NGA GEZIM LLOJDIA/

1. Gravura përmban elementët të sulmit venedikas përmbi kalanë e Kaninës. Gravura është punuar(nga P.Coronelli. Datimi saj në krahun e djathtë regjistron vitin 1690. Ndërkaq që ka të shënuar :”Canina presa da Veneti a Turchi “.
Çfarë të reje sjell gravura e kohës ? Ajo paraqet në planin e përgjithshëm kalanë në qendër të saj si dhe kodrat që e rrethojnë atë. Punimi i gravurës është një tregues për vërtetësinë historike të përpjekjeve për të sunduar kalanë shekullore gjatë luftimeve turko-venedike ,që i përkasin afërsisht shek XVIII.
2.Ka të dhëna të cilat bëhen mjaftë të rëndësishme për një ndër objektet monumentale e cila është klasifikuar në grupin e kalave, që mbajnë përmbi shpinë, shekuj të tëra jete.
Kalaja e Kaninës është një pikë dominuese në gjirin e Vlorës. Dhe përndryshe është pagëzuar:”Ballkoni i Vlorës”. Akropoli i arrin në kuotën e 398 m. Panorama nga kjo hapësirë qiellore është mbresëlënëse deri mistike. Në jug të kalasë shtrihet katundi i cili është zhvillimi i varoshit të vjetër mesjetar thonë Gj,Karaiskaj dhe S.Dashi në një studim për rijetizimin e saj. Nga banesat e vjetra kanë mbetur vetëm rrënoja guri si dhe disa prej tyre, që kanë qenë qendra kulti.
3.Pasqyrim i plotë në përmbajtjen e gravurës është se:në luftën turke venedike te shek.XVII Kanina luan një rol te veçante por e paguan këtë rol me rrënimin e saj. Ne vitin 1691 venedikasit që e kishin marrë atë bashkë me Vlorën një vit më parë e hedhin ne erë me mina për të mos ua dorëzuar turqve. Që prej kësaj kohe, pavarësisht riparimeve që iu bënë në shek XVIII kështjella e humbi funksionimin e saj të mëparshëm dhe shërben kryesisht si rezidencë e e fortifikuar e sundimtarëve të qytetit të Vlorë,qendra e së cilës ishte spostuar më kohë në Berat. Kështjella fillon e shkretohet aty nga 1832 pas rënies së pashallëqeve aranute. Më 1919 mbi njërën nga kullat gjysmë të shkatërruara, u ngrit “sahati,por pjesa e mbetur e kështjellës kulla e sahatit dhe rrënojat e saj u shemben nga bombardimet që flota italiane i bëri Kaninës më 1920. Eqerem Bej Vlora sjell shumë të dhëna.
4.Ka një të dhënë, që vërteton thënien se gurët e kalasë kanë ndërtuar jo pak ndërtesa përreth saj në kohëra të ndryshme të historisë. Ndër elementët urbanë arkitekturorë përmenden dy hapësira të mëdha që janë fortesa kalaja dhe kështjella ose Citadela. Fortesa përmbante tre hyrje,jugu, lindja dhe veriu sipas këtyre studiuesve ata kanë pasur emetimin: porta ose dera e fshatit,Porta e beut, dhe Porta e Mbretit. Në shekullin e XX janë prishur të tre porta ndërsa kishin ekzistuar deri atëbotë.Pallati i bejlerëve ishte një shtëpi e madhe me 4 kulla të tipit shtëpi Labërie.Disa të dhëna:Godina ishte ngritur më 1701 nga Zejnel Pasha mbi banesën e të parëve ngritur nga Gjegju Sinan Pasha ,sanxhak bej i Vlorës më 1502,u dogj gjatë pushtimit venecian, E datuar në 26shtator 1690 të udhëhequr nga Daniel Delfino. Pukvil njofton: 1807 kalaja u meremetua. 1812 meret nga Ali Pash Tepelena.1848-1850 vendoset një garnizon turk. Banesa e ngritur nga Zenel Pashë Vlora shkatërrohet në 1832 dhe më 1919 dhe u shkatërrua nga bombardimet e vitit 1920 që bëri flota italiane në qershor të atij viti. 1916 italianët vendosin aty një garnizon.
5.Gravurë e kohës mbi sulmin venedikas në kështjellën e Kaninës më 1690(nga P.V.M.Coronelli) . Kush ishte P.V.M.Corornelli. Njihet si Padër Vicenzo Maria Coronelli . Jeta e tij filloi më 1650 dhe zgjati deri në 1718. Ishte gjeograf, hartograf, shpikës dhe printer, ,murg venecian Vicenza Coronelli mund të konsiderohet si një nga globemakers më të famshme të shekullit 17: globusetka krijuar në vitin 1683 për pallatin Louis XIV e në Versajë më shpejt tërhoqi vëmendjen si objektet e mëdha . Vincenzo Coronelli (16 gusht 1650 – 9 dhjetor 1718) ishte një murg françeskan, një Cosmographer venecian, hartograf, piktor,botues, dhe enciklopedisti i njohur veçanërisht për atlaset e tij dhe globet, i cili kaloi pjesën më të madhe të jetës së tij në Venecia.Vincenzo Coronelli ka lindur, ndoshta në Venecia, 15 gusht, 1650, fëmija i pestë i një rrobaqepësi venecian i quajtur Maffio Coronelli. Në dhjetin vite te jetes së tij , Vincenzo i ri është dërguar në qytetin e Ravenna si praktikant për gravurat në dru. Në vitin 1663 ai u pranua në manastirin françeskanët, duke u bërë një rishtar në vitin 1665. Nga 1681-1683 ai punoi në Paris në një palë prej globeve me diametër prej 3.85 metër për Louis 14, të cilët tani janë në Bibliotekën Kombëtare në Paris. Në vitin 1671 ai hyri në manastirin e Shën Maria Gloriosa dei Frari në Venecia, dhe në vitin 1672 Coronelli u dërgua me urdhër në Kolegjin e Shën Bonaventura dhe Shën Apostoli në Romë, ku ai fitoi diplomën e mjekut të tij në teologji në vitin 1674. Ai shkëlqeu në studimin e astronomisë dhe Euklidit. Pak para se të vinte viti 1678, Coronelli filloi të punojë si një gjeograf dhe është autorizuar për të bërë një sërë globuse tokësore dhe qiellore për Ranuccio II Farnese, Duka i Parmës. Çdo globi i tijështë hartuar imëtësisht ishte me pesë këmbë në diametër (c.175cm) dhe aq i impresionuar sakaq Duka, e bëri Coronellin teolog të tij.
Coronelli me famë si një teolog u rrit, dhe në 1699 ai u emërua Ati i Përgjithshëm i rendit françeskan.Për shkak të famë e tij, ai ka punuar në vende të ndryshme evropiane në vitet në vijim, duke u kthyer përgjithmonë në Venecia në 1705. Në Venecia filloi projektin e tij cosmographical dhe botoi vëllimet e ‘Atlante Veneto’. Në qytetin e tij ai themeloi shoqërinë e parë gjeografike, Accademia Cosmografica degli Argonauti. Ai gjithashtu ka mbajtur pozitën e Cosmographer të Republikës së Venedikut. Më pas gjashtë vëllime të Biblioteca UNIVERSALE Sacro-Profana janë botuar nga Coronelli. Kjo ishte një lloj enciklopedie, shënimet e saj përpiluar ishin të urdhëruar sipas rendit alfabetik.Në moshën gjashtëmbëdhjetë ai botoi për herë të parë e njëqind e dyzet veprat e tij të veçanta.Coronelli vdiq në moshën 68-vjeçare në Venecia, duke pasur qindra harta të krijuara në jetën e tij. Coronelli vetë jetoi shumicën e jetës së tij në Venecia, në manastirin e Santa Maria dei Frari Gloriosa, ku ai themeloi Accademia degli Argonauti, konsiderohet të jetë një nga shoqëritë më të vjetra gjeografike në botë. Një shkrimtar palodhur dhe botues, në vitin 1690 botoi Coronelli Veneto Atlante tij (duke përfshirë “Libri i Globes ‘i famshëm), e cila konsiderohet atlasi parë që janë prodhuar në Itali. Cosmographer zyrtare në Republikën e Venedikut, Coronelli kombinoi edhe kartografi me punë në enciklopedinë e parë të “stilit modern ‘i gjeografisë, për fat të keq mbetur e papërfunduar. Doktor i Teologjisë në Shën Bonaventura në Kolegjiumin Romë në vitin 1673. Ai prodhoi një palë globuset për Louis XIV në 1683. Harta ka 27 harta (14 Gores Globe), dhe 2 globuset (një qiellore, tokësore e) nga Coronelli në koleksionin e saj.
