na ndihmoni ? Neve kemi besim se po,se jemi të një fisi,të  një gjaku arbanas,të nji vllaznie.Ju e doni krahinën tone si vendin tuej,sepse asht nji truell e nji vatan.Po kështu duhet ta dini se Plava e Gucia,asht e vetmja kala që prêt Cernagorën,si për ju,si për krahinat e Rrafshit të Dukagjinit.Pra Cernagora sot po troket në dyert e kësaj kalaje.Jakup Ferri,pa përfundue fjalën,u ndigjuen thirjet e malësorëve ; Prina o Jakup Ferri,të gjithë jena me ju,nuk ka se kush na prapson,do ta bajmë deken si me le”.(E.Plava,kujtime dhe dokumente historike,Marin Barlleti, 1995, faqe 56 ).

Meqenëse Lidhja Shqiptare e Prizërenit po shihte një vonesë të madhe të Portës së Lartë,në marrjen e vendimeve të rrezikut serbo-malazeze në Plavë e Guci,burrat e saj,Abdyl Frashëri,Iljaz Pashë Dibra,Sulejman Vokshi e të tjerë caktuan direkt Ali Pashë Gucinë si komandant suprem për mbrojtjen e kufijve shqiptarë në veri.Ky menjëherë lidhet me shokun besnik të idealit,Jakup Ferrin dhe të dy së bashku ideojnë dhe organizojnë mbrojtjen e trevave të tyre.Në këtë mbrojtje,do të shkëlqente më pas jo vetëm trimëria e burrave dhe grave të Plavës e Gucisë,por sidomos edhe mendimi i guximshëm ushtarak i këtyre prijësve popullorë.Sipas burimeve të historiografisë shqiptare,për të mbrojtur krahinën e Plavës dhe Gucisë,u rreshtuan nën armë mbi 5 mijë burra.Armatimi dhe ushqimi i tyre u mundësua edhe nga paria e krahinave të tjera,kudo ku shkeli këmba e Jakup Ferrit,kudo ku u dëgjua zëri i tij që ftonte në dasmën e shenjtë të lirisë.Në krye të këtyre 5 mijë burrave u vendos të komnadojë Jakup Ferri.Ky nga ana e vet,studjoi jo vetëm aftësitë luftarake të shqiptarëve por sidomos terrenin ku do të zhvilloheshin betejat,të cilat,tek e mbramja do të vendosnin mbi ardhmërinë e krejt këtyre trojeve,të ndara me një të rënë të lapsit në tryezën  famëkeqe në Berlin.Madje disa prej pritave natyrore çka do të ishin të domosdoshme,filluan të hapen nën kujdesin e dretëpërsëdrejti të Jakup Ferrit.

Në muajt nëndor-dhjetor 1879,Mark Milani,ndërmorri dy beteja të përgjakshme në kufijtë e Plavës dhe Gucisë.Në krye të një ushtrie disa mijëshe,të armatosur mjaft mire,ai u përpoq të çante një shteg prej nga më pas do të mund të shtinte në dorë krejt krahinën.Luftimet u zhvilluan të ashpra sidomos në qafë të Previjës,Qafë të Diellit,Arzhenicë dhe Cakorr.Përballë qindra të vrarëve dhe të plagosurve të ushtrisë së Mark Milanit,dhanë jetën edhe trima shqiptarë si : Osman Hoti,Dush Gjeri,Mysli Syla,Halil Radonja,Brahim Cela,Ibrahim Omeragaj etj. Gjaku i tyre duke lagur borën e dimërit të egër të vitit 1879,klithte në thellësi për lirinë e ëndërruar aq shumë prej shqiptarëve. Në të dy këta muaj,Jakup Ferri ishte në krye të ushtrisë shqiptare si komandant legjendar i saj.Ate e shihje të hipur në kale,të armatosur,duke u dhënë krah luftëtarëve e sidomos duke patur në duar situatën e veprimeve luftarake.Duke ngarendur sa në një karakoll në tjetrin,sa në një çetë tek tjetra,trimi i Plavës jo vetëm dinte të organizonte me intuitë pritat,por aty ku e shihte se goditja e armikut mund të ishte fatale,luftonte edhe vetë me orë të tëra.Është i vërtetë fakti se ndërsa vullnetarët shqiptarë dëgjonin trokun e kalit të tij,ata merrnin zemër duke u kapur grykë me grykë me forcat malazeze.Ai dijti si një strateg i madh popullor që edhe në afshet më të nxehta të betejave të gjykonte situatat me një ftohtësi admironjëse.Kuptohet,ajo çka të çonte drejt mitit,Jakup Ferrin,është beteja e Nikshiqit,në janarin e vitit 1880.Knjaz Nikolla,duke menduar se tri muaj luftimesh e kishin rraskapitur ushtrinë vullnetare shqiptare ndërmorri hapa konkrete në drejtim të një mësymjeje të përgjithshme në trojet shqiptare të Plavës e Gucisë.Përkrahja e parisë së Cetinjës në këto momente ishte e madhe e cila u pa me çrast dërgimin e mijëra  ushtarëve të rinj në aventurën e madhe.E vërteta është se dy ditë përpara se armata malazeze të mbrinte në kufijtë e Plavës dhe Gucisë,një korier i dërguar enkas prej Knjaz Nikollës,solli një letër për Ali Pash Gucinë ku midis tjerave thuhej; “Për hir të gospodarit Nikolla Petroviq,me vullnetin e popullit,Knjazi i Malit të Zi,ushtria e natmadhërisë së tij,do të marrshojë për të okupuar krahinat e Plavës e të Gucisë,në zbatim të vendimit të kongresit të Berlinit.Pse edhe vetë Abdyl Hamidi i otomanëve,i është shtruar atij vendimi,pra pse edhe vetë sovrani turk na e ka dhënë ate krahinë,o Ali Beg,nuk ke kurrfare arsye të kundërshtosh.Dhe Organizata Shqiptare e Prizërenit nuk do të bëje aspak dobi,mos e torturo pra popullin,mos e fut në zjarr e flake krahinën… Ktheje situatën ndryshe dhe sovrani ynë August,Knjaz Nikolla ka për të pasur mëshirë edhe për juve,ka për të bërë amnisti, e ka për t’ju falë çdo gabim e llogari nga e kaluara si edhe për të tashmen”.  (Arkivi I Institutit të Historisë,dosja Plava e Gucia në vitin 1880 ).

Tregojnë se Ali Pashë Gucia,pasi ka lexuar telegramin e ardhur prej Cetinje,i mendur ka mbledhur për të mbramen herë,bashkëluftëtarët e tij.Sapo ka mbaruar së lexuari mesazhin,ka qenë Jaku Ferri i cili duke ngritur mes trimave,ka kumtuar me ate zërin e tij tingëllues.”Në këmbë o burra ! Sikur të çohen shtat krajlat dhe vetë mbreti i Stambollës,neve nuk mun të na ndalojënë me dekë.Dekjen e kena borxh për vatan e sibijan !”.

Pas kësaj në datën 4-7 janar,krejt populli i Plavës dhe Gucisë është mobilizuar maksimalisht.Në të shumtën e rasteve,furnizimet me buk e ujë të luftëtarëve popullorë i kryenin  punët por ngase lufta ishte në prag,pati edhe prej tyre që rrëmbyen armët.Luftëtarët e rinj të ardhur nga Rrafshi i Dukagjinit,drejtoheshin për nga kullat e Jakup Ferrit në pritje për të marrë detyrën luftarake.E rëndësishme është të potencohet fakti që dhimbja e tragjedisë së kësaj treve shqiptare u ndje së mbrendshmi më shumë prej viseve veriore të Shqipërisë.Luftëtarëve përforcimet e para erdhën në këto momente edhe nga qyteti i Shkodrës.Ka qenë pikërisht mëngjezi i 8 janarit të vitit 1880,kur përmes mjergullës së dendur e dëborës që nuk reshtete,u dëgjuan krismat e para të topave malazeze.Jakup Ferri,duke ditur që më parë këtë armatim,pat dhënë porosi bashkëluftëtarëve për ta pritur armikun nëpër kështjellat natyrore duke shmangur sa të ishte e mundur rrezikun e dëmtimit nga artileria.Qitjet e artilerisë malazeze nuk kursyen edhe qindra kulla të fshatarëve në Arzhonice, Kose e Nokshiqit,Jeçnishtaj,Pepaj.Pas kësaj,ka qenë thirrja shqiptare ; përpara djem për Shqypni ! e cila ka çuar peshë qindrat e mijërat e trimave vullnetarë në mbrojtje të trevave të Plavës e Gucisë.

Forcat e Knjaz Nikollës i kalonin të 14 mijë vetat,përfshi këtu edhe artileritë dhe forcat e tjera ndihmëse.Përpos armatimeve të tjerë,dëshmohet se këta forca ishin të paisura me topa ruse.Bllazho Petroviqi i cili ndodhej  në ballë të trupave malazeze,kërkonte të fitonte betejën nëpërmjet sulmeve rrufe në të gjitha frontet njëherësh.Duke mos pyetur për të vrarët e plagosurit e çasteve të parë,ai dha urdhër që mësymja drejt Plavës e Gucisë të ishte frontale dhe aspak e manovrueshme. Intuita dhe mjeshtria prej strategu e Jakup Ferrit,kanë shkëlqyer edhe një herë pikërisht në këto momente.Ai urdhëron tërheqjen në thellësi të formacioneve luftarake që mbronin Plavën duke paraparë një gabim trashanik të Petroviqit i cili në ekstazë urdhëronte trupat e tij vetëm përpara.Pasi mijërat e trupave malazeze kaluan urën dhe dy vahet në lumin Lim,atëherë Jakup Ferri i shkatëroi këta duke krijuar një rrethim natyral të malazezëve ngase lumi në janar ishte krejtësisht i pakalueshëm.Anipse,Jakupi vetë në çetën e tij ndodhej në zemër të këtij cikloni,ai nuk mund të përfillte jetën përpara shpresës për fitore.Bashkëluftëtarët e tij,duke kuptuar manovrën e zgjuar të komnadantit të frontit u hodhën me tërbim mbi ushtrinë malazeze, duke i vënë në mes dy zjarreve.Tashmë përleshjet ishin trup me trup dhe në ate zallahi  klithmash e armësh,vendosej më tepër se fati i një beteje.Duke u gjendur taman në nyjen më nevrallgjike,që do të vendoste fatin e kësaj beteje,Jaku Ferri,hipur në kalin e tij të bardhë,të bukur dhe sikur të jetë i mbështjellë nga legjendat lufton pa u epur.Kështu,për të ardhur deri në fatzezën ditë të 10 janarit,që u zgjua pa zërin dhe kushtrimin e tij.I goditur për vdekje,Jakup Ferri do të mund vetëm të shqiptonte ; Përpara Sokola ! Më pas vargjet e drithshme të lahutës kënduan ;

                                                       “Njëqind vetë sot na kanë mbetë

                                                         tre me emra sot po jua  kallxoj

                                                         nja ma i pari Sadik Hamza

                                                         e i dyti Cel Shabani

                                                         haj me det  për Jakup Ferrin …

Dhjetë ditë rresht,luftëtarët trima të Plavës e Gucisë,pas fitores madhështore që arritën,kërkonin nëpër dëborën e madhe trupat e bashkëluftëtarëve të vet.Përzihej kështu trishtimi i madh për të rënët me gëzimin se gjaku i tyre nuk u derdh kot.Më 20 janarin e vitit 1880,ndërsa varri i Jakup Ferrit vizitohej prej mijëra qytetarëve,Ali Pashë Gucia thosh ; “O ju dëshmorë që dhatë jetën për këtë vatan.E lehtë ju kjoftë lendnina,akulli,bora e sorotina… Juve nuk do harroheni sa të jetë jeta.I gjithë fisi i juaj do t’ju kujtoje brez pas brezi.Nipat e stërnipat do knojnë këngët e trimërisë tuej.E ti shpirtmadhi Jakup Ferri,qe na le ate nam e jehonë për me shpetue këte vatan e sibijan,do të jesh i paharruar për të gjithë brezat e arbnisë !”.

Absurdi që ka shoqëruar kurdoherë,udhëheqjen e diktaturës komuniste shqiptare,këtë radhë u orientua me kahje nga denigrimi i kësaj figure legjendare.Kështu,me rastin e kremtimit të 100 vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit, në shtetin amë,në vitin 1978,nga një grup komunistësh i ka qenë propozuar qeverisë komuniste të Tiranës që Jakup Ferrit t’i jepej një dekoratë heroizmi pa pretenduar aspak se atij po i jepej ajo çka meritonte.Dhe ndërsa shqiptarët kanë pritur në heshtje vendimin e qeverisë komuniste të asaj kohe,Mehmet Shehu,ish kryeministër i asaj kohe ka pas deklaruar se Jakup Ferri s’e meritonte dekoratën ngase “nipërit e tij ishin bërë ballistë… !”.Madje disa nga propozuesit edhe ishin burgosur.

Sidoqoftë,le të mbeten këto radhë të mija si një kujtesë për një  të ardhme respekti për të gjithë ata,që në saje të trimërive dhe gjakut të derdhur të tyre ne frymojmë.Shpallimet historike pa paragjykime i bëjnë nder kombit tonë,meqë e kaluara ashtë si një fanar për të ardhmen.Kombi ynë ka shumë histori me të cilën mund të krenohet,ani se kemi fatin tragjik që rrethohemi nga hienat sllavo-helene,të cilët jo vetëm që mbajnë territore tona të pushtuara,por edhe vjedhin nga historia jonë pasi që janë të vobegët me  të tyren.

Bern-Zvicër

…OSE/Himarë,Kaninë,Drashovicë/Tepelenë,Kardhiq,Nivicë/Nga një farë e nga një fis……./

* Si e vlerësonte Petro Marko prejardhjen e tij?/

Shkruan: Gëzim Llojdia*/

Në Gumenicë e lartë/-Himarë është çdo fshatë….Kështu këndonin lebërit ose një tjetër vjershërim lebërish është ky: Himarë,Kaninë,Drashovicë/Tepelenë,Kardhiq,Nivicë/nga një farë e nga një fis…..

Ku gjendet Himara?

Pozicioni i Qarkut Vlore dhe përshkrime te shkurtra

(Guida  e trashëgimisë kulturore të qarkut Vlorë). Qarku Vlore është i përberë prej rretheve:Vlore, Sarande, Delvine. Shtrihet ne pjesën jugperëndimore te vendit dhe laget nga deti Adriatik dhe deti Jon. Qendër e Qarkut është qyteti i Vlores, e cila është qendër tregtare, industriale dhe e ndërlidhjeve te shumta.Himara .Ne krahinën e Himarë bëjnë pjese qyteti  i Himares se bashku me fshatrat Palas, Gjilek, Dhermi, Iliaz, Vuno, Qeparo, Kudhes, Piluri. Krahina e Himares shtrihet përgjatë bregdetit te detit Jon, duke filluar nga veriu ne Llogora e deri ne lumen e Borshit ne Jug. Nga veri- lindja, lindja dhe jug-lindja rrethohet nga vargmali  i Akroceraunit me majën me te larte atë te Çikës me lartësi 2045m mbi nivelin e detit. Ne krahinën e Himarës rrjedhin përrenjtë e Ksarrollakos, të Polopotamo, të Gjipes,të Vishes dhe të Qeparoit, të cilët në periudha shume të nxehta te vitit mund dhe te shterojnë. Gjiret kryesore ne det janë ato te Spilese dhe te Panormit (Porto-Palermos).

Pasuritë kulturore, historike dhe artistike  tw Himarws

Në territorin e Bashkise Himarë objektet kryesore te cilat përbejnë pasuri kulturore, historike dhe artistike janë: Ne Gadishullin e Karaburunit: gurorja romane Gramata, kisha e Shen Adreas.

Ne Dhërmi: Manastiri iPanajase (Shën Mërisë), Manastiri i Shen Thodhorit, kisha e Shën Stefanit, Shpella e Pirateve, shpella e Parashqevise, kisha e Shën. Nikolles, lagjia e vjetër e fshatit Dhërmi me shtëpitë e ndërtuara me arkitekturën karakteristike, Kulla e fisit Vretos dhe Kulla e fisit Kumi etj. Ne fshatin Iliaz: manastiri  iStavridhit. Në fshatin Vuno: shtëpitë me arkitekturën karakteristike te zonës. Ne fshatin e vjetër  Himarë: Kalaja e Himarës është një fortifikim qe i përket shekullit te 3-te para erës sonë dhe vazhdon ne periudhën e mesjetës. , Kisha e Akipeshkopise, kisha e Kasiopise, kisha e Shen Pandon, kisha e Athalit, lagja e vjetër me shtëpitë me arkitekture karakteristike. Në qytetin Himarë:Shpella e Omerit e cila i ka dhënë dhe emrin qytetit (Spile), kisha e Shën. Marinës. Ne Panormi: Kalaja e Porto-Palermos dhe Kisha e Vasilikes (gruas se Ali Pashes). Kjo kala thërritet ndryshe edhe Kalaja Pashe Tepelenës, ndodhet ne afërsi te Himarë, ne gjirin me te njëjtin emër. Kjo kala u projektua nga një inxhinier francez ne formën e një pesekendeshi. Porta e hyrjes ndodhet nga ana e lindjes. Muret janë te trashe 1.6m. Në shënimet e tij konsulli francez Pukevil shënon se me 1806 ali Pashe Tepelena, i rezervoi atij një pritje ne kalanë e Kastrise, Himarë. Sipas studiuesve te quajtur te bregdetit Janko Palit, ne ballin e portës te kësaj kalaje jene te gdhendura me germa greke ne stilin bizantin.  Ne Qeparo: fshati  i vjetër Qeparo me shtëpitë e ndërtuara me arkitekturën karakteristike, shtëpia e Ali Pashes, Manastiri i Shen Dhimitritit, Kembanaria e kishës se fshatit Qeparo, Kalaja e Vjetër etj.

Hulumtimet kryer  në këtë zonë flasin për disa ekspedita dhe shënime udhëtarësh,gjeograf apo arkeolog. Ne vitin 1939, arkeologët kryejnë  gërmimet e para në shpellën e Spilesë (Himarë), botuar nga .Domeniko Mustilli, gërmimet para ne shpellën e Spilese (Himarë), botuar nga D.Mustili, provoi se shpella ishte banuar ne Epokën e Neolitit te Ri(3000-2100 p.Kr.)Një fakt që njihet është se për   Cardinin kemi një i formacion të bollshëm  nga arkeolog dhe studiues të Institute of Ëorld Archaeology, University of East Anglia, Norëichtë , shprehen se ka  regjistruar mbi 60 shpella natyrore në fshatrat lumit të Vlorës  e Vlorës  më saktësisht 10 shpellat e Velçës  dhe Sarandës më shkoqur në pjesën jugë-perëndimorë nga shpellat e Karaburunit në Sarandë. 1971-1990 Jano Koci drejton gërmimet në fortifikimet prehistorike ne Karos, Ngure e Kukum.(Qeparo). Në kodrën e Sopotit zbulon, fortifikimin parahistorik dhe akropolin, banesat dhe nekropolin e qytetit antik. parahistorik, linjën e murit, hyrjet, dhe banesat e qytetit antik si dhe varet me ndërtim monumental. Ne kalanë e Himarë, zbulon, fortifikimin ne Kastane. Një banese antik te fortifikuar ne Borsh, një vile e romake, dhe një vendbanim mesjetar Qeparo. Arkeologet N.Ceka viti 1984, Muzafer Korkuti 1981 drejtojnë respektivisht gërmimet ne një banje romake ne Spile dhe ne fortifikimin parahistorik ne Badher të  Borshit. Në vitin 2002-2003Ilir Gjipalit me gërmimin shqiptaro-anglezë në  shpellën e Spilesë provuan banimin e saj që në epokën e mezolitit (8000 vjet p.kr ). Përmendet për herë te parë në mbishkrimet e Theorodokëve te Delfit.  Ne shek. I m.Kr., PLINI referon fortesat Himara dhe Meandria(Sopoti) Akrokerauneve. Ne shek. III-IVm.Kr,ne tabelën Peutigeriana Acrocceraunia përmendet si një stacion i rëndesishëm ne rrugën  ne Foinike .Vitet(527-565). Himara, përmendet nga Prokopi i Cezarese si fortesë, ndërtuar nga Justiniani. Ne vitet 528-548. Stefan Bizantini i fundit, përmend krahinën me emrin Kaonia. Mbas këtyre viteve krahina do përmendet me emrin e Himarë. Burimet e shkruara, dëshmojnë se Himara ne lashtësi ishte vendi   i fisit të Kaoneve, fisi rëndësishme i Epirit,krahas Molloseve dhe Thesproteve. Fiset Kaone zotëronin Epirin para mollosëve. Plini (referon se emri Kaoni, vinte nga kaonet e bregdetit te Akrokerauneve, ku ndodheshin fortesat Himaira, poshtë se cilës ndodhej burimi i ujit mbretëror, e me tej Meandria(qyteti antik ne Borsh), Kestrina etj.

Si e vlerësonte Petro Marko prejardhjen e tij?

….Por historia me poetin dhe shkrimtarin Petron për ne që e lexonim nëpër këndime ishte si me Lasgushin. Përmende fare pak ,aspak madje dhe nuk dihej ishte i gjallë apo I vdekur,vetëm kur vdiste e mbulonte nuri i bukurisë që ja kishin fsheshur ja kishin marr ose ja kishin ndryshuar qëllimisht. Sidoqoftë unë e dija se nga fshati im Progonati në Himarë kishte plotë ,por besohet edhe historikisht nga një fis i kaonisë  ridhnin,madje në shek 15 Himarë quheshin jo vetëm trevat e sotme,por edhe Lumi I Vlorës dhe Kurveleshi dhe diku aty nga shek 17-18 në letrat që himarjotët u shkruanin fuqive të mëdha se Lidhja himarjote shkonte deri në Tepelenë,Butrint,Sarandë,bregu i Jonit dhe përfshinte rreth 53 katunde,ndërsa në një akt Zyrtar të M.Argiroit shënoheshin 38 katunde., deri para myslimanizmit te Lum te Vlorës e Kurveleshit, kane qene te krishtere, te traditës iliro-arbëreshe. Një pjese e madhe e fiseve te Himarë (sotme) kane ardhur aty nga Kurveleshi e Lumi i Vlorës. Ne Himarë e madhe, ne shume dokumente dali emrat e fshatrave: Piliureus, Drimades (Dhermi), Nivicë Pallasa, Pikern (Piqeras), Llukova, Vunoi, Dukat Radhim, Gjonboqari (Tragjas), Gumenica, Durbag (Terbaq), Kudesi (Kudhes), Liopes (Lopesi), Mavrove Vranishta, Smokthina, Kallazherates (Kallarat Zgugliati, Vermiki, Lepenica, Progonates,,Tepelena,shprehet pikërishtë pak a shumë kështu një studiues dhe në mos gaboj është Sh.Delvina tek ‘Epiri… Mbi kurrizet e Çikës godiste me… ‘Vetëtima Zeus (mitologji, te vjetrit)…. Nëse Homeri do te kishte zgjedhur malet e Himarë për skenën e Iliades, gjerat do te kishin marre rrjedhe tjetër gjate periudhës 3000 vjeçare shprehet Pukvil.”Kaonia (Himara)  vendi ku Circet porositen Odiseun të ruhej prej sirenave… malet mbi Himare quhen “te Vetëtimave”?  Zeusi leshonte ato nga qielli siper saj… (Emri Himare-Himera (edhe Kimera)… perfytyrohej i qenie mitologjike me trup dhie e koke luani, me bisht dragoi… qe villte zjarr nga goja (Zjarri nga flaket e  vullkani, tashme te shuar, ne Llogora… ) Deti Jon. Legjenda thotë se Jonin, birin e Dyrrahut, pas vrasjes tij ne lufte e hodhën ne det, i dha emrin .Varianti tjetër: Deti Jon=Deti ynë.

Fiset epirote kane banuar qe ne lashtesi: Kaone Himara, Thesprotet, camet, molloset – Janina, amantët – Lumi i Vlores…Kaonia (=ka hone) shtrihej nga lumi Aos, Aosta (Vjosë deri ne lumin Thyamis (Kallamas) një Juge. Straboni dhe Tukididi thone se: “Pellazget e Ankandes quheshin Kaonë.Variant i emrit Kaon: “ka hone”, dhe varianti tjetër Kaoni, biri i Priamit… Kaonet zinin pjesën me te madhe  te Epirit. Nga Himara pellazgjike  shkuan në Itali etruskët,japigët,mesapët……shprehet një studiues i këtyre anëve tek gazeta Demokracia e vitit ’95…Mirëpo vetë  poeti dhe shkrimtari Petro,ç’thotë për origjinën e tij dhe të fisit

Me sa kam dëgjuar, me sa di unë rrjedh nga një  familje qe ne fshatin Dhërmi quhet Bua. Shekuj më parë ne fshatin tone erdhi për tu strehuar Gjin Bue Shpata. nipi i luftëtarit Gjin Bue Shpata. Ai, nipi, siç; thonë pleqtë, banoi ne një vend midis Shenapremtes dhe Shën Theodhorit, aty ku kishte nomenë Zhupa dhe qe quhet Paloshpita… Pastaj erdhi dhe ndërtoi një konak,nën Qëndushen, aty ku ende i themi Konaku i Gjinit. Aty i linden dy djem: Markoja dhe Gjoni. Pak metra poshtë ngriti një kishe te vogël: Shen Janin, qe është ende.

Djemtë e tij u rriten dhe ndërtuan shtëpi te tjera  të vogla nen shpellën e Pano Gjinit. Markoja dhe Gjoni i bene pranë e pranë. Aty, ne atë vend, Markajt Gjanet bene shtepi te tjera, se u shtuan. Edhe Buajt shtëpi pranë Konakut te Gjinit. Kështu qe, shekuj me radhë  Markajt, Gjonet, Buajt ishin një bark, një fis gjer vone, sa isha unë i ri, nuk martoheshin me -tjetrin. Kishin te drejtën e gjakut për njeri-tjetrin….

Mirëpo Petron unë,sot nuk kam ku ta gjejë ,ndritë veçse shpirti tek varrezat. Aty paqësisht ai fle,në ditë të mira dhe të këqija ,në dimër ,në verë, në stërbima  ,llohëra e zheg,pra ka kohen   e prehjes së madhe. Petrua ishte një shqiptar i mirë,që shprehte vetë dhe mburrej me këtë,kishte edhe një ideal ,por Petro ishte me gjak e kockë të vërtetët shqiptari .Në të vërtetët figura e tij është një lloj ndriçimi  yllësor,dhe ylli i tij tashmë ndriçon në planetin tonë të letrave. Ai është udhërrëfyesi i poetëve dhe shkrimtarëve, është njeriu që sakrifikoi kur regjimet i kërkuan gjithshka deri në zhdukjen fizike,por poetët mbesin ,sepse pavdekësia tek ata është lexuar qartësisht që ditën kur vijnë,Mirëpo a kishte pranga për të burgosur Petron,a kishte kurthim për zemrën e poetit,a kishte hekura për ti lidhur duart,ndonëse dhimbshëm  e lanë të presi,ku poeti i robëruar nga ai realitet më mirë thotë të vdesë.Edhe deti I gjorë sot fle si Petro. Në tablonë e portretit të tij anija petrojane ecte në detin e gjerë të letrave .Deri në palcë i futën hekurin dhe deri në kockë e ndjeu thikën. Viktimë e këtij shekulli ,që kurrë se humbi muzën edhe nga gjumi zgjohej,në detin pa rërë e guaska,në natën pa hënë  e yje në atë botë thashethemesh,ku ishte Petro perverse lundronte në dallgët e regjimit që e shtynin andej ,këtej lart,para dhe gjithkohës. Për jetën e këtij poeti mund të thuhet se e mbuloi një oqean vuajtjesh,kur regjimi e shtrëngonte çdo ditë drejt vdekjes,kush do ta shpëtonte këtë vend kur fytyra  nxinte nga kroma e socializmit mashtrues. Kështu ai priti gjallërimin e kohëardhjes pranverë sepse kishte vite e vite, që nuk e ndjente mungesën e reve të shiut edhe mungesën e vrapit të erës së re.

*Msc.Anetar i Akademise Evropiane te Arteve

Zgjimi i ndjenjës kombëtare ndërshqiptare,ndjenjë kjo shumë e brisht e aspak bindëse deri me sot , kërkon ngritjen e ndergjegjës tek institucionet mbarëshqiptare qe më seriozisht të mirren me problemet e kombit .(FXh)/

Shkruan Fahri XHARRA/

Qëllimi i shkrimit eshte te njihemi edhe me shqiptarët e Ukrainës dhe të Bulgarisë,të cilet që heret ikën nga trojet e tyre nga zullumi turk  (mbi500 vjet), se kur ata erdhën këndej pari,dhe mos të bijmë pre e spekulimeve greke dhe bulgare për arsyen e vendosjës së tyre në ato dy shtete , dhe ky është një rrëfim për shqiptarët që beshkëjetojnë mes dy kulturash të largëta nga njëra-tjetra

Studiusi Ukrainas Jaranov shkruan se arnautët e Bullgarisë janë të shpërngulur nga Korça, Ohri, Elbasani, Çermenika, Golloborda, diku nga shekulli i 15-të deri në shekullin e 19-të. , dhe pastaj jane bartur ne Ukraine para 300 vjete dhe takimi me ta të prekë shumë .E kanë ruajtur dhe dashur gjuhën në shekuj, edhe pa e shkruar kurrë. Ata janë shqiptarët e Ukrainës, një komunitet, që kur shkon t‘i takosh, të mbulojnë me dashuri dhe mall për mëmëdheun që nuk e kanë parë kurrë. Dhe të befasuar të pyesin: Ti shqypton si ne ?

Veten e quajnë arnautë.Gjatë shekujve shqiptarët janë martuar vetëm me shqiptaret. Që nga vitet ‘50 të shekullit njëzet martesat e përziera me rusët dhe ukrainasit u rritën, martesa, të cilat deri në vitet ‘70 të shekullit njëzet ruanin elementet e kulturës tradicionale shqiptare si dhe ritualet e tyre. Mjaft kohë e gjatë për t`u ruajtur pa u perzier me vendasit ,por gjithashtu kohë shumë e gjatë pa e pasur kujdesin e shtetit amë.,kujdes qe mungon ende.