Eqrem bej Vlora shkruan:”Të rrënuara nga koha edhe nga dora e njeriut,qindrojnë ende mbeturinat e gërmadhavet të Kalás Kaninës mbi një çukë që sundon anë-e-mbanë vendet rreth e rrotull.Pámja e kësaj Kalás të mbush zëmrën me brëngim. Mur’i rrethimit ësht shëmbur në shum vende, rrafsh me tokën; godinat që ngrëheshin dikur mbi tre sheshet e Kalás janë çdukur. Mirë po disa murishte e disa themele që kanë mbetur, dëshmojn ende madhështinë’ e kohnave të kaluara, e të harruara, që ka jetuar kjo kështjella.Sa e sa kujtime janë vall varrosur nën gurin e nën zhurin që i mbulojn sipërfaqen? Kush mund t’a dij!Në tansin’ e saj, Kalaja e Kaninës paraqitet si një katërçipëse e paregullt, e ndarë në tre sheshe që qindrojn shkallas njëri mbi tjatrin. Në muret e rrethimit hapen tri dyer; dera e Fshatit nga Jugu, dera e Mbretit nga Veriu dhe dera e Beut nga Lindja. Deri pak vjet më para këto tri hyrjet ishin të paprishura; sot mjerisht të dy të parat janë të rrënuar edhe vetëm ajo që quhesh “dera e Beut” qindron pak a shum ashtu, sikundërse ka qënë në kohat e vjetra.Tue ju avitur kësaj derës na del majtasi përpara një murë rrethimi madhshtor, që përmban kandin Jug-lindor të Kalás edhe mbi të “bahçen e zorkadhevet”, që ësht një “tabj’ e gjërë” në sheshin e parë.Në hyrjen e derës të lartpërmendur shohim më të dy anët, rrënimet e dhomavet kuse banonin rojet edhe pak hapa më tutje shtrihet majtasi një sheshore kuse qindronte gjatë kohës të sundimit Otoman “Saraj’ i Gjejgju Sinan Pash (VLORËS)”. Banesa në fjalë ish një shtëpi e madhe me 4 kula, të tiparit të shtëpijavet të forta të Labrisë. Muret e saja qindronin deri më 1900 të gjysmuar, por ende në këmbë, nuk tregonin asnjë zbukurim. Mënyra e gaditjes tyre ish e thjeshtë, e palyerë nga jasht; dritoret ishin të vogla, pa xhame, mbyllur me qëpëne; shkallët ishin prej guri të palimuar; në hyrjen, në sofallek, kuse dilnin shkallët, nuk kish tavan, dukeshin trenjt edhe qoromidhet e çatis; divanet e shtëpisë ishin jashtzakonisht të mbëdhenj, por ishin të errët, pa dritore; këtu dilnin dyert e dhomavet. Këto ishin madhshtore, me “oxhakë sa një kasolle”, me “mahfile e musandërara” shum të gjëra. Por në dimër nuk ngroheshin dot; njerzit vinin rrotull në shtëpijë veshur me gëzofë, ose me xhoka. Një tuf me zonja e me shërbtore ndërlikonin jetën e përditshme që zhvillohesh në këtë shtëpi. Haja e pija ishin të bollshme, se të ardhurat e pasunisë toksore edhe blegtore të pronarëvet shpenxoheshin këtu në natyrë, pa rregull e pa kursim. Por me gjithse pamja e përgjithshme e banesës paraqitesh pa shije artistike, mënyra e jetesës në këtë shtëpi ish bujare. Godinën që përshkrova (2) e kish ringrehur më 1701 Zejnel Pash VLORA; mbasi banesa e të parvet tij, (me 1502 Kapudan i derja edhe Sanxhakbeu i Vlorës Gjejgju Sinan Pasha e kish gaditur po më këtë vend) u dogj gjat pushtimit të Kalás nga ana e Austrijakve edhe Venedikasve më 1690.Nga banesa që kish ngrehur Zejnel Pasha kish mbetur në këmbë deri në vitin 1919, një kulë gjysëm e zhgatrruar, më 1891 u meremetua edhe u vendos në të sahati i katundit Kaninës. Ky sahati kish ardhur nga Jermanija edhe ish një aparat modern pa as një veçuni artistike. Por kumona e tij paraqiste një interes të veçanët. Kish qenë sikur Kumona e një qishës vjetër të Kaninës (më duket e Qishës të Shën Ounfrit) edhe në rrethin e saj mbante shënimin: “që asaj Qishës ja kish dhuruar Gjergj Aranitasi” (4). Themelet e godinës të lartpërmendur që u hapën e u stydjuan më 1918 nga Xhenjo Ushtarak Italian, me qëllim që të ringrihesh Kalaja sikundërse ka qënë, na lejuan të kemi një pamje pak a shum të sakët mbi përbërjen e saj. Mund pra të themi pa frikë që fjala “Saraj” ish pak e tepruar si për godinën që nrehu Sinan Pasha, ashtu edhe për atë të Zejnel Pashës. Në të vërtetën ishin shtëpija të mbëdhaja, me 25-30 dhoma, mjaft të shëmtuara, që përdoreshin si “Hareme”; ndërsa “Selamlleket” e Sanxhakbeut të kohës Otomane qindronin mbi sheshin e tretë, më të lartë, rreth Kulës së Agajt. Hoborrin e “Sarajevet” e rrethonte një mur. Jashta tij ndodheshin hauret, magazitë, banesat e shërbtorvet, të ushtarvet edhe- simbas gojëthanjës- një Xhami, e ngrehur në kohën e Sulltan Mehmetit II. Mjerisht kurr nuk e cakton dot sot më, se kur qindronte kjo. Disa kalldrema të shtremta e të gremta përshkonin këtë sheshin e parë. Këtu edhe emni “shesh” nuk është fort i përshtatshëm, se p’se nuk ish aspak i shtruarë, por plot brigje e gropa. A ka qënë ndryshe në kohën e parë; do me thënë deri në vitin 1693 kur u prish e u rrënua Kalaja? Unë, nuk e besoj. Midis derës Mbretit që ish hyrja kryesore dhe derës Fshatit shkonte një rrugë mjaft e gjerë edhe ndante praktikisht më dysh Kalanë. Në midis kësaj rrugës qindronte dera e katërt “e Pashajt” që hapte “Iç- kalán”, ndarë edhe ajo në dy sheshe, që shtrihen 10-15 metra më lart edhe ndahen nga shesh’i parë me anë të një murit me disa kule të vogla katërçipshe.Ky muri paraqitet sot shum i ndryshuar. Ushtrija Italjane e rrënoi mjerisht gjatë punimevet edhe stydimevet që bëri më 1918/19. Mbeturinat e derës të lartpërmendur, të shkallve edhe të kalldremit vjetër u çdukën edhe në vënd të tyre Italjanët ngrehën një murë të that. Në bishtin jugor të këtij murit kalon sot një monopat edhe na shpje në sheshin e dytë.Ky sheshi nuk ka as një mbeturinë të ndonjë godine. Ndofta ka qënë për herë i zbrazët, shërbente për ushtrime ose mbledhje edhe sot nuk u paraqit, përveç një kutimit të çuditshëm, asgjë nuk mund të tërheqi vërejtjen e vizituesit. Gojthana- që ka qenë në Kaninë edhe 60 vjet më para- e gjall, na tregon që nga një “tabje” e vogël që qindron mbi murin e rrethimit edhe mbi një shpellë të madhe që hapet 50 metra më posht, “ësht heshur e Shoqja e herojt kombtar edhe prrallor Serb, Marko Kraljviçit, kur i erdhi mandat e vdekjes së Burrit të saj”. Nga pikpamja historike kjo gojthanja nuk ka asnjë mbështetje (5); por tregon sa famë të madhe ka patur kjo Kalaja edhe në rrethin e fëqinjvet t’anë, kurse pasardhsit e sundimit të vënitur Serb në Shqipri (1360-1396) e kanë ndjerë nevojën të lidhin trashëgimin e kujtimevet heroike të tyre me muret e saja.Dy tre metra më lart nga ky sheshi ngrehesh “Iç- kalaja” e vërtetë, e vjetër, mbi një sheshore më të vogël, që ndahej me anë të një