Janë katër fshatrat që janë të banuara nga Shqiptarët që jane vendosur rreth shekullit – XVII-XVIII- dhe ato quhen Karakurt (sot Zhovtnjovoje), Devneskoje (Taz), Gjeorgjevka (Tyshki), dhe Gamovra (Xhandran). Fshati kryesor eshte Karakurt. Keto kater fshatra shqiptare mbijetojnë ende dhe sot. .Ndërtimi i shtëpive të tyre është me material të thjeshtë, shtepitë fillimisht qenë ndërtuar prej balte të pjekur, me pastaj u perdor guri i gdhendur dhe shtepitë u bënë më mbresëlenëse. Dhoma e zjarrit është hyrja e shtepisë ku ne njëren anë e ka dhomën e vogël të ndenjes dhe në anën tjetër e ka dhomën e madhe të miqve.Në këto shtepi gatuhet me oxhak,aty është furra dhe pranë saje minderi prej balte.Pjesa e mbrendëshme zbukurohet me qylima të bukur,dhomat kanë mobilje druri. Por, edhe në oborr te shtepise e kane edhe një furrë.

Pra që të katër fshatrat e kanë ritin fetarë lindor ortodoks.Popullsia shqiptare e këtyre fshatrave i ruajnë traditat e veta, si dhe folklorin gojor dhe te veshjeve ..Gratë thurrin qilima me motive shqiptare dhe perdorin zbukurimet prej argjenti me motive të vjetra

Ruhen me xhelozi një numer i madhë fotografish tëvjetra dhe kostume nga 195 vjetesh qe kur kanë ardhur këtu.

Eshtë për të ardhur keq që dijetarët shqiptar te Kosovës apo Shqiperisë nuk shkojnë në fshatrat shqiptare te Odeses. Aty ka shume çka ,për tu hulumtuar. Së fundi fundit një falënderim simbolik per ruajtjen e gjuhës dhe zakoneve tona të vjetra të cilat te ne ketu po sterkeqen. Lehtë dhe mashtruese është te jepen teori te thata mbi gjuhën tonë ashtu si nën qiellin e hapur por duhet ballafaquar dhe ruajtur shënime të gjalla nga njerëz të gjallë. Tezat e Majerit për gjuhën shqipe, e gjejnë provën në gjuhën e shqiptarëve të Ukrainës.

Ti shqypton si ne ? te pyesin kur ndëgjojnë duke iu folur shqip,por iu duhet folur ngadalëdhe te marrin vesh se çka je ka thue.

Festa më e madhe e tyre është festa e Shën Gjergjit, në kujtim të heroit kombëtar Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Ata janë takuar me Fan Nolin më 1911, kur ai bëri një udhëtim në Odesa dhe e mbajti meshën në kishë per shqiptaret e Odeses

Të gjithë mundohen të tregojnë dicka, për kohën e veshtirë që e kane kaluar që kur kanë mbërritur në keto zona, madje problemet duket se nuk kanë mbaruar edhe tani që kohët kanë ndryshuar rrenjësisht. Janë të varfër. Kanë nevojë për nderhyrjë në riparimin e shtëpive të tyre, për riparimin e kishave. Madje edhe uji i pijshem që ata e perdorin është jashtë kushteve higjeno-sanitare. Edhe kjo bëhet me qellime te caktuara ashtu si per shqiptaret Hundezakë ,në mënyrë që të zhduken Ata kerkojnë ndihmë. Vendi ynë nuk e di se sa shqiptarë janë në Ukrainë dhe a do të mund te ndihmohen ata. Që të mos harrohet gjuha e të parëve atyre iu kishin ndihmuar abetaret dhe mesuesit shqiptarë Për këta njerëz të harruar këto jane kërkesa shumë të vogla dhe te përballueshme nga trevat mbarëshqiptare. Janë pra 5 mijë shqiptarë që 300 vjet jetojnë larg atdheut të tyre Shqipërisë dhe për 300 vjet jetojnë në mes të 48 milion ukrainasve.,ne rrezik te perhereshem nga asimilimi.

Nje fshat i asimiluar tërësisht por që i ruan karakteristikat shqiptare është fshati Arbanasi në Bulgari . Ky vendbanim është krijuar nga shqiptaret te cilët erdhën në këtë vend në vitin 1538 nga trojet e tyre etnike. Është fshat i vogël turistik me vetëm 291 banorë (2005). Arbanasi eshte vendbanimi me pitoresk i Bulgarisë i vendosur mbi shkembinjt me të njejti emër që poshtë shikon në qytetin Veliko Tërnovo.Arbanasi është i famshem për shtëpite e tij me konstrukt te posaqem dhe kishat me freska te panumerta. Regjistruersit turq ne vitet 1541-1544 e pershkruanin si Arnavud-Kyj ,nje fshat me 63 shtëpi.

Kurse nje fshat tjetër shqiptar ne Bulgari në tokat e tyre thrake është Mandrica në Bullgari .Mandrica është një fshat shqiptar në Bullgari që gjendet në pjesën më lindore të maleve Rodope pranë kufirit bullgaro-grek. Ndodhet 15 kilometra larg qytetit Ivajllovgrad, në qarkun e Haskovos. Sipas të dhënave të regjistrimit popullsia e fshatit në vitin 2006 ka qenë 75 banorë, shumica prej të cilëve – gra. Edhe vetë bullgarët e pranojnë sot, se ne Mandrica flitet toskeërishtja. .Eshtë i njohur si i vetmi fshat shqiptar i Bulgarisë .Por sigurisht duhet te kete dhe ndonje fshat tjetër që eshte i banuar me shqiptar në Bullgari.

Toponimi iliro-thrakas i Mandrices sipas Çabejt është prej fjalëve shqipe: mana (peme e eger)+drize (ferre)=manaferre e baras vlefshme me Manadrica. Gjuha e përdorur prej tyre është shumë arkaike. Studime shkencore mbi të ka bërë doktor Bojka Sokolova. Më shumë hollësi për gjuhën mund të lexoni në librin e saj kushtuar dialektit shqiptar të Mandricës. Banorët e sotëm të fshatit përbëjnë brezin e fundit që e flet këtë dialekt. E konsiderojnë veten si shqiptare, por shumica prej tyre nuk kanë vajtur në Shqipëri kurrë. Nuk e dinë as të shkruajnë, as të lexojnë në shqip. Dijne dhe ekzekutonje disa këngë, që i mbajnë mend për jetën e përditshme të popullin shqiptar.Banorët e fshatit Mandricë dinë shumë pak për heronjtë e lavdishëm të Shqipërisë. Kanë dëgjuar pak për Skënderbeun, kurse për historinë e sotme shqiptare – pothuaj asgjë. E quajnë Shqipërinë Albania, ndërsa gjuhën shqipe “arnautçe”.

E ne ku jemi? Sa na intereson e kaluare e jonë? Ku është ndjenja e jonë kombetare,ndjenjë kjo shumë e brisht e aspak bindëse deri me sot ?

Zgjimi i ndjenjës kombëtare ndërshqiptare,ndjenjë kjo shumë e brisht e aspak bindëse deri me sot , kërkon ngritjen e ndergjegjës tek institucionet mbarëshqiptare qe më seriozisht të mirren me problemet e kombit .
Unë dhe të gjithë ne i nderojmë këta fisnikë që nuk e harruan vetën për 500 vjet largë atdheut; nderimet tona duhet të jenë të sinqerta që në marrëveshje me qeverinë e Ukrainës dhe institucioneve të saja të bëjmë atë që duhet bër që kjo fymë e tyre shqiptare mos të shuhet.

Rrena edhe në gurin e varrit /

Nga Rafael Floqi/ Michigan/

Shqiptarët më 1913 kërkonin të kishin një sundimtar islam të nipin e sulltanit Halim Eddine  dhe kur të dy austriakët, Otto Witte dhe Max Hoffmann erdhën në Shqipëri të maskuar si Halim Eddine dhe adjutanti i tij  u pritën si prijësit e rinj. Kurorëzimi ishte madhështor. 48 orë pasi të dy cubat zbarkuan  në Shqipëri u arratisën me thesarin e shtetit pasi i shpallën luftë Malit të Zi dhe  kaluan dy net të shkëlqyera në harem, duke qesëndisur tërë konsujt. Me sa duket, shumë njerëz e hëngrën historinë, duke përfshirë edhe revistën “ Time Magazine”, e cila e raportoi historinë e Ottos si të vërtetë, kur ai vdiq në vitin 1958.

Data 13 gusht, kujton një personazh interesant të gjithë historisë evropiane, i panjohur në Shqipëri por që lidhet me Shqipërinë, një akrobat me një shtëllungë-mustaqe me emrin Otto Witte, për të cilin kjo datë ka pasur domethënie të veçantë. 13 gushti i vitit 1913, ishte dita në të cilën Herr Witte pohonte se kishte pas qenë kurorëzuar “Mbret i Shqipërisë”.
I lindur në vitin 1872, Otto Witte kishte punuar gjithë jetën e tij si interpretues në cirk dhe thuhej se kishte bërë shfaqen e tij të parë në moshën tetë vjeçe. Në kohën e tij të lirë ai ishte i njohur si një përrallëtar e trillues me aventura, ku ai falë aftësisë së tij si magjistar –shaman  ishte bërë kryetari i fisit i një tribuje  pigme nga Afrika dhe se si, ai një herë u përpoq të arratisej me vajzën e perandorit së Etiopisë. Megjithatë, rrëfimet për përvojën e tij në Shqipëri në 1913 ishin nga më këmbëngulëset nga tregimet e tij.
Atë vit, më 1913,  sipas rrëfimeve të tij, ai ishte duke punuar në Budapest, kur një mik i tregoi  një artikull në lidhje me Shqipërinë, e cila po shkëputej nga Perandoria Osmane. Artikulli përmendte se një grup shqiptarësh ishin në kërkim të një princi mysliman me emrin Halim Eddine, të cilit ata dëshironin t’i jepnin kurorën mbretit. Në gazetë ishte dhe një fotografi e Halim Eddines, i cili ngjasonte dukshëm me pamjen e Ottos.
Plani shpejt mori formë. Otto Witte do të udhëtonte për në Shqipëri së bashku me kolegun e tij të  cirkut, gëlltitësin e shpatave Max Schlepsig dhe aty Otto do të shtirej si Halim Eddine-ja dhe do të bëhej mbret. Dhe sipas Witte, ky plan kishte pasur sukses.

Kjo histori duket se është e sajuar, por Otto Witte insistonte gjithmonë që t’i adresoheshin si ‘Ish-mbreti i Shqipërisë’ dhe kjo ishte arsyeja, pse policia në Berlin e kishte lejuar atë, që t’i përfshinte këto fjalë në kartën e tij zyrtare të identitetit. Ai thoshte se pasi u kurorëzua më 13 gusht, ai mbretëroi për pesë ditë, gjatë së cilave ai dëfreu në harem, shtiu në dorë pasuritë e thesarit mbretëror dhe i shpalli luftë Malit të Zi. Por ai u arratis nga pallati vetëm pak  kohë para se dinakëria e tij  të zbulohej.

Kjo mund të jetë krejtësisht sajesë, por gjatë gjurmimeve në internet ndeshëm këtë dëshmi në biografinë e diplomatit dhe ushtarakut austro hungarez Alfred Rappaport, i cili kishte qenë  shef i përkohshëm ndërmjet konsullatave të Maqedonisë, në Shkup dhe Cetinjë  dhe si konsull shëtitës  nëpër vendet e Ballkanit jugor, sidomos Shqipëri. Në ministri më vonë ai ishte shefi i departamentit për Shqipërinë dhe zëvendësi i shefit të departamentit oriental.

Në vitin 1912 kur Ismail Qemal Beu shpalli Pavarësinë e Shqipërisë nga Perandoria Osmane, fuqitë e mëdha u bënë papritmas shumë të interesuara për të. Austro-Hungaria shpresonte të siguronte një influencë të madhe mbi shtetin e ri dhe kërkonte që të dërgonte instruktorë për këmbësorinë, ndërsa Italia u përpoq të bënte të njëjtën gjë.  Edhe diplomatët britanikë gjithashtu dërguan instruktorë. Një major italian u dërgua në Shqipëri dhe menjëherë u bë një qytetar i saj. Drejtimi i xhandarmërisë ishte nën kujdesin e oficerëve holandezë. Kontaktet bënë të  të mundur që Austro-Hungaria të merrte megjithatë kontrollin përfundimtar të zhvillimit të artilerisë, disa instruktorë u dërguan nga  Shqipëria blerë disa topa malorë nga fabrika “Skoda”. Shqiptarët kërkonin të kishin një sundimtar islam të nipin e sulltanit Halim Eddine  dhe kur të dy burrat, Otto Witte dhe Max Hoffmann erdhën në Shqipëri të maskuar si Halim Eddine dhe adjutanti i tij dhe u pritën si prijësit e rinj. Kurorëzimi ishte madhështor, diplomatët e të gjitha fuqive të mëdha ishin të pranishëm me një përjashtim, të përfaqësuesit të Austro-Hungarisë! Rappaport ishte i vetmi që i zbuloi ata para të tjerëve, pasi kishte dërguar udhëzimet e tij në kohë. 48 orë pasi të dy cubat zbarkuan  në Shqipëri duke u arratisur me thesarin e shtetit,  pasi i shpallën luftë Malit të Zi dhe kaluan dy net të shkëlqyera në harem, qesëndisën tërë shoqërinë diplomatike atje! Alfred Rappaport, ndërkohë promovohet si Konsull General  dhe merr kryqin kalorës e Rendit të Leopoldit më 30 dhjetor 1913.
Pas kësaj fatkeqësie diplomatike fuqitë e mëdha ranë dakord që të ishte  Princi Vilhelm Wied që do të emërohej i “Mbret” ose sovran të Shqipërisë. Dhe mbretërimi i tij zgjati nga marsi deri në shtator 1914.  Shih http://www.austro-hungarian-army.co.uk/biog/Rappaport.htm

Ata që qenë të pabindur për vërtetësinë e pretendimeve Witte ndaj mbretërisë shqiptare kanë theksuar se nuk ka as më të voglën gjurmë e ndonjë dëshmi historike lokale për ta mbështetur atë, pasi as vendi ku ka ndodhur nuk thuhet, por dikush në perëndim mund ta kuptonte se shqiptarët heshtën të turpëruar nga një mashtrim kaq i madh. Ata gjithashtu mund të pyesin, në qoftë se historia ishte e sajuar, pse Otto Witte insistonte  gjithmonë që t’i adresoheshin si ‘ish- mbreti i Shqipërisë’ dhe pse policia në Berlin e pat lejuar atë që ta përfshinte këtë titull në kartën e identitetit të tij zyrtar.
Madje edhe varri i tij në varrezat Ohlsdorf në Hamburg është i stolisur, me epitafin, me “Ehem  Konig V. Albanien “(shkurt për Ehemaliger von Albanien Konig  – Ish- Mbreti i Shqipërisë).
Kjo histori e pothuajse e harruar e Otto Witte, gjithashtu duhet të shihet në lidhje dhe me mashtrimin tjetër të kontestuar në mënyrë të njëjtë se gjoja, ishte ofruar Froni i Shqipërisë rreth vitit 1920 lojtarit të madh të kriketit në Angli, CB.  Por fakti që Witte këmbëngulte që t’i adresoheshin me  “Madhëria juaj”, dhe refuzonte  të pranonte postën që nuk i është adresuar atij si mbret, ka bërë , me sa duket që shumë njerëz ta hanë historinë, duke përfshirë, me sa duket, dhe revistën “ Time Magazine”, e cila e raportoi historinë e Ottos si të vërtetë, kur ai vdiq në vitin 1958.  Shih http://timemarcheson.wordpress.com/2012/08/13/1913-king-otto-of-albania-or-not-almanac-of-absurdities-flashback-8-13-2012/

Shumica e pjesëve të këtij sajimit të tij janë të paqena. Nuk ka pasur asnjë Halim Eddine, dhe djali i Sulltan Abdul Hamid II, Burhan Eddine të cilit i ishte ofruar froni  nuk erdhi asnjëherë, në Shqipëri. Por ai mund të ketë qenë modeli për këtë histori të sajuar. Fillimisht Otto pretendoi se kjo kuturisje kishte ndodhur në shkurt 1913, kur Shqipëria ishte ende nën pushtimin serb, pastaj ai e ndryshoi datën në gusht të 1913-tës.