murit nga shesh’i dytë. “Iç- kalaja” nuk ka qenë një kështjellë në kuptimin evropjan. Ka qenë një oborr, i mbrojtur nga gjith anët që kish në kandin verior një kulë madhështore “Kulja e Agajt”. Në kohën e sundimit Otoman kjo ish selamlleku ose zyra e sundimtarit të vëndit, ndërsa në kohrat më të vjetra, ka qënë sigurisht edhe banesa e tij. Kulja ish një godinë katërçipshe, me 20 metra faqe edhe 3 ose 4 pate, me mure që kanë një gjërsi prej 3 metra. Ngjitur qemerin e një derës madhe, që disa vjet më para qindronte ngjitur me kulën, zbritej tre metra më posht me një tabje të vogël që shifte skelën, Vlorën, fushën e Nartës edhe Jallinë. Deri në vitin 1693 shtriheshin mbi këtë tabjen 4 topa viganë. Ishin të tiparit që turqisht quheshin “Balljemez”; italisht “Palla e mezza; jermanisht “Faule Mezze”. Me këta kish fituar namë në kohën e sundimit Otoman Kalaja e Kaninës; eni në se gjylen nuk e hidhnin dot as në buzën e detit, as edhe në Vlorë. Për të dhënë kuptimin e madhsisë tyre, mjafton të përmëndim këtu ato që tha më 1668 Evlija Xhelepiu në “Sejahatnamen’ e tij” kur vizitoi kalán: “Një dervish torollak e ka bërë njërin nga këta topat, banesë për vehte. Natën futet në grykën e topit me gjith dyshekun e me gjith orendit që i nevojiten, mbyll kapakun e topit dhe flë brenda”.Në midis sheshores të Iç- kalás gjindet një far soj bimci, veshur me tuvlla. Veçunit e gaditjes saja na lejojn të besojm që ësht bërë në kohën bizantine. Më vonë mund të jét përdorur si stern ose si baruthanë. Pak vjet më para (deri më 1919) qindronin në këtë sheshoren edhe rrënimet e 20 godinave të vogla për ushtarët; sot janë çdukur. Kalaja kish njëzet metra nën derën e Mbretit, një burim me uj pirës, që quhesh “çesma e Haremevet”. Edhe në rast rrethimi të Kalás ky burimi mund deri diku të përdoresh; njerzit e Kalás mund t’i aviteshin, se p’se vendi mbrohesh nga dera e përmëndur, nga kulja e Agajt edhe nga tabja “e djellit”.Muret e kësaj Kalás përfaqësojn sot historin mijvjeçare të saj. Në themelet e murit verior gjëjm gurë qikllopikë. Në mënyrën e gaditjes të murit që ndanë sheshin e parë nga shesh’ i dytë dhe i tretë, çquajn veçunit e mjeshtrisë bizantine. Në shumicën e mureve të tjerë çquan dora e pastërvitur e “ustallarve të kohës dekadente Tyrko- Shqiptare” .

U përpoqën për ringjalljen e Korçës, përfunduan në burgje dhe internime. Diktatura vdiq, Korça është gjallë/
Nga Vepror Hasani/
Pas vitit 1912 banorët e Korçës kaluan vite të vështira. Me ardhjen e ushtrisë greke, (7 dhjetor 1912), pazari u plaçkit dhe banorët morën arratinë. Qytetit i mbetën vetëm muret. Mjerimi dhe tmerri ishte i madh. U kthyen sërish kur erdhën francezët, 22 tetor 1916. Me ikjen e tyre, (24 prill 1920), nisën të mendonin për ringjalljen e Korçës. Nuk ishte e lehtë, por e kishin ngritur me duart e tyre dhe u dhimbsej. Kur Korça iu bashkua Qeverisë së Tiranës, më 26 prill 1920, festuan deri në agim.
***
Muaj më vonë, më 28 nëntor 1920, festuan në Xhami ngritjen e flamurit. Këndonin dhe qanin. Festa nisi dy ditë para. Qyteti u mbush me flamurë:
Pas të premtes, “Të shtunë mbrëmanet, 27 nëntor, më ora 7, banda kombëtare “Vatra” vajti në gjithë zyrat qeveritare dhe lojti disa marshe të zgjedhura, dhe pastaj shëtiti në disa rrugë të qytetit duke u pasuar (shoqëruar) prej një shumice të madhe prej popullit. …Të dielë, 28 nëntor, më ora 9 në mëngjes, u bë në Xhami lutje ku u ndodhë gjithë zyrtarët dhe një shumicë e madhe prej populli sa nuk i nxinte Xhamia. … Që nga Xhamia të gjithë vajtën në Kishën e “Shën Gjergjit” ku u bë lutje…”.
(“Gazeta e Korçës”, e mërkurë, 1 dhjetor 1920)
***
Korça priste t’i rikthehej shkëlqimi. Nga banorët e saj u mendua ngritja një godine të madhe dhe të bukur qeveritare ku të vendoseshin të gjitha zyrat e shtetit sepse qyteti ishte zgjeruar mjaft. Fshati Peskëpi, ose Varoshi, siç u quajt më vonë, ku jetonin ortodoksët, tashmë ishte pjesë reale e Korçës. Përpjekjet e para për të qenë bashkë u bënë më të prekshme më 1879 kur Korça u bë bashki, por dy komunitetet vijuan të qëndronin të ndara së paku deri në vitin 1914. Ideja e ngritjes së godinës qeveritare u kundërshtua nga një grup banorësh të Varoshit. Për ta, gjithçka e re duhej të ndërtohej në Varosh. Varoshi do të ishte Korça e re. Si u zgjidh ky konflikt? Përgjigjen e gjeni në fund të këtij shkrimi, por nëse dëshironi të krijoni një ide më të qartë, ndiqeni rrëfimin që nga ngjarja e parë.
***
Një nga ngjarjet e para që u prit me kënaqësi ishte krijimi i xhandarmërisë:
“Që njëdizaj nisi në Prefekturë zyra e Xhandarmërisë Ndjekëse nën komandën e atdhetarëve z. kapiten Ferid Frashëri dhe togerit Tosun Selenica”.
(“Gazeta e Korçës”, 9 tetor 1920”

Korça i kishte 4 ndërtesa ushtarake të ndërtuara që nga viti 1892:
“… Këto janë 4 ndërtesa të reja të bukura që u ndërtuan nga themelitë më 1892 më të mëngjër të udhës së madhe kur shkojmë në Manastir, ndë mes të lumit të Barçit dhe Shelgjeve të Gorgurit. E para nga këto, që është edhe më e bukura, është për kryetarët e ushtrisë, e mesmja është për të mbajtur rroba, armë dhe të tjera gjëra të ushtrisë, të dyja këto janë me dy kate; edhe e treta për të ndenjur ushtarët, është e vogël me një kat se Korça është vend klyç ushtrie (pra nuk është vend stategjik). E katërta ndërtesë, e cila është prapa së mesmes, është e vogël, e mbuluar mirë, e mbështjellë me mure të forta; këtu mbajnë fishekë, barutnë etj, të cilat më parë i mbanin më një ndërtesë të vogël afër Qeverisë dhe Burgut. Prapë një ndërtesë e vogël është në lindje të Qeverisë, të cilën edhe këtë e kanë për të ndenjur ushtria që bën shërbimin në qytet (xhandarmëria).
(Ilia Ballauri, Korça Encyclopedica, Nr. 6 f. 103)
***
Banorët Korçës u ndjenë të lumturuar kur vunë re se në qytetin e tyre po vinin sërish njerëz të artit dhe të kulturës, këngëtarë dhe prestigjiatorë për të dhënë shfaqje. Korça nuk kishte vdekur:
“Një dervish jabanxhi prej Shkodre, nesër të diel do të dëftejë disa mrekulli të Rafahive, të vërteta. Ay që s’beson mund të vijë të shikojë ato shishe, të cilat do të jepen në dorë për të besuar. Sefte ngulen shishkat, pastaj shuhet hekuri i kuq me gjuhë dhe së fundi merr topuzë e theret me të. Biletat shiten në han të Alo Beut në “Udhën e Postës” që më ora 3-5, dhe astaneli fillon që më ora 5”.