Si çdo mashtrim qe qëndron me mirë i bazuar në gjysme të vërteta data 13 gusht 1913 që vërtet Otto mund ta ketë lexuar në ndonjë gazetë ajo është data se kur “Kongresi xhonturk më 13 Gusht 1913 vendosi që të çonte në Shqipëri si Princ te vendit, ministrin Osman të  luftës, Izet Pashën – qe ishte me origjine shqiptare. Por përpara dërgimit te tij në Shqipëri, ne vend u dërgua Beqir Gebrene Aga që do binte dakord me liderët shqiptarë për planin në fjalë dhe për dërgimin e armatimeve dhe ushtarëve shqiptarë nga Turqia për reprezaljen e përgjithshme kundër pushtimit pan ortodoks Ballkanik. Esat Pashë Toptani, Ismail Bej Qemali dhe shume udhëheqës të tjerë shqiptarë të kësaj kohe ranë dakord me planin e Beqirit.

Përpjekja për të siguruar administrimin e fatit te popullit shqiptar nga shqiptarët (myslimanë që përbënin shumicën) u pa edhe në bashkëpunimin që Ismail Qemali dhe kampi Esadist i Durrësit i ofruan Beqir Gebrenesë, për të sjellë në Shqipëri Izet Pashën si princ te vendit. Nga propagandistët më të zjarrte shqiptarë qe deshën te shihnin ne Shqipëri ardhjen e një princi mysliman me origjinë shqiptare, ishin njerëz si: Dervish Bej Biçaku, Kadri Bej Peqini, Faik Konica etj.” Ata mendonin se kërkesa qe Shqipëria te udhëhiqej nga një princ mysliman ishte një kërkesë jetike e popullit shqiptar, i cili e kishte pare tashme sesi ishte fati i kom patriotëve te tyre qe kishin rene nen sundimin e mbretërive kristjane të Ballkanit. Por Austro– Hungaria dhe Italia, qe tashme kishin marre ne duart e tyre frerët e Shqipërisë nuk i përfillwn kërkesat e shqiptarwve. Ne te kundërt, fuqitë ne fjale parapanë këta princa te mundshëm që mund te instaloheshin ne Shqipëri për te trashëguar vendin: princ Gjika i Rumanisë, duka Ferdinand i Montespierit, princi Karl von Urach, princi Maurice von Schaumburg-Lippe, konti i Torinos, princi Artur i Connaugh-it.

Por le të kthehemi tek mbreti ynë. Ka shumë të ngjarë Otto të ketë vuajtur nga pseudologia fantastica pasi , për shembull, ai deklaronte se kishte themeluar një parti politike në Gjermani dhe se ai thoshte se ishte një kandidat për presidencën gjermane në vitin 1925, duke fituar 25.000 në 230.000 vota në raundin e parë, por dha dorëheqjen në favor të Paul von Hindenburg. Të dhënat e votimit nuk e mbështesin fare këtë.

Njohja e Shqipërisë në atë kohë ishte vogël ( dhe ka pasur mjaft aventurierë pretendentë për fronin e Shqipërisë disa me kontribute si : Alejandro Castriotta apo konti Gjika, etj. dhe interesi për Shqipërinë ishte e madh në botën gjermanisht-folëse, sepse Fuqitë e Mëdha kishin zgjedhur një princ gjerman për t’u ulur mbi fronin e Shqipërisë, Wilhelm Wied-in të cilit iu ofrua posti në vitin 1913 dhe sundoi për gjashtë muaj në vitin 1914.

Ngjashmëria në emrin mes Wied dhe Witte mund ta ketë frymëzuar Witte për të sajuar këtë histori me dokrra hini. Historia Otto Witte u përshtat nga Harry Turtledove për romanin e tij fantastik  “Në çdo inç një mbret”. Historia e Witte mbart një ngjashmëri të fortë me romanin më të shitur me aventura “ I burgosuri i Zendas” (1894), nga i cili u përshtat si film që u shfaq në vitin 1913. Koncepti qendror i romanit është sesi Zenda një njeri i thjeshtë, merret gabimisht si mbret dhe më pas i zë vendin mbretit. http://en.wikipedia.org/wiki/Otto_Witte

Gazeta dhe revista të ndryshme perëndimore e morën historinë e Ottos si fakt duke e përsëritur atë, duke përfshirë revistën prestigjioze “Time”, e cila botoi një artikull në lidhje me këto gjepura në vitin 1958. Nuk është e rastit që në biografinë e diplomatit austro hungarez Alfred Rappaport përmendet si ndodhi kjo pallavër.

Pseudologia Fantastica, mitomania, apo gënjeshtra patologjike përcaktohet si “falsifikim tërësisht disproporcional pa asnjë bazë reale evidente me pikëpamje, që mund të jenë të gjëra e shumë e komplikuara, dhe të manifestuara gjatë një periudhe të gjatë prej disa vitesh apo gjatë gjithë  jetës, por në këtë rast u përcoll edhe pas saj, në varr. Individët e prekur mund të jenë të vetëdijshëm se ata janë duke gënjyer, ose mund të besojnë se ata janë duke thënë të vërtetën, duke qenë në dijeni se ata janë të lidhur pas fantazive. Witte e kishte besuar gjer në fund rrenën e vet dhe provë për këtë është data e tij e vdekjes, e regjistruar në gur varrin e tij: 13 Gusht 1958, saktësisht 45 vjet pas “kurorëzimit” të tij.

Pse ta zgjidhte atë ditë për të vdekur, apo mos e ka sajuar dhe atë?

Shkruan Eugen SHEHU/

Lindur e kaluar në paqë e begati , një jetë  natyrshëm ka hiret e veta. Lindur e kaluar në luftëra, megjithë privacionet e mëdha sërish ka hiret e saj. Për më tej , kur këto luftëra i frymëzon ideali hyjnorë i lirisë së kombit , atëherë jeta e njeriut gjen kuptimin e saj më të shenjtë. Një jetë e tillë është ajo e Hasan Dostit ndryshe e thirnin Hasan Kosova.

I lindur në fshatin Kardhiq të Gjirokastrës , në vitin 1895 , Hasani që në fëmijëri do të tregonte dashuri të madhe për librat. Prindërit e dërgojnë në Janinë e posaçërisht në gjimnazin e dëgjuar „Zosimea“ aty ku vite më parë ishin shkolluar edhe Frashërllinjtë. Spektri i gjërë i kulturës që përmblidhte gjimnazi,ndikuan në formimin e një edukate të fortë morale të Hasan Dostit deri sa mbylli sytë në moshën 96 vjeçare. Janina përveç asaj diturie të marrë prej bangave të shkollës , e paisi Hasanin e vogël nga Kardhiqi edhe me një sqisë tjetër,atë të krenarisë kombëtare. Kënga e Birbilenjëve,historinë e trimave shqiptarë të detit , kalaja krenare e Ali Pashë Tepelenës,do të shoqëronin netëve pothuaj gjithë djalërinë e „Zosimesë“ duke iu kujtuar një histori sa tragjike aq edhe krenare të kombit të tyre.

Më pas,gjithmonë me nota të larta , Hasani mbaron gjimnazin turk. Diçka ka filluar të zgjohet tani në shpirtin e trimit Kardhiqas. Shpërthimi i Luftës së Parë Botërore solli një det trazirash e vuajtjesh për shqiptarët. Coptimi tragjik i kufijve të cilit 1913 , sulmet e shkallëzuara të andartëve grekë në Jug dhe egërsia e sllavëve në brigjet e Drinit e komplikonin më tej situatën. Po t’i shtosh këtij tërbimit të fqinjëve pushtues edhe anarkinë e mbrendshme, do të mund të kuptosh fare lehtë se Shqipëria i ngjante një varke prej druri lënë nën mëshirën e dallgëve të rrezikshme mes oqeanit të trazuar.Pa mbrojtje , pa timonier , e vetme , kjo varkë natyrisht që do të bënte çfarë ish e mundur të delte nga vrundujt e stuhisë.

Andartët grekë , ndërkohë djegin më tepër se gjysmën e shtëpive të Krdhiqit. Ata po përparonin drejt Tepelenës duke vaditur ëndrrën e tyre të „Vorio-Epirrit“ me gjak të pastër e të pafajshëm shqiptarësh. Familja e Hasanit , së bashku me qindra të tjera gjirokastrite detyrohet të marrë udhën e të largohet prej „tokës së djegur“ që praktikuan ushtritë greke në territorin shqiptar shekullorë. Ata vendosën në Vlorë ku zjarri i shovenëve grekë gjithsesi nuk kishte mbërritur. Tanimë jeta e Hasan Dostit kishte marrë një udhë tjetër. Intuitivisht,djaloshi prej Kardhiqi po e kuptonte se brezit të tij përpos trimëria e dituria do t’i duhej të ushqeheshin parreshtur me ndjenjat e nacionalizmit të ndershëm.Miqtë dhe shokët e Hasan Dostit do të ishin tani djelmëria atdhetare e Vlorës,ata që organizuan dhe udhëhoqën rezistencën greke,ata që në krah të baballarëve shkruan me gjak epopenë e luftës së Vlorës.

Duke parë në karakterin e Hasanit mjaft virtyte , Qeveria nën udhëheqjen e Sulejman Delvinës, e emëron djaloshin prej Kardhiqi në detyrën e sekretarit të përgjithshëm të Prefekturës së Gjirokastrës.Këtu , Hasani shquhet jo vetëm për ndershmëri por edhe për korrektesë e maturi ndaj disa elementëve shqiptarë me qëndrime filogreke. Miqtë e tij të kësaj kohe janë Bajo Topulli dhe Kolë Tromara. Së bashku organizojnë edhe një shoqatë,programi i së cilës kishte të bënte përpos të tjerave,me nxitjen e ndjenjës kombëtare,me njohjen e historisë dhe të traditave të krejt trojeve etnike shqiptare,me idenë e bashkimit sa më të shpejtë të këtyre trojeve në trungun e shtetit amë.

Ka qënë viti 1922 kur Hasan Dosti merr prej shtetit shqiptar një bursë për të studiur në Francë.tanimë ai është i pjekur në gjykime dhe tepër i aftë të kuptojë gjëndjen aktuale dhe rrugët e ndryshimeve për të ardhmen e Shqipërisë. Mbaron me rezulltate të shkëlqyera degën e drejtësisë në Francë dhe përfundon studimet duke mbrojtur gradën e Doktor në Drejtësi. Gjatë viteve të studimeve,në rrethet intelektuale franceze debaton mbi të drejtat e nëpërkëmbura të popullit të vet duke rikujtuar shpesh historinë. Së bashku me nacionalistë të tjerë që s’ishin pajtuar me regjimin monarkik,Hasan Dosti hedh idenë e një lëvizjeje popullore demokratike ku liritë e njeriut të zinin vëndin që meritonin në jetën sociale.Sado që sfondi social i Shqipërisë në monarki ishte tepër i errët,idetë dhe veprimtaritë e nacionalistëve të emigracionit nuk kaluan pa u vënë re.

Me ardhjen në Shqipëri,Hasani realizon një ëndër të vjetër të tijën.Pikërisht t’i shërbejë popullit të vet duke i dhënë (brënda kuadrit ligjor) drejtësinë aq të mohuar nëpër vite.Por duhet thënë se në një masë hierarkitë e shtetit të atëhershëm shqiptar,natyrshëm vuanin prej atij mentalitetit  të rryshfeteve dhe pazareve.Kështu,duke mos qenë dakord me qëndrimin e shtetit ndaj të drejtave elementare të individit,Hasan Dosti kundërshton hapur disa urdhëra arbitrarë. Për më tej i paisur me llogjikë e guxim,Dosti preferon të gjykojë e publikojë mjaft shkelje me gjykatën e Diktimit ku punonte.Është kjo arsyeja që rebeli Hasan Dosti pushohet me disa kolegë të tij nga puna në këtë gjykatë. Sidoqoftë,idetë e nacionalizmit,nuk do ta dekurajonin askurrë Hasanin.Ai përmes tyre do të lidhej këtej e tutje me burra trima e të mënçur,fjala e të cilëve do të skalitej thekshëm në konturret e viteve të 30-ta.Së bashku me Hysni Lepenicën,Bilal Golemin,Skënder Muçon e të tjerë,në fillim të viteve 30-të,Dosti ndërmerr krijimin e organizatës „Lëvizja e Vlorës“.Përpos kërkesave për demokratizimin e krejt aspekteve shqiptare të kohës,kjo organizatë duke kthyer sytë nga perëndimi,parashihte Republikën si regjim më të përshtashëm të qeverisjes në Shqipëri. Këtë regjim pjestarët e kësaj shoqate e lidhnin sidomos me mentalitetin dhe traditat e popullit tonë.

Goditja që mori më pas „Lëvizja e Vlorës“ tregoi për atë çka forca të caktuara në Shqipëri,të përkrahuara edhe prej zyrtarëve dhe ushtarakëve të lartë të administratës,ndosht nuk ishin të afta të kuptonin prosperitetin e kombit të tyre. Për më tej,këto forca shihnin interesat personale duke harruar interesat madhore të atdheut.Në rradhët e të dënuarve të kësaj organizate ishte padyshim edhe Hasan Dosti i cili që nga 15 vjet vuajti më shumë se tre vjet burg,falë amnistive të herë pas hershme të dekretuara prej Mbretit Zog.

Ora e madhe e nacionalizmit bie në fillimprillin e vitit 1939.Castet në rrokullime të kohës,kishin mbi supe peshën e madhe të tragjedisë dhe historisë së re të shqiptarëve.Një dokument i zbuluar kohët e fundit hedh në dritë mbi datën e vërtetë të krijimit të „Ballit Kombëtar“ duke përgënjeshtuar historiografinë komuniste që e shpie këtë ditë në fundin e vitit 1943.Në këtë dokument përpos të tjerave thuhet ;“, Siç është e ditur,Shqipëria në 7 prrill 1939,ditën e premte të zezë,u invadua prej italisë fashiste.Menjëherë që në javën e dytë të atij muaji,u formua në Tiranë një Komitet i mshehtë nën kryesinë e patriotit Mid’hat Frashërit i pagëzuar me emrin „Balli Kombëtar“.Komiteti harton një program veprimi që ka përbrënda kufijve të mundësive një farësoj rezistence …. Një nga anëtarët thmelues të Komitetit ka qënë H.Dosti …(„Koha“ 30 maj 1998-„Hasan Dosti ose historia e vërtetë „).

Tanimë rruga e patriotit nga Kardhiqi i Gjirokastrës,ishte përcaktuar plotësisht.si një ndër udhëheqësit e „ Ballit Kombëtar“ai dëgjohet kudo ku vete.Fjala e tij ka forcën e gjykimit.Veprimi i tij është i prerë dhe në kohë.Në miqësi të ngushtë me Mid’hat Frashërin dhe Faik Qukun,Hasan Dosti punon për vënien në jetë të programit të tetë pikave të nacionalizmës më vonë me disa korigjime kohore programi i quajtur DEKALOGU,si një ndër thirrjet më të fuqishme të kohës, aktualiteti i së cilës mbetet akoma për ne shqiptarët në këtë fundshekull. Edhe pse kish studiuar për drejtësi, gjeografia dhe historia e lashtë e arbërorëve do të mbeteshin pasioni i madh deri në fund të jetës së tij.Në vitet e okupacionit fashist,krahas detyrave të ngarkuara prej „Ballit Kombëtar“,Hasani bashkëpunon ngushtë me atdhetarin,studiuesin e palodhur dhe nacionalistin Ahmet Gashin dhe të dy së bashku përpilojnë hartën e parë etnike të Shqipërisë.Juristët e Kosovës,do të mbeteshin gjithashtu ndër shokët dhe miqtë më të afërt të Dostit.

Mukja do të ishte një pikë kulmore në jetën dhe veprimtarinë e krejt nacionalistëve shqiptarë. Të bindur për një bashkim të plotë,të krejt forcave politike kundër okupatorit,nacionalistët u ulën në tavolinën e bisedimeve me disa prej udhëheqësve komunistë njëlloj si vëllai me vëllanë. Ata nuk paragjykuan askënd,por përkundrazi gjetën gjuhën e përbashkët duke rikujtuar kuvendet e mëdha të besës shqiptare. Mukja vendosi krijimin e Komitetit për Shpëtimin e Shqipërizë dhe njëzëri,nga të gjithë pjesëmarësit,unanimisht u votua në krye të këtij Komiteti,Hasan Dosti.Nacionalistët dhe komunistët e Mukjes,parapanë tek Hasan Dosti jo vetëm trimëria  e guximi djaloshar por edhe aftësinë e veçantë të tij për gjykimin e ftohtë të krejt stuatave.

Ajo çka ndodhi më pas me Mukjen,dihet. Miqësia e komunistëve shqiptarë me ata jugosllavë do të shërbente si thikë në shpinë të vëllazërisë shqiptare.Gjaku i rrjedhur prej asaj plage akoma edhe sot nuk ka të ndalur.Plaga rrjedh e rënkon.Brenda këtij rrënkimi që nuk soset kurrë janë jetët e mijëra shqiptarëve të marra prej dhelpërive sllavo-komuniste.

Së bashku me ata që muarën rrugët e mërgimit në vjeshtën e vitit 1944 ishte edhe Hasan Dosti Gjermanët,në largimin e sipër i djegin nacionalistit të shquar shtëpinë e vet në Tiranë dhe i pushkatojnë gruan dhe vëllain.Kjo do ta ligështonte trimin e pafrikshëm.por gjithsesi ai ndjen ngrohtësinë e bresit të tij të nacionalistëve që i ngjante atij zjarri të pafikur në ngricat e jetës. Në  kampet e refugjatëve kudo ku ish, Hasani do të ulej të punonte,të shkruante,të hidhte dritë mbi të vërtetat. Veçmas,për nacionalizmin shqiptar do të gjente dhe ndriçonte të gjitha rrugët për bashkimin e forcave të djathta si të vetmen mundësi për të luftuar komunizmin.

Me vdekjen misterioze të Mid’hat Frashërit,ai do të zgjidhej në krye të Komitetit „Shqipëria e Lirë“. Ky Komitet u bë çerdhe e ngrohtë e krejt shqiptarëve të mërguar dhe bazë e luftës kundër rregjimit komunist.Në funksionin e kryetarit të Komitetit „Shqipëria e Lirë“,Dosti luajti një rol të madh për demaskimin e regjimit të Tiranës Ishte krahu Radikal i Ballit Kombëtar. Në një mesazh të transmetuar në Radio Londrën në vitin 1950 , me atë zërin e tij burrërorë,me duart që i dridheshin prej emocioni ai u drejtohej shqiptarëve :

„Një vit tmerri komunist,disa vite torturash,gjakësish e vuajtjes,kaluan në kalendarin shqiptar si në kohët më të zeza që ka njohur historia jonë.As vrulli i barbarëve nuk shkatoi kaq mjerime përmbi tokën tonë ku mbretëron uria dhe frika e keqe prej ditës fatale që një grup agjentësh të egzaltuar hipotekuan Shqipërinë në kadastrën e Beogradit eMoskës .. »(Fjalimi në BBC.1950).

Kudo në Itali,Francë,Gjenevë e deri në Los Anxhellos,veprimtaria e këtij nacionalisti ishte e ndjeshme.Zemra natyrisht i dhimbte sepse Qeveria e Tiranës i kishte mbyllur në brigje djemtë e tij duke mbajtur peng për idetë dhe veprën e të jatit.Por ai s’i shkëmben për asnjë çast hallin e madh të Atdheut me interesat vetiake të çastit.Kështu,derisa zemra i pushoi së rrahiri në janarin e vitit 1991.

  Cka ndjerë ajo zemër e madhe në rrahjet e fundit të saj ? Vështirë të përgjigjesh.Por sytë janë mbyllur me imazhin e bukur të demokracisë që po vinte në Shqipëri.(Ne Foto:Hasan Kosova Dosti- 1895-1991)

     Bern-Zvicër

Nga Frank Shkreli/

Ishte muaji gusht i vitit 1963.  Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, lëvizja për të drejtat civile e udhëhequr nga prifti protestant, i përndershmi Martin Luther King, kishte arritur kulmin.  Ajo ishte një lëvizje, misioni i së cilës ishte për të siguruar të drejta të barabarta për shtetasit zezakë afrikano-amerikanë  dhe kundër diskriminimit të tyre në aktivitetet e jetës së përditshme në këtë vend.  Ishte në përpjekje e Martin Luther Kingut, si udhëheqsi kryesor i kesaj lëvizjeje që t’i siguronte popullit të vet të pakën mundësinë për të marrë pjesë në të ashtuquajturën  “ëndërrën amerikane.”Qendra Martin L. King në qytetin Atlanta të shtetit Xhorxha, në një njoftim për mediat në lidhje me këtë pëvjetor,  shpalosi planet për festimin prej dhjetë ditësh të këtij përvjetori, njëkohësisht u bën thirrje komuniteteve në Amerikë dhe anë e mbanë botës që të marrin  pjesë në përkujtimin e këtij përvjetori duke u rënë kambanave, (me 28 gusht,në ora 3 pa dreke, sipas orës së Uashingtonit), në kujtim të njërit prej fjalimeve më historikë të shekullit të kaluar, fjalim ky që ndryshoi  përgjithmonë Amerikën dhe pati jehonë anë e mbanë botës.

Vajza e Martin L. King-ut,  Bernice King u bëri thirrje komuniteteve të ndryshme anë e mbanë botës që të adaptojnë programe përkujtimore, që sipas saj, “të bashkojnë njerëzit me pikpamje të ndryshme politike dhe kulturore, ashtuqë të festojmë humanizmin e përbashkët në mënyra krijuese dhe shpresëdhënse, në frymën e “ëndërres” së Martin Luther King-ut.

Fjalimi u mbajtë në datën 28 gusht, 1963 në përmbyllje të të ashtquajturit , “Marshimi në Uashington”,  ku morën pjesë mbi 250-mijë marshues, përfaqsues të të gjitha racave, para monumentit të presidentit Abraham Linkolnit në Uashington.   Marshimi ishte pa dyshim demonstrata më me rëndësi në historinë e lëvizjes së të drejtave civile në Amerikë, dhe fjalimi i Martin Luther Kingut ishte kulmi i atij marshimi.   Thirrja e marshuesve ishte “për punë e për liri” dhe për të drejta të barabarta, por ishte toni i shpresës në fjalimin e Martin L. King-ut ai që, sipas historianëve, e dallon atë fjalim klasik dhe për këtë ai mbahet mend dhe kujtohet.

Sipas historianëve dhe bashkpuntorve të ngushtë të tij, Martin Luther Kingu e kishte përgatitur më përpara fjalimin për këtë rast të rëndësishëm, megjithëse ai rrallë herë, sipas tyre, i shkruante fjalimet dhe predikimet e tija, por fliste gjithmonë pa letër.  Por pjesën më të rëndishme, për të cilën ky fjalim mbet në histori, ai nuk e kishte të shkruar.   Atje nga fundi i fjalimit, thuhet se ai largon mënjanë fjalimin e shkruar dhe i drejtohet turmës me këto fjalë:

“Unë u them ju sot miqë të mi se ndonëse përballemi me vështirsitë e mëdha të sodit dhe të nesërmës  – unë gjithnjë ëndërroj.  Është këjo një ëndërr që i ka rrënjët e saja thellë në ëndërrën Amerikane. Është një ëndërrë, se një ditë ky komb do të zgjohet dhe do të  jetojë sipas, nenit themelor të kushtetutës, se ‘Ne i konsiderojmë këto të vërteta si provë dhe dëshmi se të gjithë njerërzit janë krijuar me të drejta të barabarta.’

Atëherë  sikur deshti që pësëri  të theksonte ‘ëndërrën’’ e tij përtej drejtësisë dhe barazisë midis racave, ai foli për një të ardhme që tejkalonte edhe ndryshimet raciale, duke thënë se, “Ëndërrojë se një ditë në kodrat dhe logjet e shtetit Xhorxha, bijtë dhe bijat e ish-skllevërve dhe bijtë e bijat e ish-skllavo-pronarëve do të kenë mundësinë të ulen së bashku në të njëjtën sofër të vëllazërimit….Ëndërroj se një ditë, katër fëmijtë e mi do të jetojnë në një vend, ku ata nuk do të gjykohen për nga ngjyra e lëkurës së tyre, por për nga karakteri i tyre.”

Ishte shpresa biblike e Martin Luter Kingut 50-vjetë më parë, që pothuaj askush nuk e parashikonte atë ditë të nxehtë të gushtit, të vitit 1963.  Ishte e vështirë të parashikohej  50-vjetë më parë – ndoshta edhe për vet Martin Luter Kingun — se, sot në 50-vjetorin e këtij fjalimi historik,  do të ishte një president i Shteteve të Bashkuara me origjinë afrikano-amerikane, ai i cili do të kryesojë festimet me rastin e këtij përvjetori, ku sipas organizatorëve, do të fillojnë në Atlanta dhe do të vazhdojnë në Uashington për gjithsejt 8 ditë, dhe ku pritet të marrin pjesë me qindra mijëra veta nga Amerika  dhe qindra mijëra të tjerë anë e mbanë botës.  Përfshirë ish-presidentë, kongresmenë e senatorë dhe zyrtarë të qeverisë federale,  si edhe përfaqësues të lartë ndërkombtarë dhe të organizatave kombëtare dhe ndërkombtare.

Më 28 gusht, ditën aktuale të 50-vjetorit të mbajtjes së fjalimit historik, do mbahet një shërbim ndër-fetar në Uashington para ceremonive dhe para se  Presidenti Barak Obama të mbajë fjalimin e rastit,  në shkallët para monumentit të Abraham Linkolnit, ekzaktërisht aty ku 50-vjetë më parë mbajti fjalimin e tij i Përndershmi Martin Luter King, duke i deklaruar kombit dhe botës, se “ Ëndërroj se do vijë dita kur të gjithë bijtë dhe bijat e Perëndisë, të bardhë e zezakë, hebrejë dhe të tjerë, përfshirë katolikët dhe protestanët do të bashkohemi dhe dora dorës të këndojmë së bashku se më në fund jemi të lirë, jemi të lirë më në fund – dhe falenderojmë të Madhin Zot, se më në fund me të vërtetë jemi të lirë.”

Për lexuesit anglisht-folës do të rekomandoja që pot ë kenë mundësi të  ndëgjojnë këtë fjalim në youtube. Është 17-18 minuta i gjatë por është me të vërtetë një fjalim klasik për nga përmbajtja po se po, por edhe për nga mënyra e të shprehurit të këtij oratori të madh.  Është një fjalim plot pasion që të frymëzon për të mbrojtur drejtësinë, është si një gjëmim kundër padrejtësisë, por është njëkohsisht  edhe një fjalim shprese për një ditë më të mirë për të gjithë  bijtë dhe bijat e Perëndisë.  Është këjo një thirrje nga një gjuhë biblike që mundë të keqen me të mirën, nga goja e një predikatori Baptist protestan, por edhe një udhëheqsi moral kombëtar, i cili tani me të drejtë e ka monumentin e tij ball për ball me monumentet e themeluesve dhe baballarëve të kombit amerikan, në kryeqytetin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Uashington, në mirënjohje të kontributeve të tij ndaj këtij kombi dhe mbarë njerëzimit.

Ne Foto: Kisha e Shen Dimitrit ne Magarevo/

Nga Arben LLALLA/

Shpeshherë kemi lexuar rreth shqiptarëve ortodoksë të Rekës në Maqedoni të cilët janë asimiluar dal ngadalë si pasojë e presioneve të ndryshmet. Por për veç fshatrave të Rekës shqiptarët ortodoks kanë banuar në fillim të shek.XX në zonën e Kavadarcës në dy fshatra, KONOPIŠTA dhe MREŽIČKO. Në këto dy fshatra disa banorë janë deklaruar të fesë ortodokse me kombësi shqiptare në fillim të shek.XX, por ne, do flasim edhe për dy fshatra të tjerë që ndodhen afër qytetit të Manastirit që dikur kanë banuar shqiptar ortodoks, ndërsa sot banorët janë deklaruar maqedonas dhe vlleh. Bëhet fjalë për fshatrat MAGAREVO dhe NIZHOPOLE. Por si u asimiluan shqiptarët ortodoks të këtyre dy fshtrave?

Magarevo dhe Nizhopoli janë dy fshatra që ndodhen në Republikën e Maqedonisë afër qytetit të Manastirit, në kufi me Greqinë dhe Shqipërinë. Këto dy fshatra janë ato raste ku shqiptarët e krishterë u asimiluan ndër vite për shumë arsye.

Në shekujt e mëparshëm shqiptarët në mungesa të shkollave shqipe mësonin në shkollat turke, greke, bullgare, serbe dhe vllehe. Kjo bëri në ato vite që studiuesit e huaj ti identifikonin si popullsi jo-shqiptare. Si pasoj për fat të keq kemi mungesa informacioni për numrin e vërtetë të shqiptarëve në Ballkan gjatë shek.XIX dhe fillim të shek.XX, sidomos për shqiptarët e krishterë.

Nga shek. XVIII në Magarevo banonin rreth 5-6 familje sllave, por nga fundi i viteve 1770 në fshat u vendosën shumë familje vllehe shqip-folëse nga Linotopi si dhe shqiptar ortodoks nga Kolonja dhe Bithkuqi i Korçës. Thuhet se në këtë fshat në fillim të shek.XIX ka patur rreth 13 mullinj dhe Megarovo ose Magarevo njihej si pronë nën sundimin e Seit Rustem Beut, Kajmakam i Manastirit. Nga disa të dhëna na informojnë se në këtë fshat nga viti 1845 erdhën edhe disa familje të tjera shqiptare nga Bithkuqi të ftuar nga familjet vendase tashmë të Magarevës. Në përgjithësi banorët e këtij fshati merreshin me bagëti dhe numri i banorëve i kalonte 3.000 njerëz. Në lulëzimin e tij fshati ka patur disa shkolla ku mësohej në gjuhën greke dhe vllehe. (Asimilimi i shqiptarëve në kohën e perandorisë osmane bëhej me anë të shkollave ku pjesa e shqiptarëve mysliman mësonin në shkollat turke ndërsa shqiptarët ortodoks nëpër shkollat greke, bullgare, serbe dhe vllehe).