(“Gazeta e Korçës”, e shtunë 28 korrik, 1923)
***
U mendua për një spital të ri. Selim Mborja dhuroi truallin për ndërtimin e tij:
“Në numrin e njëditshëm patëm shkruar se Selim Mborja dhuroi në jetimët e Jetimores nga një kostum, rroba për shpirt të të ndjerëve, atit dhe vëllait të tij, kështu edhe një arë (truall) që t’ia falë Bashkisë për një spital. Sot po marrim vesh se z. Selim Mborja po përpiqet për ta mbaruar me qëllim që të shkruhen emrat e të ndjerit Mustafa dhe Selim Mborja si shenjë mirësie….” (Spitali do të mbante emrin Selim dhe Mustafa Mborja)
(Gazeta “Koha”, 26 korrik 1924)
***
Për vajzat dhe gratë u hapën vende pune. Nazima Ypi ngriti trikotazhin e Korçës. Shtypi njoftonte:
“Një rast i mirë për vajzat dhe gratë që dëshirojnë të mësojnë mjeshtërinë e trikotazhit dhe të qepurit. Ju bëhet e njohur të gjithë të intersuarëve që dëshirojnë të punojnë në fabrikën tonë, për të marrë gjithë çkoqitjet le të adresohen në godinën e Ali Efendi Qytezës ku ishte internati i vajzave që u transferua tani. N. Ypi&C”.
(“Gazeta e Korçës” e mërkurë 28 korrik 1926)
***
Për Korçën teatri ishte bërë domosdoshmëri. Lëvizja teatrore mori jetë për herë të parë nga klubi i shqiptarëve “Dituria shqip” e Orhan bej Pojanit më 1908. Tashmë udhën e tij po e ndiqte profesor Ali Cungu:
“Një pjesë e djemve të shkollës teknike po bëjnë një turne në tërë Shqipërinë duke shfaqur drama dhe komedira. Këta djem janë nën drejtimin e profesorit të asaj shkolle, të zotit Ali Cungu…”
(“Gazeta e Korçës”, e mërkurë, 28 korrik 1926)
***
Spitali i Selim Mborjes nuk po ngrihej. Kryetari i Bashkisë, Vasil Avrami, siç njihet prej kronikave të kohës, zvarriste realizimin e projekteve. Banorët e Korçës e zgjidhën vetë. Mehmet Panariti vuri në dispozicion shtëpinë e tij:
“Spitali i shtetit, i këtushëm, transferohet prapa Xhamisë së Madhe në shtëpinë e Mehmet Panaritit, cilido që të ketë nevojë, le të urdhërojë atje”.
(“Zëri i Korçës”, e martë 5 tetor 1926)
***
Korça me radiogram. Te Xhamia u vendos edhe një zyrë radiogrami për t’u ardhur në ndihmë njerëzve për dhënie-marrjesh njoftimesh dhe lajmesh. Post-Telegrafa, siç dihet, funksiononte që nga viti 1871:
“Sikundër ishte vendosur para një viti, arritën këtu veglat e një radiogrami të vogël dhe po instalohet në një shtëpi pranë Xhamisë”.
(“Gazeta e Korçës”, e shtunë, 18 shtator 1926)
***
Në xhami u instalua energjia elektrike:
“Këtë javë u instalua elektrik në Xhaminë e Madhe të qytetit tonë , jashtë dhe brenda. Pas pak kohe do të instalohet dhe në dy xhamitë e tjera. Përgëzojmë iniciatorët e kësaj vepre se është një vepër përparimtare”.
(“Zëri i Korçës, 23 tetor 1926)
***
Fazlli Frashëri, mik i Faik Konicës, mori përsipër ringjalljen e shoqërive sportive të filluar nga klubi i shqiptarëve “Ditura shqip”:
“Këto ditë u themelua këtu në Korçë klubi sportiv nën kryesinë e z. Fazlli Frashëri, i cili kohët e fundit po tregon një energji me pasion për organizimin e sportit. Këto ditë do të kërkojnë lejen e qeverisë dhe do të nisin nga veprimet…”.
(“Gazeta e Korçës”, 17 gusht 1926)
***
Agronomi Demir Alizoti u kujdes për krijimin e hapësirave të gjelbra në qytet, mbjelljen e luleve, pemëve etj. Ai u vu në krye të një shoqërie të madhe bujqësore, ndihmoi edhe prodhimin bujqësor. Nën kujdesin e tij u krijua lulishtja “Princesha Senije Zogu”, “Themistokli Gërmenji” dhe “Lëndina e Lotëve”.
(Referenca, “Gazeta e Korçës”, 15 mars 1927
***
Tefik Lamçe krijoi shoqërinë “Shëndeti”, për realizimin e ndërtimeve që përmirësonin cilësinë e jetës së banorëve, si: furra buke, fabrikë biskotash, hamame dhe ndërtime të tjera të këtij lloji:
“Në tri vitet e fundit qyteti ynë pati fatbardhësinë të zbukurohet me disa ndërtesa moderne e sistematike. Një prej këtyre që u nis vjet në verë është në të mbaruar e sipër. Kjo është ndërtesa e banjove që ngriti shoqëria thjesht shqiptare “Shëndeti”, pranë Jetimores. Sipas informatave që kemi, për së shpejti do të bëhet inaugurimi i banjave, të cilat plotësojnë një nga nevojat më të para që ka patur qyteti ynë. Është e para ndërtesë kësidore që ndërtohet në Korçë dhe ndofta e vetmja në tërë Shqipërinë dhe nga më të mirat në tërë Ballkanin”.
(“Zëri i Korçës”, 15 maj 1928)
***
Demir aga Mborja vendosi të ndiqte shembullin e Mehmet pashë Plasës, i cili në vitin 1798 ndërtoi ujësjellësin e parë të Korçës. Edhe Mborja gjithçka do ta bënte me shpenzimet e veta:
“Z. Demir aga Mborja, i cili nga koha në kohë ka lënë kujtime duke ndërtuar çezma, disa ditë më parë, me shpenzimet e veta ndërtoi një tullumb uji në Pazarin e Madh të drithit. Vepra e tij duhet të bëhet shembull për të tjerë dhe gëzohemi që ay të lërë kujtime të tjera si këto ngaqë është i pasur dhe ka qëllimin kurdoherë për bamirësi. Shpresojmë se mirëbërësia e tij do të vazhdojë për të mirën e popullatës”.
(“Zëri i Korçës”, 1 mars 1930)
***
Kaluan 6 vjet, spitali nuk po ndërtohej. Atëherë, Asim Mborja, një tjetër banor i pasur i Korçës, vendosi të ndërtonte një spital me shpenzimet e tij:
“Marrim vesh se zoti Asim Mborja po ndërton një ndërtesë shumë të mirë ndë anë të qytetit, në udhën e Kolonjës. Ca miq të tij i thonë që ta bëjë në (atë) mënyrë që të shërbejë si spital sepse, siç është e ditur, nuk kemi ndonjë ndërtesë të saktë për t’u instaluar spitali i shtetit të këtushëm”. (Spitali pati dy kate dhe 28 dhoma)
(“Zëri i Korçës”, e shtunë, 23 gusht 1930)
***
Ringjallja e sportit, krenari për Korçën. Fazlli Frashëri kërkoi ndihmën e Qemal Omarit dhe Servet Teufik Agajt të linin Stambollin e të vinin në Korçë: Dhe ata e lanë Stambollin, erdhën të dy. Omari mori rolin e kapitenit të përgjithshëm. Në një nga kronikat e shtypit thuhet:
Z. Qemal Omari ka njëzet vjet që po merret me futbollin. Disa vite më parë ka marrë pjesë edhe në skuadrën nacionale të Turqisë, vjete me radhë ka qenë sekretar i përgjithshëm i Federatës së Stambollit, ku shërbeu për sa u kthye në atdhenë e tij. Është një arbitër internacional me kartë arbitri FIFA-s (Federation Internacional de Football Association). Në kohërat e fundit organizoi në Stamboll një shoqëri të re sportive “Istambulspor”, e cila sot ndodhet në kategorinë e parë dhe skuadra e saj futbollistike fitoi vjet kupën e atij qyteti”. (Më 1933 Korça u shpall kampione).