Në librin Etnografia e Vilajeteve të Adrianopojës Manastirit dhe Selanikut të botuar në Stamboll më 1878, në pasqyrën e statistikave shkruhet se në fshatrat Magarovo, Tërnovo dhe Nizhepole jetonin 3.000 vlleh dhe 500 shqiptar.

Historiani grek Apostol Vakalopulos (1909-2000) shkruan në librin Historia e Maqedonisë 1354-1833, se në fund të shek.XVIII në Megarovo erdhën disa familje shqiptare nga Kolonja dhe Bithkuqi. Ka edhe shumë burime të tjera greke që shkruajnë se në këtë fshat kanë jetuar shqiptar ortodoks, por për më gjerë i mbten të ardhmes për të shkruar.

Sot Magarevo është një fshat i vogël dhe në regjistrimin e vitit 2002 u deklaruan 64 maqedonas dhe 24 vlleh.

Fshati Nizhepole është tjetër fshat në Maqedoni afër qytetit të Manastirit që pothuajse ka të njëjtën histori si Magarevo. Ish-ministri i arsimit të Bullgarisë Vasili Kënçov shkruan më 1900 se në Nizhopole banojnë 250 shqiptar të krishterë, 190 bullgarë dhe 2.030 vlleh.

Në përfundim duhet thënë se e rëndësishme është se kur nuk ekzistonte shteti shqiptar dhe institucionet kombëtare, të huajt na kanë sjellë të dhëna për popullsinë shqiptare ortodokse dhe myslimane edhe pse këto të dhëna mund të jenë të cunguara duke tkurrur sa më shumë realitetin e popullsisë shqiptare në Maqedoni.

Ne Foto:Remzi  Ademi (1952 – 1998)/

Qëllimi im, nuk është thjesht një përshkrim nekrologjie që rëndomtë shkruhet në këto raste, kur përkujtojmë një figurë sublime të martirizuar në tabanin kombëtar. Do mundohem të kaloj përtej, përtej së madhërishmes- pa dyshim, këtë e meritojnë burrat e dheut siç ishte i madhi Remzi Ademi – alias Petrit Kodra!

… Gjatë këtij mijëvjeçari trungu shqiptar u copëtua dhe ricopëtua me dhjetëra herë, megjithatë burrat e dheut nuk ngarendën së vepruari për liri e bashkim kombëtar. Që përtej Lidhjes së Prizrenit, deri tek ditët tona, shqiptarët janë në rrugë të mbarë për të realizuar aspiratat e tyre të natyrshme siç është liria dhe bashkimi ynë kombëtar, ku secili do të frymojë i lirë në atdheun e vet.

Pa dyshim se kjo do kohë, punë të pareshtur, seriozitet, sakrificë, bashkëveprim mendjesh të ndritura, përkushtim, fisnikërim shpirti e ndërgjegje. Të shkruash për luftën çlirimtare, për këta burra të dheut, mbi të gjitha është përgjegjësi, mirëpo kjo nuk nënkupton se ne duhet të heshtim!, jo, përkundrazi, ne duhet t’i kujtojmë të gjithë ata që morën pjesë në luftën çlirimtare, të shkruajmë për ata që ranë, për ata që shpëtuan, për ata që ishin kuadro dhe luftëtarë, për ata që e ndihmuan luftën fizikisht, moralisht dhe materialisht, me një fjalë për ata që atdheut i dhanë diçka më shumë nga të tjerët… Dikush do të kujtojë emocionet që ka ndier kur ka veshur uniformën e UÇK-së dikush do të kujtojë luftën, dikush rëniet e shokëve, dikush heroizmat e tyre, dikush sokolat dhe sokoleshat që hidheshin mbi tanket e pushtuesit, dikush amanetin e tyre, dikush me emocione e sentimentalizëm, dikush me dinakëri e servilizëm, dikush me mburrje e krenari, dikush me këngë e dashuri, pa dyshim se të gjitha këto së bashku kompletojnë historinë tonë më të re!…
Deshëm apo jo, lindja e radhëve të UÇK-së, në rrafshin kombëtar, vuri themelet e historisë sonë më të re duke këputur kështu prangat e çelikta të robërisë shekullore, duke rimëkëmbur dinjitetin tonë kombëtar, duke detyruar botën e civilizuar që t’i thërrasë ndërgjegjes, ngase mbi shqiptarët e Kosovë atëbotë po ushtrohej një gjenocid i paparë nga pushtuesi barbar serb.

… Kaluam Alpet shqiptare (ashtu si shumë luftëtarë të lirisë), radhës po i printe Azem Syla, Qenë Qenaj, Halit Naxhaku, Hysni Geci, Driton ? (nga anët e Vushtrrisë), Brahimi nga Hasi, një luftëtar tjetër nga Prizreni (emri i të cilit nuk po më kujtohet) e disa të tjerë. Deri tek kufiri, ku na kishin përcjellë dhe furnizuar me armatim Haki Drenica, Zeqë “Çopa”, Hamëz Morina, Gani Veseli etj. Pas shumë peripecive te asaj nate, dita na gdhiu në fshatin Goden. Burrat e këtij fshati na futën në kullat e tyre (një kullë dykatëshe e vjetër ku ishim ne, i zoti i saj, një djalosh rreth të 25-tave, arsimtar, babanë nuk e kishte pasur, vetëm të ëmën), na shtruan për të ngrënë, na shëruan trupin dhe shpirtin, duke na siguruar se të gjallë nuk na japin!… Si të shprehem ndjenjash; kishte disa vite që nuk kisha dëgjuar fjalë burrash si ato të Isa Boletinit, Bajram Currit, Hasan Prishtinës, Luigj Gurakuqit et. “Të gjallë nuk ju japim!”… Këta ishin burrat e Godenit legjendar, të cilët pritën, strehuan dhe përcollën shumë çlirimtarë të Kosovës…, kjo sakrificë më pas atyre u kushtoi me jetë, pushtuesi barbarë serb, gati në përfundim të luftës në shenjë hakmarrjeje ekzekutoi 22 burra nga ky fshat! Lavdi e përjetshme atyre, përkulje deri në tokë para jush, para burrave, nënave, grave, nuseve dhe motrave të Godenit zemërmadh! Kurrë mos qoftë e harruar buka dhe konaku juaj, kurrë mos u shoftë fara e juaj o burra të dheut, o burra të Godenit zemërmadh!…
Ju lumtë goja mor burra, ju ndritë konaku besa e nderi juaj- ia ktheva me gjithë shpirt të zotit të shtëpisë, se edhe ne këto armë nuk i kemi vënë krahut kot, nuk do ta koritim as konakun tuaj, dhe as Kosovën! Aty bëmë një pushim të mirë, pas dite nga Gerqina dhe Lipovica morëm drejtimin për në Demjan, shoferi i makinës ku ishim ne, kishte qenë profesor i kimisë një burrë rreth të dyzetave e ca, të rritej zemra dhe shpirti, kudo ambient shqiptar, kudo ushtarë të UÇK-së, kudo gatishmëri për të dhënë jetën si me le në shërbim të atdheut – e mahnitshme! Dhe kështu gjatë tërë asaj pasdite, shtab pas shtabi, dikur vonë arritëm në Malishevë e fare vonë në Shtabin e Kleçkës heroike, atje, mu në zemër të Kosovës. Aty takuam shokët, luftëtarët e lirisë: Jakupin, Hashimin, Lulin, Çelikun, Ramën, Gazetarin, Musën, Llucin, Tonin, Micin, Vogëlushin, Bukuroshin e dhjetëra të tjerë, një pjesë e mirë e të cilëve nuk është më në mesin tonë – Lavdi e përjetshme heroizmit dhe veprës së tyre!

Pas ca ditësh isha ngarkuar me përgjegjësi që nga ana logjistike të inspektoj rajonin e Suharekës e gjithandej deri në Prizren. Tërë kohën më shoqëroi epror Musa. Më pastaj nga Prizreni ( unë dhe Musa), duhej të kalonim në Shqipëri për çështje furnizimi. Ato ditë sulmet serbe ishin të furishme, pas një rezistence të madhe, kishte rënë Malisheva, armatimet ishin jo të mjaftueshme, ushqimet po ashtu, si të thuash ishte një gjendje e pafavorshme për forcat çlirimtare. Me gjithë armatimin shumë herë më të paktë se armiku, megjithatë ushtarët tanë ishin në nivel të përgjegjësive, me moral të pamposhtur, tërë kohën në istikame, po luftonin, po ia merrnin këngës dhe po bënin edhe hoka për ditën që po linin mbrapa…, kjo të bënte me krahë dhe të jepte kurajë si askund në botë: shqiptarët po mbijetonin!
Pas ca ditësh, erdhi koha që të ndaheshim. U përshëndetem fort mes vete. “Daja” më dha një shkresë që kisha për ta përcjellë në rrethin e Krumës për çështje furnizimi. Aty nga mbrëmja (mesi i korrikut ‘98), kaluam në Therandë, pa dyshim nën përcjellje të sigurt të luftëtarëve të lirisë. Të nesërmen vëzhguam një shtab rajonal të Therandës, bëmë një renditje të kompanisë, verifikuam gjendjen, bëmë edhe një bisedë shumë vëllazërore, morale-politike, ku këmbyem shumë mendime dhe përvoja rreth luftës sonë çlirimtare. Tek po vëzhgonim, nën shoqërimin e Xhavit Bajraktarit ( tani Dëshmor i Kombit), nuk ishte e vështirë të vëreje epërsinë; ato anë kishin qenë më të furnizuara me armatime, me ushqime dhe me pajisje sanitare, krahasuar me anët e Kleçkës, të Malishevës dhe të Drenicës në përgjithësi, kjo ishte shpresëdhënëse se çështja jonë megjithatë po ecte mirë, ishin përvoja të mira.

Pas dy-tri ditësh kaluam në rajonin e Prizren, më saktësisht në Vrri të Jeshkovës. Tani nuk i kam fiksuar emrat e shumë fshatrave të atyre anëve, kaluam nëpër shumë vende të rrezikshme, madje çdo përballje me pushtuesin nënkuptonte zjarr të përnjëhershëm!
Më kujtohet fshati Grazhdanik, ku kalonim afër një kishe, ishte një pozicion mjaft i papërshtatshëm, aty shpeshherë  pozicionohej milicia serbe- siç na njoftoi përcjellësi ynë. Më vonë mësove me dhimbje se pikërisht në atë zonë kishte rënë zemërluani Komandant Remzi Ademi. Më në fund u futem në rajonin e Vrrinit. Më vjen keq që as sot e kësaj dite nuk i mësova tamam emrat e shoferëve që na shoqëruan gjatë gjithë asaj kohe, që nga Kleçka e deri në Lybeqevë (malësi e Vrrinit), e deri në Mazrek të Hasit e në Krumë. Më sa mbaj mend njëri nga ta quhej Milaim, ishim në detyrë, dhe nuk lejohej që t’i prezantonim emrat njëri-tjetrit. Unë prezantohesha vetëm si “Drenica”, si zakonisht takimet e para ishin me rojat, të cilat pasi që na legjitimonin, na hapnin rrugë, duke na drejtuar për në shtabe, apo vende ku ata ishin të pozicionuar e fortifikuar. Ishte mbrëmje dhe nuk po e kapja dot natyrën përreth. Na përcollën gjer në Shtab të Vrrinit, një shtëpi dykatëshe siç dukej ende e papërfunduar (e pa meremetuar tërësisht), në mes të një kopshti të vogël të rregulluar me shije, dhe, siç e vërejta të nesërmen, ky shtab, kishte një pozitë të mirë fortifikuese.

Erdhi momenti i pritur: përpara na doli komandant Remzi Ademi – alias Petrit Kodra. Na priti krahëhapur, me buzagaz e dashamirësi. U ulem brenda në zyrat e Shtabit. Petriti dukej ca i lodhur me një zbehje të dukshme në fytyrë, si gjithmonë buzagaz dhe pedant, i rregullt, i rruar, i pastër. Mbante syze ca të errëta, tani me flokun e tij ca të thinjur, i qetë, i matur në bisedime, fliste qartë dhe shtruar për gjendjen që ishte në ato anë, për mobilizimin e masave, për furnizimin, për strategjinë luftarake dhe për shumë gjëra tjera. Ishte intelektual i rrallë, trim i patundur, me një fjalë atdhetar i kompletuar si rrallëkush. Ai kishte kaluar një jetë të tërë në shërbim të atdheut, duke qenë pjesë përbërëse dhe organizator i ilegales së hershme, një nder të parët e aksioneve të ndryshme, tani edhe të luftës, pra me armët e lirisë në dorë të cilat i kishte ëndërruar prej kohësh. Koncepti i qartë politik dhe aftësia e tij organizative respektohej nga të gjithë. Kishte durim dhe kulturë dëgjimi për mendimin e tjetrit, aq sa ishte edhe i vendosur dhe i pa kompromis në idetë e tij çlirimtare. Me kërshëri dëgjonte këshillat që i ofroheshin, për të cilat herë pas here mbante edhe shënime. Kështu duke biseduar gati na zbardhi dita. Të nesërmen, sa u zgjuam nga gjumi, gjëja e parë që më zuri syri në shtabin ku ishte Komandant Petriti, ishte vërtet një rregull ushtarake, aty vërejta edhe rendin shtëpiak (që s’e kisha hasur në shumë shtabe tjerë), ishte përpiluar me aq kujdes nga vetë Petriti, për t’u admiruar: koha e zgjimit të ushtarëve nga gjumi, koha e stërvitjes, e vakteve të ushqimit, e trajnimit, e furnizimit, orari i rojave, si dhe masat disiplinore për të gjithë ata që thyejnë rregullin. Në fund të rregullores kishte edhe vulën e Shtabit të UÇK-së për Vrri, të nënshkruar nga Komandat Petrit Kodra, me një fjalë gjithçka e kompletuar!

Kjo më fascinoi, një veprim dhe rregull ushtarak që i vinte erë institucioni! E përgëzova shumë sinqerisht për këtë, për gjithë atë punë dhe përkushtim… veç tjerash ai po mbante po me aq pedanteri edhe arkivin e luftës, çdo gjë ishte për t’u admiruar. Kjo e bënte atë edhe më të dashur dhe më të respektuar para ushtarëve të lirisë. Atij nuk i kthente kush fjalën mbrapsht, nën komandën e tij ushtarët ishin të gatshëm që të flijoheshin kurdo dhe kudo që e kërkonte interesi i atdheut, diçka madhështore. Gjatë ditëve në vijim për aq sa qëndruam në Vrri, vëzhguam edhe fortifikatat e tjera që ishin ngritur aty, pa dyshim dhe gatishmërinë luftarake atje. Tani të shoqëruar nga Komandant Drini, vizituam të gjitha pikat ushtarake, pozitat e tyre, madje u futëm deri në lagjen “Tusus”, të cilën forcat serbe ditë më parë e kishin djegur dhe granatuar, më kujtohet se në kopshtin e një shtëpie të djegur mora një domate të skuqur që përkohësisht kishte mbetur pa të zot!…
Në pikën fortifikuese ku quhej pozita ose fortifikata e vreshtave, takova edhe luftëtarin trim Naser Berishën, pastaj aty ishte edhe një luftëtar nga Duboci i Drenicës e dhjetëra ushtarë të tjerë me të cilët u përshëndetem përzemërsisht. Së bashku ndamë mendime dhe çaste të këndshme, gjithnjë duke marrë kurajë të re për këta trima viganë. Në fakt, Komandant Drinit për këtë pikë, pra të “Vreshtave” i dhashë vërejtjet, apo më mirë me thënë sugjerimet e mia, pikë kjo që ishte përballë ish-“Farmakosit”, njëkohësisht i paraqita edhe kërkesën që me intervale dyjavëshe, ushtarët e kësaj zone të dërgoheshin në Drenicë, në mënyrë që të këmbenin përvoja të kapshme dhe konkrete nga terreni.