(“Gazeta e Korçës”, e shtunë, 6 qershor 1931)
***
Korçës i duhej një gjykatë e re. Ajo u ndërtua nga deputeti Bexhet Frashëri:
“Gjykatorja e këtushme u instalua në godinën moderne të ngritur rishtazi prej deputetit z, Bexhet Frashëri. Kjo godinë u rindërtua sipas dëshirës dhe planit të kërkuar prej nëpunësve dhe ndodhet në mes të Tregut, ku nevojtarët gjejnë lehtësirat e duhura, pasi lokali i mëparshëm ndodhej larg nga Tregu”.
(“Gazeta e Korçës”, e shtunë 26 shtator 1931)
***
Major Hysni Dema formoi shtëpinë e oficerëve:
“Të dielën pasdreke u bë inaugurimi i shtëpisë së oficerëve të trupave të Korçës që do të shërbejë me restorant, kafe e sallë këndimi. Shtëpia u formua me iniciativën e komandantit të grupit z. major Hysni Dema, që pat formuar shtëpinë e oficerëve në Shkodër”
(“Gazeta e Korçës”, e martë, 15 dhjetor 1931)
***
Për burrat mundësi të reja punësimi. Selim Mborja ngriti fabrikën e birrës. U punësuan 220 veta dhe 25 specialistë italianë:
“Të hënën, më dt 4 të këtij muaji, ora 5.30 pas dreke, u bë inaugurimi i fabrikës “Birra Korça” e shoqërisë Umberto-Mborja. Ishte e ftuar një shumicë e madhe me autoritetet në krye. Të ftuarit e shumtë vizituan më parë fabrikën, e cila ishte në punim e sipër dhe admiruan makinerinë e fabrikës. Ishin shtruar pa kursim birra me mezera të zgjedhura
Birra e fabrikës Korça është me të vërtetë prej kualiteti më të mirë se shumë birra të huaja. Ajo është e njëjtë me atë të fabrikave më të dëgjuara gjermane. Uberti dhe Selim Mborja pritën urimet e sinqerta të të gjithëve për mbarëvajtjen e shoqërisë së tyre. Shitja e birrës së Korçës filloi që dje. Çmimi i saj u caktua prej shoqërisë 4 lekë për shishet e mëdha dhe 2 lekë për të voglat”.(Konstituimi i fabrikës ishte bërë më 18 dhjetor 1933)
(“Gazeta e Korçës”, e hënë, 4 qershor 1934)
***
Për prodhuesit dhe tregtarët, ambiente frigoriferike. Bashkëpronari i “Birra Korçës”, Umberto Umberti, pohon:
“Ishim të parët ne që u pajisëm me ujë e korent, (energji elektrike) ujin e famshëm të malit Morava që e solli fabrika jonë, furnizon sot një pjesë të madhe të qytetit. Ishim të parët në Shqipëri që krijuam për të mirën e vendit magazinat figoriferike, me të cilat do të pasurojmë më vonë tërë qytetet, atje ku prodhohet më tepër djathi, bulmeti u përmirsua dhe njëkohësisht prodhonjësit e tij shpëtuan nga spekullimet e specialistëve të huaj. Nuk është një gjë e vogël kjo, kur mendojmë se Shqipëria prodhon një sasi të madhe bulmeti, sasia që gjen sot prodhimin e saj më të përsosur”.
(Gazeta “Tomorri”, 18 korrik 1942, shkruar nga Petrit Avreni)
***
Më në fund, pas 11 vitesh spitali u ngrit mbi truallin e Selim Mborjes, por as dje dhe as sot, spitali nuk mban emrin e Selim dhe Mustafa Mborjes edhe pse amanetin nuk e tret as dheu.

Selman Xhuçi ngriti në oborrin e spitalit një shatërvan:
“Në kopështin përpara godinës sëspitalit të shtetit u ndërtua një shatërvan i bukur me të hollat e dhuruara prej Selman Xhuçit”.
(“Gazeta e Korçës”, e shtunë 31 gusht 1935)
***
Mbështetje për institucionet arsimore. Xhafer Luarasi dhe Lutfi Zvalani shtëpitë e tyre i kthyen në konvikte për liceun e Korçës:
“Internati i liceut kombëtar të Korçës, siç dihet, ndodhet pranë shkollës fillore mashkullore nr 1 te ura e Hyqymetit të vjetër. Ndërtesa është prona e trashëgimtarve të Xhafer Luarasit. Shtëpia është mjaft e përshtatshme, sidomos me ndërtimet e reja, me të cilat është plotësuar kohë pas kohe, ka dy kate, përveç katit pas tokës dhe nga një oborr mjaft të gjerë në të dy anët e saj. Në 2-3 vjetët e fundit është marrë me qira edhe një ndërtesë aty pranë, kundrejt Postës së vjetër, një shtëpi e mirë e Lutfi Zavalanit”.
(“Gazeta e Korçës”, e shtunë, 6 nëntor 1937)
***
Tashmë kemi mbërritur te ngritja e godinës qeveritare.
Çfarë ndodhi? E mësojmë tani. Kërkesa e parë për ngritjen e kësaj ndërtese u bë më 1921, por gjithnjë thuhej: Nuk ka fonde.
“Këshilla administrative vendosi që të ngrihet një ndërtesë e madhe ku të përmblidhen të gjitha zyrat qeveritare. Por, me qenë se për ndërtimin e kësaj, arka publike jep vetëm 93.000 franga ar, dhe se për të mbushur shumën duhet të formojë një komision për të mbledhur të holla nëpër popull. Ndërtesa do të ngrihet përsëri në atë vend ku ishte hyqymeti i vjetër në kohën e Turqisë.
(“Posta e Korçës”, 6 shtator 1921).
***
Kërkesa e banorëve të Korçës për ngritjen e godinës qeveritare nuk reshti asnjëherë, por asgjë nuk bëhej. Pas 15 vitesh çështja u mor sërish në shqyrtim:
“Me iniciativën e prefektit z. Ismet Kryeziu, pardje u bë një mbledhje e gjerë për çështjen e ngritjes së godinës qeveritare në këtë qytet. Pas shpjegimeve që dha zoti prefekt mbi dobinë e madhe të kësaj vepre, për të cilën ka siguruar edhe një shumë të hollash nga shteti, mbledhja pranoi me duartrokitje proponimin e zotit prefekt dhe u formua një komision për të mbledhur ndihma. Në fushatën e ndihmave do të marrë pjesë i tërë qarku. Iniciativa e zotit prefekt meriton tërë lavdërimet se ndërtimi i një godine qeveritare ku të përmblidhen të gjitha zyrat është një lehtësi e madhe për popullin dhe më anën tjetër edhe qyteti do të zbukurohet me një godinë madhështore. Prandaj jemi të sigurtë se populli nuk do të kursejë ndihmat, por me kënaqësi do të përgjigjet për ngritjen e godinës qeveritare”.
(Gazeta e Korçës, 9 janar 1936).
***
Një grup tregtarësh të Varoshit dolën kundër godinës qeveritare. Në faqet e shtypit shkruhej:
“Odës së Tregtisë iu paraqit një shkresë me shumë nënshkrime prej tregtarëve të qytetit, të cilët kërkojnë prej asaj Ode, që të intervenojnë pranë Komisionit për ngritjen e godinës qeveritare, që kjo të mos ngrihet atje ku është vendosur, por në vendin ngjitur me Bankën Kombëtare, pasi ky vend është në qendër dhe më i përshtatshëm”.