Më pastaj, nën shoqërimin e eprorit Xhemshit Krasniqi dhe të zotit Drin, vizituam edhe Spitalin Ushtarak të Vrrinit! Në atë kohë aty po kuroheshin pesë ushtarë të plagosur rëndë e lehtë, ata i kishin ndaluar plumbat me trupin e tyre, duke bartur armatim mbi kurriz për furnizimin e bashkëluftëtarëve tanë. Njërin nga bashkëluftëtarët e tyre, që kishin rënë në atë pritë, kishte rezultuar si i humbur, për fat u gjend i gjallë pas dy-tri ditësh! A ka diçka më madhështore … bijtë e shqipes ballëlartë, me shtatin e larë me gjak, me shtatin si bajrak. Qofshin të nderuar përjetë bijtë e tokës mëmë!
Natyrshëm shtrohet pyetja: nëse kemi bërë mjaftë për dëshmorët e kombit, për invalidët e luftës, për familjet e tyre?!, them se jo, të paktën mos t’i harrojmë, mos t’i mohojmë, mos t’i anashkalojmë, mos t’i anatemojmë ata, se na vret i madhi zot!…

Spitali Ushtarak i Vrrinit, një ndërtesë trekatëshe, me të gjitha kushtet e volitshme, si: ujë, banjë, kanalizim, mjete sanitare, dy infermiere, një mjek, pa dyshim kjo përkujdesje ndihmonte shumë të plagosurit dhe në vend se ne t’ju jepnim atyre kurajë, ata na dhanë neve!

Gjithnjë të shoqëruar nga Xhema, kaluam nga kuzhinë e cila ishte në mes të fshatit, ajo mbahej pastër dhe kishte ushqime me kalori të mjaftueshme, kjo edhe i mbante mirë ushtarët, për çka edhe përgëzova kuzhinierin. Diku pas dreke po ktheheshim drejt shtabit: kudo që kaluam nëpër fshat na përshëndetën burrat, gratë dhe fëmijët e fshatit. Një nënë burrërore, na doli përpara, na mori ngryk, duke na i rrahur shpatullat na tha: “ I lutem Zotit që t’ju ruajë nga e liga, o bijtë e mi!”… M’u mblodh një lëmsh në grykë: nënat tona legjendare, sa kanë pritur e përcjellë bijtë e vet, sa nuk i pritën dot, sa mbetën me kujtimin e tyre, me këngët për ta, me pjellën e tyre që e shtrëngojnë fort në gji si amanetin e tyre më të shtrenjtë, lënë në prehrin e tyre, nënat tona madhështore, a thua do t’ju dalim hakut ndonjë herë?! Po, vetëm çlirimi dhe bashkimi i plotë i kësaj toke të zhuritur i shëron plagët e trupit dhe të shpirtit tuaj o nëna të dashura, o nëna zemërmëdha shqiptare!…

Më poshtë takuam disa fëmijë të cilët po loznin rolin e ushtarëve të lirisë?! Kishin hedhur krahut ca “pushkë” lodra prej druri; njëri hiqej si “komandant” dhe i rreshtonte “ushtaret”, tjetri po jepte raport: ”Zoti Komandant, ushtarët janë gati për sulm!”… Ta them të vërteten, mezi i mbajta lotët, e përqafova njërin nga ta, duke e pyetur nëse kishte dëshirë për t’u bërë pjesëtar i UÇK-së. Po, ma ktheu me sa zë që kishte, por nuk po na le tata – duke bërë me dorë nga Shtabi, sa herë që ne kërkojmë të bëhemi ushtarë, ata na thonë: Sa të rriteni edhe pak, sa të rriteni edhe pak!…
Mirë, do t’i them unë xhaxhi Petritit dhe do t’ju pranojë… ata ikën, duke brohoritur me një urraaa të madhe dhe vazhduan me lojën e tyre. Mua më dogji diçka në zemër dhe me vete thashë: a thua mor zoti i madh; sa nga këta fëmijë në tërë tokat e shqiptarisë do të mbesin pa përqafimin e më të dashurve të tyre, të cilët do të bien në altarin e lirisë!?… Po, çmim të lartë paska liria e tokës sonë të dashur! Pa dyshim liria do gjak, por pa më të voglin dyshim se edhe fëmijët e Vrrinit, si dhe fëmijët e mbarë shqiptarisë, nesër do të bëhen ushtarë të mirëfilltë të cilët do ta mbrojnë sovranitetin dhe pacenueshmërinë e tokave shqiptare gjithandej…

Tek po përpëlitesha në mendime, po vëreja për anash Drinin, Musën dhe Xhemën e të tjerët që po na shoqëronin, kishim arritur tek Shtabi. Me të hyrë në oborr, na doli përpara Komandant Petriti i cili na qortoi për vonesën. Mora pozicion gatitu dhe i thashë:
“Zbato rregulloren shtëpiake për shkelje të rendit, jam gati t’i nënshtrohem dënimit!”…
U përqafuam po me aq mall. Si duket ishte mërzitur, por edhe shqetësuar për vonesën tonë.
- Është kohë lufte, – më tha, dhe nuk po me rrinte zemra në një vend.
- E di ti që jeni futur deri në lagjen Tusus, pra deri në Prizren!?… dhe për këtë e qortoi Drinin!

Pas pak, së bashku me Petritin (në zyrën e tij), biseduam për shumë gjëra, në fakt ai sqaroi për organizimin në ato anë, për pengesat që po i nxirrnin në veçanti anët e Opojës dhe të Zhurit, si nga pushtuesi serb, ashtu edhe nga bashkëpunëtorë të okupatorit, madje kishte edhe vërejtje të tjera që tani mbase i ka lënë koha mbrapa. Po afronte mbrëmja. Ne duhej të merrnim rrugë për Shqipëri, për arsye objektive Petriti më propozoj që të ndërrojmë itinerarin e udhëtimit. Ai, na dha disa lidhje tjera, dhe ne ato ndoqëm: fillimisht në anët e Hasit shkuam te një mesoburrë që kishte qenë bukëpjekës në Shtabin e Likocit të Drenicës, pastaj ai na orientoi për në fshatin Mazrek, ku rrugën për në Shqipëri do të na siguronte një djalë sokol mali që quhej Kujtim. Andej nga luadhet e hoxhës, një natë e tërë rrugëtim, më të gdhirë, kaluam “Varrin e mirë”, duke bërë një pushim tek “Stanet”, në gjirin e shkëmbinjve të tokës mëmë, që na kishin mbështjellë si mburojë, tani më as kush nuk kishte fuqi që të shpjegojë peripecitë e atij rrugëtimi për të siguruar një grusht barot për lirinë e atdheut, për lirinë e tokës shqiptare- Kosovë halla djersa dhe gjaku ynë!…

Erdhi koha e ndarjes edhe me Komandant Petritin. U përqafuam shumë. Nuk do ta harroj kurrë “nurin” e tij të asaj dite…!? M’i bëri, si të thuash, dy kërkesa ose më mirë të them m’i shtroi dy nevoja: nën 1), më tha se i duhej takuar edhe një Kapllan Shatrin (diku në rrethinë të Cyrihut ), dhe nën 2), më tha se kishte nevojë të ishte për pak kohë në Gjermani, për t’i rregulluar disa punë personale që i ishin grumbulluar atje.
Vërtetë Komandanti i madh Petrit Kodra, mbase nuk arriti që t’i kryejë disa obligime familjare ose të tjera që kishte pasur në Gjermani, por ai burrë i madh i shqiptarisë, ai vigan i patundur, i përfundoi me sukses shembullor të gjitha punët dhe detyrat e Atdheut!
Komandant Kodra ra për liri dhe për bashkim të tokave shqiptare! Emri dhe vepra kolosale e Remzi Ademit – alias Petrit Kodrës, mbeti e përjetshme!

Remzi Ademi ka krijuar celulat e para të UÇK-së në rajonin e Prizrenit. Më 13 gusht të vitit 1998, nga Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, ai ishte emëruar Komandant i Zonës Operative të Pashtrikut. Gjatë kthimit nga takimi i mbajtur në Kleçkë, më 15 gusht 1998, ai hasi në pusinë e forcave të milicisë serbe në afërsi të fshatit Nashec, ku në luftë e sipër bie dëshmor i kombit.
Urtia njerëzore thotë:
- “ Koha do të shëroj vetëm plagët e trupit, por jo edhe të shpirtit!”…
Lavdi e përjetshme emrit dhe veprës së madhe të Komandant Remzi Ademit!

15 gusht 2013
Mehmet BISLIMI

Shkruan: Rasim Bebo/ Chikago/

Në Tiranë pata përshrypjen se isha kthyer në kohën e Galileut, kur ai pohonte se, toka ishte e rumbullakët me gjithë kundërshtimet dhe kërcënimet e bëra ndaj tij. … Çuditërisht, z. M. Korkuti dhe Mancaku i quajnë pasardhësit e Ilirëve si parailirë, sepse nuk guxojnë të përdorin emërtimin  “Pellazg”.   Euripidi:  “Një skllav nuk e ka të drejtë të thotë të vërtetën nëse ajo nuk i vjen për shtat zotërinjve të tij”.  Ndërsa Tagora:   “Nëse i mbyllni potrtën të gjithë gabimeve, e vërteta mbetet jashtë”.  (M. Aref “Mikena=Pellazgët”,  f.24;  R. Bebo “Zeusi”,  f. 154).

Historiani Amerikan Edwin Jacques shkruan: “Folklori grek e kërkon origjinën e themelimit të Greqisë te Deukalioni mitollogjik dhe e shoqia e tij Pirra. Dy njerёzit e vetëm që i shpëtuan përmbytjes së madhe. Biri i tyre Heleni, ishte pasardhësi legjendar i racës greke që datohet rreth vitit 700 p. K. Prej tij njerëzit e këtij populli morën emrin helenë. Kurse atdheu i tyre Hellas. Nga kjo del qartë përse Homeri nuk i përmënd grekët apo helenët në rrethimin e Trojës, por flet për një numur fisesh pellazge.  Duke patur parasysh përmëndjet e shpeshta të këtyre pellazgëve parahelenë nga autorët e lashtë grekë, duket i çuditshëm fakti që shumë historianë të sotëm ose e injorojnë ekzistencën e tyre, ose i futin në një thes me grekët. Dijetarët e lashtë nuk binin në gabime të tilla”.  (1).

Mathieu Aref citon: “Legjenda e dekualionit u krijua për të fshirë plotësisht të kaluarën pellazge, një përmbytje që fshinë gjithçka, në mënyrë që të fillohet nga zero. Kështu, sI me magji, dolën në dritë Heleni i Deukalionit dhe i Pirrhas: Helen. Eponim i stregjyshit të grekëve.  De Zhubainvil e thotë me forcë:  “Ndëfutja e një përmbytjeje në fund të historisë pellazge është pasojë e natyrshme e pushtimit të Greqisë nga raca semito-egjyptiane (helene), historia e së ciles fillon me përmbytjen e Dekualionit”. (2).

…Reflektojmë në një pasqyrim të ri, me qëllim qëtë përcaktoj më mirë këtë anë të errët apo tinëzisht të errësuar të këtyre periudhave parahelene   dhe përpiqen të deskriptojë atë që ka qënë ndërfutur, manipuluar, fshehur, shpërfillur apo hequr me dashje ndër shkrimet më antike, madje edhe në ato më të vonshmet. Ja çfarë thotë Maxime Colignon (Manuali i arkollogjisë greke): “Grekët duket se kanë marrë përsipër të errësojnë të gjithë historinë e zanafillave të tyre artistike  orjentale, të cilën e kanë fshehur me shumë kujdes.  Per t’i besuar,  ata kanë shpikur gjithçka. Disa autorë antikë (ndër të cilët  Tukididi)  a nuk e kane fshehur zanafillën  semito-egjyptiane, per t’i dhënë Greqis stërgjyshër parahelenë (jo grekë)  prestigjiozë, të përshkruar në veçanti në poememat epike,në mënyrë absolute  asgjë nuk provon se ata kanë qënë grekë? … kjo ngatërresë dhe kjo turbullir e errët me paraqitjen e zanafillës greke,  është mbushur me kontradita, manipulime, ndërfutje, përfshire kurthe  në tekstesh antike. Tani ne veprat e Arefit u japin pellazgëve vendin e merituar dhe të rivendosen disa të vërteta që

ishin të paditura apo të fshehura.  (3).

Samnito-egjyptianët (grekë), përvehtësuan figurat dhe qytetërimin pellazg, përpara ardhjes  së  tyre.

Eugjen Pitard në itin 1916 pohonte: “…Shqipëria i përmbys dokumentat më të rëndësishme arkeollogjike dhe antropollogjike për sa i takon zanafillave të popullsive të lashta të Gadishullit Ballkanik;  popullsi, të cilat në agimin e historisë i shohim të figurojnë nën emrin pellazgo-ilirë.  Ne përjetojmë të kaluarën e lavdishme, duke u ngjitur nëpër qytetërimet që kanë paraprirë qytetërimin grek, ndër të cilët qytetërimin e mbi quajtur Mikenian.

Sa për pellazgët, ata kanë lënë rrënoja megalike ndërtime të mbiquajtura ciklopike apo pellazge, të dallueshme deri në ditët tona. Mure gjigande me blloqe guri të stërmëdha, këto gjënden në pellgun  mesdhetar  (Greqi, Azin e Vogël, Egje, Itali, Palestine…)  ku jetonin Pellazgët dhe Tursanët (Tirrenët apo Etruskët).  Këto etni pellazge  janë në zanafillën e të gjithë monumenteve para helene të Greqisë së Lashtë. Ndër më të famshme janë Akropoli me murin rrethues Pelargikoni i Athinës, është një shembull i qartë i Pellazgëve. (4).

Si mundet të fshihet një  popull mijra vjeçarë si pellazgët dhe me një qytetërim të përsosur? U referohemi historianëve të thonë fjalën e tyre.

Edwin Jacques thotë: “…Kjo është popullsia ballkanase, e quajtur pellazge nga Homeri, Hesiodi, Herododi, dhe 160 historianë, gjeografë dhe poetë grekë e latinë. Arkeollogët demostrojnë se shtresimet e Kohës së Bronxit në Maliq e vënde të tjera dhe ato të Kohës së Bakrit, duke vërtetuar vazhdimësinë e të njëjtës popullsi.

Sanskrishtja, e formuar mbi bazën e gjuhës pellazge, si zendishtja, greqishtja dhe latinishtja, i ka dhënë rregullat gramatikore  dhe morfollogjine më të përsosur dhe më klasike nga të tri gjuhët e tjera kanë qënë të tri gjuhët të shkruar dhe të ngritura në shkallën e gjuhëve liturgjike: Zendishtja për mazdaizmin, greqishtja për kishën e lindjes dhe latinishtja për kishën katolike. Për formimin e të tria gjuhëve, konstatojmë se i është dashur pellazgjishtes të paktën njëmijë vjet evolim për t’u bërë sanskrishte nga 3000 në 2000 vjet, greqishtja nga 1700 në 700 dhe latinishtja nga 1200 në 200 vjet p. K. (5).

Van Vindekens, prof. në universitetin e Luvenit, në Belgjikë, ka shkruar rreth një gjuhe të lashtë indoevropiane, të cilën e quan pellazge. … Verejti se toponimet pellazge gjënden të përhapura nga Azia e Vogël deri në Itali (E. J. f. 47).  Për të zbuluar rrënjët e qytetërimit shqiptar duhet të kthejmë vështrimin drejt Mikenës si kryeqendër pellazge. Straboni cilëson “qytet binjak” të Mikenës me portin e Argosit. Ndërsa tri prej tyre përmënden si “më të dashurat” e perëndeshës pellazge dhe mbretëreshës së qiellit. Heres (Junos)  “Argosi, Sparta dhe Mikena e madhërishme”. Kjo trevë Pellazge ishte qendra e qytetërimit. Më vonë midis Argosit e Mikenës adhuruesit e saj ndërtuan tempullin e famshëm të JUNOS.  (6).

Polibi, vë në dukje se Finiqi ishte qyteti më i pasur, më i fuqishëm dhe më i fortifikuar i Epirit. Ne shekullin e III p.e.s. ky qytet shërbente si kryeqendër e Lidhjes Epirote.

Herodoti i indetifikoi spartanët si pellazgë ishin zotër të Peloponezit dhe “ishin të parët në “Greqi”. Ata janë njerëzit më trima, Pellazgo-spartanët i dhane fitoren Greqise  më 479 p.e.s. në luftën kundra  persëve me mbretin e tyre Pausania. (7).                                                                         (Të nderuar lexues, gjiko sa të ulët dhe shpifesa e intrigante janë grekërit, kur kërkojnë një përmbytje të madhe që mos të ketë lënë asnje gjurmë pas  pellazgët).

Quhet qytetërimi minoik  ai që është zhvilluar në Kretë gjatë periudhës ndërmjet 3500 – 1200 p. k.,  u lidh edhe me qytetërimin mikenas  ndihmoi në lulëzimin e Ballkanit dhe të gjithë Europës në atë kohë. Gjatë periudhave te viteve 1600 – 1250 p. k. Shënohet me emrin:  qyteterimi kreto – miken. Në fakt në këtë kohë ishte një popull i pastër pellazg.  (8).

Gjuha pellazge, me mijeëjeçarë te kaluar, vijonte gjithënjë të ishte gjuha e vatrës, që shërbente si lidhëse ndërmjet lindorëve e perëndimorëve për t’iu kujtuar se përbënin po atë popull me emra të ndryshëm: pellazgë,argë, arbën, albanë etj. Dhe ka qënë kjo cilësi e nje populli unik që fliste kudo të njëjtën gjuhë, e cila i lejoi Kostandinit I të bënte, pa asnje shqetësim, shpërnguljen e kryeqytetit nga Roma në Kostandinopojë; kjo ndodhi sepse populli i Greqisë dhe i Azisë së Vogël ka qënë i njëjtë me atë të Italisë, sepse kishin të njëjtën origjinë të përbashkët, sepse adhuronin të njëjtat hyjni dhe mbitë gjitha, flisnin po atë gjuhe.  (9).

Maks Zotaj shkruan: “Mjaft është diskutuar rreth Herododit i mbiquajtur  edhe  “Babai i historisë”,   i cili  gjithhtu për saktësitë trashanike  që ka bërë e quajnë edhe  “babai i gënjeshtrës”. Historiani  E. Giboni gjatë kohës që pregatiste “Shkëlqimin dhe rënien e Perandorisë Romake” ankohej se: “Paragjykimi, injoranca dhe budallallëku i shumë historianëve të lashtë” të cilët ishin të detyruar t’i përdorte si burim informacioni”.

Në vitin 1774 në Leipzik Hans Erick Tuman, botoi librin e tij “Kërkime në historinë e Popujve të Europës Lindore”. Në parathënien e këtij libri, duke përmendur direkt shqiptarët,  ai theksonte:  “Asnjë popull tjetër i botës në të cilën jetojmë, nuk është aq i panjohur  për europianët e perëndimit , përsa i përket prejardhjes, historisë dhe gjuhës sa shqiptarët.  E megjithatë ata janë popuj kryesorë, të lashtë dhe të rëndësishëm,  që çdo historian do të dëshironte t’i njihte. Historia e tyre do të plotësonte zbrazëti të mëdha në historin e vjetër dhe të re të Europës. (këtë zbrazëti po mbush Pof. Dr, Arefi).  (10).

Prof. Dr. Robert Ageli thotë: “Për të thënë të vërtetën, Greqia ka nisur të quhet zyrtarisht dhe përgjithësisht  HELLAS për gjithë botën vetëm shume vite më vonë, kur u krijua si mbretëri e pavarur më 1830 të erës sonë. Më pare, dhe sidomos gjatë Perandorisë Bizantine, ajo asnjëherë nuk është quajtur as hellas as Graecia, as Perandoria Greke, ose Helenike, po gjithmone Perandoria Bizantine. Për çdo njeri që i sheh gjërat pa anësi, nuk ka asnjë hije dyshimi, se të gjithë popullsitë bizantine kanë qënë trashëgimtare të atyre, që kanë jetuar në këtë vend qysh prej lashtësisë më të madhe deri në epokën bizantine, domethënë pellazge  dhe armene, arabe,egjyptiane të krishterë dhe myslimanë jetuar në këtë  vend) (11).

Feja e pellazgeve ka qënë natyralizmi,  d.m.th. hyjnizimi i dukurive të natyrës, i agjentëve fizike, i forcave shkatërrimtare i fuqive të mbinatyrshme. Ata janë krijuesit e kësaj mitollogjie të habitshme dhe të mrekullueshme që e morën grekët, etrusket dhe romakët ose latinet. Besonin në qenie të ndryshme nga njerëzit dhe eprorë ndaj tyre, të quajtura hyjni e hyjnesha këto ushtronin mbi njerëzit si drejtpërdrejt në ndikim favorizues ose dëmtues dhe ogurmirë ose ogurkeq, që praktik rituale ose ceremoniale te kultit i kishin si rol lavdërimi ose pengimi. Kulti i pellazgeve, është trashëguar brez pas brezi të grekët, etruskët dhe romakët, të trija palët pasardhëse flisnin po atë gjuhë pellazgjishten ose shqipen.

Në shkallën e parë të hyjnive pellazge vinin ZEUSIN, të cilin latinet e quanin JUPITER.  Për termollogjin e termit ZEUS të lashtë e cilësonin hyjninë  bubulluese  perëndia e gjëmimit, nga pellazgjishtja ZEUS = zë-ës gjëmues.  Për termin latin:  JUPITER, po ashtu jepet nga gjuha e pellazgëve: tirenëve ose etruskeve: Jupiteri do të thotë ati ynë: ju(ni) piter, ashtu si Junon shënohet nga ju(na)nan: nana jone.(12).

Robert d’Angely shkruan: “Për të thënë të vërtetën. Greqia ka nisur të quhet zyrtarisht dhe përgjithësisht HELLAS për gjithë botën vetëm shumë vonë, kur u krijua si mbretëri e pamvarur me 1830 të erës sonë. Më parë, dhe sidomos gjatë Perandorisë Bizantine, ajo asnjëherë nuk është quajrur hellas, as graecia, as Perandoria Greke ose Helenike, po gjithmonë Perandoria Bizantine dhe perandori bizantin kurrë nuk është cilësuar si greke ose Ellas. Pra vetëm në mënyrë abuzive grekët sot që në krye deri në fund të veprave të tyre e quajnë perandorine greke perandorin grek dhe popullsinë bizantine si helene. (Kështu që grekëve është hapur punë e madhe duke shkruar në të gjithë litaraturën deri në vitin 1830 emrat: Greqi, helene, hellas etj., duke shkërmoqur zanafillën e tyre. Shënimi im). ( (13).

Mbas 1700 vjetëve të quajtur “Përmbytje të madhe”, greku demostroi urrejtjen kundra pellazgo shqiptareve edhe në vitin 1997 për ta kthyer Shqipërinë në nivelin zero duke nxjerrë çekun e bardhë.

Prof Bytyçi thotë: “Bashkëpunimi antishqiptar serbo-grek ka marrë përmasa te jashtëzakonshme për  gjatë luftës në Kosovë. Para luftës në Kosovë, Greqia u angazhua me të gjitha forcat dhe arriti ta shkermoqe shtetin e ri demokratik të shqiptarëve. Ajo ia doli që me andartët e saj ta djegë dhe ta shkrumojë gjithë Shqipërin e Jugut, që të shkatërrojë e djegë jo vetëm bashkitë dhe komisarjatet e policisë, por edhe kadastrat, muzetë, shkollat shqipe, objektet historike, zyrat e gjëndjes civile, bibliotekat etj., me qëllim që ate ta restauronte Janullatosi dhe pas restaurimit të vihej nënshkrimi i “të ndriturit Kryepeshkop”. (14).

Kisha në Greqi ka imponuar principin e sanksionuar në kushtetutën e këtij vendi se “Çdo ortodokës është grek dhe cdo grek është ortodokës”. Feja mbizotëruese në Greqi është feja e kishës ortodokse greke. Greqia i ka dhënë legjitimitet ndërhyrjes së saj në inponimin e besimit fetar brenda dhe jashtë teritorit te saj. (Bytyçi f. 202) (15).

Është e turpëshme qe proseletizmi në Greqi njihet si krim vetëm nëse ortodoksi grek kthehet në një fe tjetër. Ndërsa, krejt ndryshe ndodh me emigrantet shqiptarë në Greqi, mbi të cilët përdoret dhuna fetare. Në shtetin grek sot sundon Ligji nr. 1363 i vitit 1938, i kohës së diktaturës së Metaksait, që ndëshkon krimin e kovertimit fetar. Nëse në greqi nderron fenë ortodokse, duke u kthyer në fe tjetër, menjherë burgosesh, sepse vepron ligji nr. 1363. Greqia është shteti i grekëve të krishterë. (16).

Të njohim grekët.  Aresi (Marsi) Perëndi greke. Aresi është perëndia e urryer e luftës dhe shkatërrimit. (Deçarmi f. 199)  është fjala per nje perëndi barbare e ardhur në Greqi nga fise barbare veriore.  Për grekërit lufta dhe shkatërrimi, çmenduria dhe kotësia e njerëzve, që i çon në zhukje reciproke pa patur ndonje shkak të vërtetë, përbën një realitet. Vetite e Aresit janë: kotësia dhe çmenduria. Në luftëra kurrë nuk tregon qartë me kë është: herë shkon me njërin herë shkon me tjetrin, duke mos njohur miq dhe armiq d.m.th. “duke qënë i pa besë”, siç thotë për të Homeri (Iliada E, 381- 887). Përfundimisht, mund të thuhet se ai përfaqeson atë që mentaliteti grek dëshiron të jet. (17)  Po sjellim dy ngjarje që kanë hangur shumë koka njerëzish dhe shkatërrim;

Viti 146 p. K. “…nën drejtimin e krerëve energjik të lidhjes Akease ose Etole. Por kundërvënia dhe lufta e armatosr të këtyre dy lidhjeve, për të cilat të dyja palët thirrën në dihmë të huajt, përfunduan duke i dhënë Greqisë goditjen vdekjeprurëse. Më 146 p. k. Ajo u be provincë romake me emrin Akaia. Si pasoje e shkatërrimit total nga forcat romake gjetën shpëtim dhe srehim në Aleksandri të Egjyptit dhe në Smirnë (Izmir,  të sotem të Turqisë). Prej këndej  vazhduan zhvillimin e kulturës grekët. (R. Angeli,  f. 187). Rasti i dytë u përsërit pas 2090, që vazhdoi katër vjet rrjesht 1945-1949,  një luftë civile e tmerrshme duke vrarë,therë, përdhunar dhe ata që mundën të shpëtonin u larguan për në shtetet fqinjë.

Anglia për të ruajtur pozitat e saja në Greqi pas Luftës së Dytë Botërore, umbështet te forcat e djathta për kundra forcave të majta komuniste. Në një rivalitet të ashpër midis tyre. Më 1 qershor 1944 Britanikët dhe Rusët kanë rënë dakord që në Rumani rusët lejohen të marrin nisjativën, ndërsa në greqi britanikët. Me 26-12-1944 në Athinë u mblodh konferenca politike anglo-greke nën kryesinë  e zv/mbretit, kryepeshkopit Dhemaskinos,  morrën pjesë Uiston Çurçill, Papandreu etj. Më 12 -2-1945 u nënshkrua në VA.R.K.I.Z.A.  për çarmatimin e ushtrise së E.A.M-it (komuniste)dhe asaj Kombëtare (zerviste), të grumbulluar në fshatin Kacika në jug të Janinës. Armët i dorëzoheshin ushtrisë angleze, e cila do të mbante rendin e qetësin.

Historiani grekë Apostolos Valalopullos shkruan: “Gjermanët, pasi studiuan rivalitetin midis grekëve dhe panë me kujdes situatën psikollogjike të tyre, pasionet dhe ambicjet e personaliteteve greke, zbatuan të pa vdekshmen  “Dividi et impera” (përça dhe sundo). Populli grek u përça. Grekët vranë njëri tjetrin në çastin kur fitorja dukej në horizont … kush e ka fajin, ku u vra një e shtata e popullsisë greke. Për këta një milion të vrarë e të vdekur grekë. (18).

(A nuk pasqyrohet këtu vetitë e Perëndise së Aresit  “kotësia dhe çmenduria)”.(Ky rivalitet ndërmjet dy partive që vazhdoi nga 2 shkurt 1945 deri në gusht të vitit 1949 është për të shpartalluar partinë komuniste greke të E.A.M-it. Shën. im). Është fatkeqësi që Akademija e Shkencave bazohet në atë që thonë “ajtullahët” dhe nuk guxojnë të përdorin emërtimin Pellazg.

Referenca

1. Edwin Jcques “Shqiptarët”, bot. 1995, f. 65.

2. Mathieu Aref “Shqipëria, bot. 2007, f. 22.

3. Mathieu Aref “Mikena = Pellazgë”, bot. 2008, f. 337.

4. Mathieu Aref  “Shqipëria, bot. 2007, f. 18.

5. Robert d’Angeli “Enigma” bot. 1998, f. 68.

6. Edwin Jacques “Shqiptare”, bot. 1995, f. 69;  (7)  f. 54.

8. Robert d’Angeli “Enigma”,  bot. 1998, f. 91;  (9)  f. 145; (11) f. 182; (12) f. 150-151.

10. Maks Zotaj gazeta “Illyria”, 6-2-2006, f. 26.

14. Enver Bytyçi “Shqiptarët,sërbet dhe grekët”, bot. 2005, f. 102;  (15) 202.

16. Sherif Delvina “Epirin”, bot. 1999, f. 236; (18 ) 52.

17. Aristidh Kola “Gjuha e Perëçndive” bot. 2002, f. 239.

Rasim Bebo Addison Çikago  gusht 2013