(Gazeta e Korçës, e premte 24 janar 1936)
***
Kërkesa e tregtarve të Varoshit u shpërfill edhe nga mbreti Zog. Banorët e Korçës e ngritën ndërtesën qeveritare me shpenzimet e tyre. (Sigurisht një pjesë e fondeve u dha nga shtetit, por dhuruesit ishin të shumtë). Projekti u hartua nga arkitekti Qemal Butka. Ndërtesa qeveritare ka 2 kate, 85 dhoma dhe 1 kat të nëndheshëm. (Në këtë ndërtesë u vendos Prefektura, sot Bashkia e Korçës). Guri i parë në themelet e ndërtesës u vu nga ministri i Brendhshëm Et’hem Toto. Ja çfarë tha ministri për grupin e Varoshit që doli kundër godinës qeveritare:
“Pastaj e mori fjalën shkëlqesi e tij, ministri Toto, i cili çfaqi kënaqësinë e tij të madhe për hedhjen e gurit të parë të themelive të kësaj ndërtese madhështore në qytetin më të bukur të Shqipërisë.
Për këtë vend, (vendi ku u ndërtua godina qeveritare) – shtoi z. ministër, – u bënë shumë fjalë, porse ato kanë patur qëllime personale. Korça, e cila ka dhënë gjithnjë shembull atdhetarie dhe që në vija të përgjithshme përparimi e zhvillimi qëndron më lart nga çdo qytet tjetër i Shqipërisë, nuk duhet të ketë parasysh interesat individuale, porse të mejtojnë gjithnjë për të mirën e kolektvitetit. Është koha që të gjithë shqiptarët të mejtojnë shqiptarisht…”
(“Gazeta e Korçës”, e martë, 11 gusht 1936)
***
Pas tri vitesh Shqipëria hyri në luftë. Me përfundimin e saj u instalua diktatura. Ata që u përpoqën për ringjalljen e Korçës përfunduan në burgje dhe internime, u arrestuan si borgjezë, si pronarë dyqanesh, hotelesh, magazinash, hanesh, fabrikash etj. Korça u rrëmbye nga diktatura. Gjatë kësaj kohe Korça pësoi gjymtime të herë pas herëshme, por ajo sërish shkëlqen si për t’u treguar të gjithve se është e papërsëritshme.
***
Dhuruesit
Lista e tyre është tepër e gjatë, për këtë arsye veçuam dhuruesit nga 100 franga ari e lart:
Selim Mborja 1000
Rexhep Merdani 500
Ismail Haki Deveja 500
Muhamet Zavalani 400
Bexhet Frashëri 400
Sali dhe Rexhep Qeska 400
Adem Vila 300
Kristaq Kosturi 300
Afëz Xhafer 300
Muhamer Abidin Liço 300
Shefqet Abidin Tuxhari 240
Vëll. Baçe Mborja 200
Faik Dishnica 200
Tefik Panariti 200
Qazim Frashëri 200
Tefik Mborja 200
Qani Sulejman 200
Maliq frashëri 200
Hysen Nikolica 200
Qamil Qyteza 200
Hysen Refit Dvorani 120
Shaban Plasa 200
Kasëm Sakolli dhe shoku 150
Emin Menkulasi 150
Elmas Ahmet 150
Hysen Iljaz Kole 150
Musa Hoshi 150
Mehmet R. Babani 120
Osman Dalip Zeme 120
Selim Mborja 100 franga ari
Lytfi Zavalani 100
Xhemal Kostreci 100
Vëllazëria M. Mano 100
Vëllez. Ll. Terova 100
Faber dhe Avakian 100
Hysen Myteveli 100
Bektash Melçani dhe shoku 100
Mehmet Shtylla 100
Sheraf Emin 100
Vllazëria Haxhi Zëmblaku 100
Hysen Qyteza 100
Izet Adem 100
Rifat dhe Selim Kacithika 100
Dr. Hivzi Kasimati 100
Neki Jaup Frashëri 100
Muharrem Pepellashi 100
Ing. Sotir Plluska 100
Myrteza Haki Bejlli 100
Subhi Arif Bejlli 100
Vëllazaria Zahara 100
Fadil Ismail Garo 100
Petraq Katro dhe vllezëria 1000
Fiqret Hasan Çelo 100
Bijtë e K dhe M. Lakos 100
Baba Zylfo 100
Orgonizata koperativa 100
Tashko Ilo 100
Sali Doko 100

NDIHMAT QË ERDHËN NGA FSHATRAT
(Në franga ari)
Melçani 140
Biranj 180
Vinçani 431
Dvoran 358
Voskop 925
Pendavinj 233
Nizhavec 164
Kreshpanj 79
Plasë 387
Zëmblak 854
Podgorie 424
Pojan 1234
Zvezdë 700, dhuruan edhe 15.000 ok gërqele, dorëzim në Korçë
Pirg 161
Libonik 147
Çaushli 160
Kolanec 189
Sovjan 124
Zvirinë 48
Bickë 57
Senishtë 43
Plovisht 35.50
Leminot 38
Symizë 26
Gocë 17.80

Nga R.Gurakuqi, nipi i Karl Gurakuqit/
Sot, nga Kryeministri i Republikes se Shqiperise u perkujtue 95 vjetori i themelimit te Bibliotekes Kombetare. Publiku priste qe me kete rast te njoftohej nje projekt mbi ndertimin e nje Biblioteke te vertete Kombetare. Sot në 95 vjetorin e themelimit, nga ana tjeter askush nuk u kujtua per themeluesin e Bibliotekes Kombetare, Profesor Karl Gurakuqin, njeriun aq të dashur të familjes sime, që e çoi një jetë të tërë në shërbim të arsimit kombëtar, gjuhësisë shqiptare, nxënësve shqiptar, në veri dhe në jug të Shqipërisë, dhe mes arbëreshëve të Siçilisë dhe Kalabrisë. Pavarësisht se Kryeministri dhe shpura e tij e antikulturës nuk u kujtua për axhen tonë, për t’i bërë një nderim, unë jam i bindur që shqiptarët e nderojnë vepren e Karl Gurakuqit per Shqiperinë dhe shqiptarët. Shkodranët, Tironsit, Vlonjatët, Arbëreshët e Siçilisë dhe Kalabrisë, bota shkencore do ta nderojë përjetë vepren e tij. Lavdi Vepres se Punetoreve te Ndershem te Kombit, Arsimit, Kultures dhe Shkences”. Ata s‘kane nevoje per nderimin e politikaneve te sodit. Ato i nderon populli thelle ne zemren e vet. Pac Drite gjithmone axha Karlo! Themelimi i Bibliotekes Kombetare dhe Muzeut Histori Kombetar. Nga Karl Gurakuqi Shkëputur nga ditari i tij. Qi mos të harrohen. Ditár.Themeloj Bibljotheken Kombtare-28 nanduer 1922 Mbasi asht kthye në Tiranë nga Salzburgu ku kishte qene per vizite, Karl Gurakuqi, „ Me 10 nânduer 1920, u vûna me shtrue relacjonin mbí misjonin t’em n’Austrí të pjekjes me prof. Patsch-in ashtu edhe rregulloren e bibljothekës (30 faqe të daktilografueme), e cila në vjetin 1922 (shif mâ tutje) vlefti si bazë për krijimin e Bibljothekës Kombtare. Sikurse u tha në f. 413 të këtij ditari, unë shkova n’Austrí në vjetin 1920 (korrik) për të studjue organizimin e bibljothakavet mbassi i kishim vû themelet bibljothekës së ministrís me librat e ish-komisis letrare të Shkodrës, qi unë i solla prej Shkodre në Tiranë. Rexhep Mitrovica, ministri i arsimit ishte njerí i kuptueshëm, puntuer i palodhëshëm; e kishte shum për zemër përparimin e vendit me anë veprash kulturore, me hapje shkollash, me botim librash dhe rivístash. Nën dikasterin e tij i u dha rrugë botimit t’organit të ministrís s’arsimit me titullin “Revista Pedagogjike”, numri i parë i së cilës doli me 1 shtatuer 1922, nën drejtimin e Salih Çekës, e mbas këtij, për nji kohë të shkurtë, nën atë të Nebil Çikës. Në vjetin 1925 e mora unë drejtimin, të cilin e mbajta për tre vjetë deri në fundin e vjetit 1927. Rexhep Mitrovica e shpërnguli ministrín e arsimit nga shtëpija e Selim Stërmasit, e pa-dêjë për nji ministrí, në shtëpin e Abdi Toptanit, në Rrugën “Pjetër Bogdani”, të cilën mâ vonë e bleu italjani Viansone, qi e shendrroi në hotel-restaurant “Hotel Continental”, e qi mâ vonë në vjetin 1943, u vendos komanda e ushtrís gjermane, ku e kishte zyrën komandanti i ushtrivet SS, gjeneral Fitztum. Shtëpija ishte e gjânë, me shum oda poshtë e nalt, me nji kopësht të madh përpara. Në pjesën përdhese ishte nji salon i madh nga ana e rrugës. Këtu patëm vendosë librat e bibljothekës s’arsimit, nji bibljothekë e vogël, por mjaft e pasun, për atëherë, me botime shqipe, sidomos me ato të botueme në Shkodër nga të trí shtypshkrojat e qytetit: “E Papërlyemja”, “Françeskanja” e”Nikja”; këto botime i kishem pasë mbledhë unë në Shkodër. Ndër këto bâjshim pjesë kolekcjonet e plota të revistavet “Elçija e Zemrës së Krishtit” dhe Zâni i Shna Ndout”. Me ministrin e poqëm mendimin qi kjo bibljothekë të bahej botore e të pagzohej “Bibljothaka kombtare”. Mbassi u pasunue edhe me vepra tjera, të cilat shkojshem tue i lypë andej e këndej nepër privatë(Unë vetë i dhurova dyqind libra nga bibljotheka e eme private.)e nepër zyra, me 28 nânduer 1922 u bá inaugurimi zyrtár, ku muerën pjesë të gjitha auktoritetet, tue nisë prej ministravet, e nji shumicë populli. Fjalimin e rasës e bâni Rexhep Mitrovica e, fill, mbas tij, fola unë, tue theksue rândsin qi kanë bibljothekat për kulturën e njij populli. Drejtimin e bibjothekës e mbajta unë përkohësisht derisá u êmnue Visko Babatasi. Prof. Karl Patsch në Tiranë- Themelimi i muzeut kombtar. Nji veprimtarí e gjallë vijon në ministrín e arsimit. Ministrija e arsimit, nën drejtimin e Rexhep Mitrovicës, shkroi fletë të paharrueshme në historínë kulturore të Shqipnís, Sikurse u tha në fqq. 4115-417 të këtij ditari, në vjetin 1920 ishem takue në Vjenë me prof. Karl Patsch-in, i cilí proponimit qi i bâna për krijimin e njij muzeu kombtár në Tiranë, i pat përgjegjë “se nuk i kishte ardhë ende koha”; me gjith këtê, do ta studjonte çâshtjen e do të rrînte në marrëdhânje me ministrín e arsimit të Tiranës. Në fundin e vjetit 1922 ministrija thirri në Tiranë prof. Patsch-in për të bisedue gojarisht çâshtjen e krijimit të muzeut. Në Ministrí vetëm unë flitshem gjermanisht, kështu qi krejt barra e ndërmjetsimit dhe e punimit me tê rá mbí mue, përveç përkthimit të raportevet, qi ai gadi çdo ditë i parashtronte ministrís; më duhej prá me punue edhe natën.”

NGA QERIM LITA/
Kryengritja e Shtatorit të vitit 1913 (e cila fillimisht shpërtheu në Dibër, që më pas të shtrihet në mbarë brezin kufitar Ohër-Strugë-Dibër-Gostivar-Prizren), në kohë të fundit ka zgjuar një interesim më të madh tek studiuesit shqiptar e më gjerë, të cilët përmes disa Konferencave shkencore kombëtare e ndërkombëtare të organizuara në Dibër, Strugë e Ohër, kanë arrit të hedhin dritë mbi atë ngjarje me peshë historike. Mirëpo, sado që në ato konferenca, studiuesit përmes punimeve të tyre studimore, ofruan shumë fakte dhe të dëshmi të panjohura për opinionin shqiptar e më gjerë, megjithatë nuk mund të thuhet se u arrit zbardhja e tërësishme e asaj Kryengritje. Nisur nga kjo, e pash të arsyeshme që përmes gazetës shqiptare të Shkupit “KOHA”, të botoj një dokument shqiptar i pa botuar deri më sot, në të cilin ofrohen disa të dhëna të reja jo vetëm për Kryengritjen e Shtatorit të vitit 1913 por edhe për Kryengritjen anti-serbe të viteve 1920-22 në Krahinën e gjerë të Dibrës e të Lumës, që në historiografinë shqiptare njihet si Kryengritja e Drinit. Dokumenti është i shkruar me dorë, ku nuk figuron as data e hartimit dhe as autori, mirëpo shikuar sipas përmbajtjes i njëjti është hartuar gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore, nga Ismail Strazimiri, i cili ka qenë pjesëmarrës aktiv në të dy kryengritjet. Dokumenti, gjendet në Arkivin Qendror Shqiptar, Fondi “Ministria e Tokave të Liruara – 1941-1944″, dosja 25. I njëjti botohet në formë origjinale.
. . .
“Si kuer se, do ta shifni në fotografi qytetin Historik Dibrën e Madhe e cila si në kohë të Skënder Beut ashtu dhe në kohën e fundit më 912(bëhet fjalë për vitin 1912 – Q.L.) si marshonin ushtriet Serbe mbi Shqipni ndeshen në luftime të rrepta ku ma pastaj lufta zuni vend në grykën e vogël ku vazhdojë 3 (tre) muej me radhë, natyrisht Dibranët u thyen se, ishte përpara nji ushtris qi then gardhat e frontevet të mbretnis Otomane e jo të qindronin ato n’at dimën me ka nji rup me municijon, por me gjithë të mehtat e ushqimit munocjonit e fuqis prap mujti me qendrue tre muej me radhë, e nuk i lanë kalorsit Serb m’u hedhë nëpër kualë e me zaptue tokën Shqiptare kot. Pra prap më (1)913 u fillue lufta në fushën e Alisë (qark i Dibrës Vogël) e mandej tue u ndie zani “a besa besë” bura e gjin u zgjanue revulucjoni nëpër tanë qarkun e Dibrës Vogël dhe në gjith t’asaj Dibrës Madhe ku me luftën e bamë më 48 orë pa pre ju arit qytetit Dibrës Madhe, ku paria dhe shumë burra të zgjedhun ishin marrun prej Serbëve nën vuajtje (zënë rob – Q.L.) në kohën kur lufta po zgjanoheshe, mbasi Serbët e panë se, luanët e Gjergjit të I-rë po i afroheshin qytetit, i muarën parinë dhe burrat trima të Dibrës për m’i gri në mitralioz tue gjumue topat dhe krismat e mitralizovet si dhe pushkët e Shqiptarvet u dha urdhën prej komandantit qi të ekzekutohet…. si qenë ata të rrethue dhe mitralozi filloj kundrejt tyne, u dha britma “a besa besë me dorë burra” u zgjidhën si luanat prej kufomavet dhe ju turrën ushtarve Serb kujt u muerrën pushkën e kujt revolen .. dhe filloj lufta dhe në qytet, tue mbet të grim nga patarja: Sheh Mumini, Sadulla Strazimiri, Ramiz Beu, Safet Beu… dhe shumë të tjerë, dhe të tjerët që murnë mjetet luftarake në dorë filluan luftën kundra Serbve, dhe britma e besës po tingëllonte në çdo shtëpi e lagje qi kështu zani i gjith popullsis që përbante prej 30,000 frymësh tue bërtitë burra me spata e me thika binuni Serbvet. Zani këmbonte si kambana e Katedralës Romës, mbas dy orë lufte u rethue tan qyteti prej luanash qi vishin prej s’jashtmi dhe të gjith topat, mitralozat e nji shumica 300 ushtarë Serb ngelën të robnuem, e mandej u muerr pjesa tjetër deri afër Resnjës (Manastir e deri nhymjet Tetovës). Dhe ushtarët e oficerët Serb qi u robnuan ndër të cilët shumica ishin të plagosun mbasi u banë kushtet ma të mira si spitalë u vendosën duke ju siguruar të gjitha mjetet si i meritojnë spitalet ndërkombëtare për shërimin e tyne.
E pra kundrejt barbarizmavet Serbe, Shqiptarët qi i akuzonte Serbi si të tillë ju afruan atyne shëndetsinë ma njerzore qi ata ndoshta nuk e kishin pamun në ata shtete moderne qi kishin luftue e ja Shqiptarët qi n’at kohë organizoheshin me anën e nji Komiteti. Bamirsinat qi panë të plagosunit dhe të robnuemit besojmë edhe sod nuk do t’i ken harue…, kur vetë ata e pohonin se, me të zanun rob kishin kujtue se Shqiptarët kan me i grië, por ma pastaj ju doli e kundërta sa habiten në bamirsin dhe besnikrin Shqiptar. Dhe më pastaj kur shpërthej lufta 14 dit me radhë, munycjonet munguhen, ushqimi mungonte mbasi luftat u larguen nga 100 km (gjatësia e frontit 100 km. -Q.L.). Dhe n’atë kohë nuk ekzistonte nji Qeveri Shqyptare ose nji organizatë qi të kujdesesh për të sigurue nji municjon dhe ushqimin, me gjith që, Serbët sollën nji ushtri prej 70.000 vetash mbas dy luftimevet të rrepta e mbas nji damit që mbetën të vramun, shumica e Shqiptarëvet të cillët kishin frontin prej Gostivarit e deri në Petrine të Manastirit pa pasun asnji top ose mitralioz si dhe mjaftë fishekë për pushkët e tyne u – thyen tue u tërhekë nëpër malet e Matit e të Lurës, masandej në Dibër kush u gjet Shqiptar mbeti i therrur dhe tanë ajo pasuni u grabit prej Serbvet, sa që dhe sod sexhadet e gjanat ma kalitativ gjinden nëpër shtëpijat e oficervet Serb qi u ndodhnë në garnizonet e athershme, dhe katundet e bukra e të begatshme si u dogjën krejtsisht fusha e Dibrës Madhe e asaj të Voglës si dhe katundet e fushës Kastriotit deri afër Lumës u banë hi dhe gërmadha. Popullsia e qarqeve të Dibrës gjetën streh e lëmosha vllaznore të Elbasanit e ma tepër tek Tiransit, ku edhe Dibra duhet t’jet mirënjoftës përpara edhe Tiransit. Pastaj mbas nji kohë të shkurtun u lirue kufini i 1913-tës ku popullsia ma e shumta u kthyhen nëpër gërmadhat e tyne duke mbulue ka nji kasolle sa me jetue e me shpëtue prej shiut e dëborës. Më (1)915 kur Esad Pasha dash të shtynte rebelët, dhe n’at kohë Serbët e lejum prej Esadit, ndodhën në luftë me Dibranët por mbasi çan këtu nji rrugë lufta nuk zgjati shumë. Kur më (1)918 Serbët e kthyem prej luftës madhe, t’armatosun e ma shovenë nuk dojshin kursesi me u tërheqë në kufinit e 913-tës, më 1919 Komiteti i Arrasit i dërgoj nji Memorandum Komandantit të ushtrivet Serbe në Peshkopi për lirimin e provincës Dibrës në bazë të kufinit (1)913-tës të njoftun prej Kësh. të Ambasadorvet, Komiteti kërkonte nji gjegje a lirimin ase luftë, Komandanti u tall dhe as gjegje nuk i dha. Komiteti mbasi priti të mbushet afati i caktuen në memorandum mandej filloj të realizojnë në të katër anët allo, allo, as nji telefon nuk gjegjesh mbasi ishin këput, asnjo fuqi me t’jetrën s’mereshte vesht, e kështu mbas planit të Komitetit ku ishin 600 ushtarë shkuenin 150 Shqiptarë e kështu në nji luftim 10 arësh fuqija e përbame prej 30.000 urtarësh Serb të forcuem nëpër këndet ma strategjike e me gjith at alamet topash e mitralozash mbasi shumica u vranë, pjesat tjera ranë rob në dorën e Shqiptarit, dhe luftat ma të rrepta njgjanë në katundet e Kr. Trojakut dhe në katundet Berzhdan, …., …. e Pollozhan sa memzi ka shpëtue Komandanti me disa autoritete civile tue lanë rrugën mbasi qe preme xhadeja e Dibrës Madhe kapërcehen prej malit Skërtacit për Gostivar. Dhe pjesa e robnueme bashkë me 10-12 oficera të mbëdhej u dërguen në Tiranë, mbasi shumica qe vra në luftë ku Drini n’at ditë mori ngjyrë të kuqe prej gjakut. Shqiptarët, si kurse, ja – u kishin njoftue dhe në Memorandumin që u përmend ma sipër s’kishin për qëllim me kapërcye kufinin e (1)913-tës me gjithë se n’ato ditë u çliruen Dibra Madhe, Gostivari dhe të t’jera qytete dhe tue ja u dorzue administrimin shqiptarvet atjeshëm dhe mandej mbasi e panë se, shqiptarët me të vërtetë respektonin traktatin ndërvendas – u qetsuhen duke u kthye prej Shkupit e Manastirit nëpër vendet e tyne. Por dhe kjo nuk u kërkohej ma se, 13-14 ditë kur qeverija Serbe e- cila ka zanun vendin e Austro-Hungaris vjetër solli 70.000 ushtarë nji ushtri me të gjitha mjetet qi i lypsin nji ushtris s’atillë dhe filloj lufta përsëri ku mbas tre ditë e tre netë Shqiptarët mbasi nuk patën ndihmë prej asnji vendi të Shqipnis (mbasi atherë nuk ekzistonte nji Qeveri kaq e fortë dhe me rregull si kjo e sotshmja) u shtrënguen m’u tërhekë po si n’at (1)913 -tës duke i dërgue gra e fmi e pleq në Tiranë, dhe pjesa e trimavet qi luftonin zunë malet e Bulqizës, Lurës e Martaneshit me mos e lejue ushtrinë Serbe me ja arrit Tiranës e cila kish lakmi të shtrihet deri në Durrës, kjo defanzivë vazhdoj duke luftue me Serbët deri me 11 Dhetuer të vitit (1)922, q’u prapsën Serbët prej fushavet të qarqevet Dibrës deri në kufinin e (1)913-tës. Luftat qi vazhduen mbrenda dy vjetvet qenë aq të rrepta sa fuqija e 70.000 vetvet nuk munte të shkatronte atë 10-12 mi vetësh të shqiptarvet të cilët ishin të bindur se, për atë se, m’byt në detin e Adriatikut s’kishin vend tjetër nga kjo ishte një ide e preme që a lirin e (1)913-tës ase vdekja e të gjithvet. Duhet t’a dinë plaçkitsit se, në këta dy vjet Shqiptarët si vullnetarë që ishin të zhveshur e të zbathur në borë e në shi a n’ata male të nalta si dema në dimnat e me bukë misri e dy kokra kryp u-bajshin ball artilerisë moderne të ushtrisë Serbe si mizëria e madhe e lanë m’u e duk prej artës Shqipnis kombin e tyne duke e lëshue përfund dëshirën e Serbve qi deshin m’u ulun deri në Durrës e në Shëngjin. Kjo qe nji shkurtim i vogël i ngjarjevet Kombëtare të popullsisë Dibrës, se ma vonë do të shtypet nji libër

NGA FRAN CAMAJ/*
Për të shkruar për jetën dhe veprën e një heroi e atdhetari të madh, siç është trimi i Malësisë e luftëtari i gjithë shqiptarisë, heroi ynë Dedë Gjo’ Luli, është detyrë e vështirë ngase gjithmonë rrezikon të mos thuash diçka të re. Them kështu sepse me këtë temë janë marrë shumë historianë, letrarë, skulptorë, piktorë, muzikantë e krijues të tjerë nga fusha të ndryshme. Nga ana tjetër është obligim i yni, ngase sado që është shkruar e thënë për të dhe meritat e tij njerëzore, kombëtare e patriotike, megjithatë ende ka çka të thuhet.
Dede Gjo’ Luli ka lindur ne Bardhaj te Hotit, në vitin 1840. Ishte i vetmi djalë e Gjonit dhe i Lulë Keqes nga Shkreli. Deda kaloi fëmijëri të vështirë, sepse babai i vdiq kur ai nuk i kishte mbushur as dy vjet, kurse e ëma u martua pas një kohe të shkurtër për të dytën herë, në fshatin Spi, po ashtu në Traboin. Sipas zakonit që mbretëronte atëherë në Malësi, në rast të martesës së nënës, fëmijët vazhdonin të jetonin në shtëpi të babait. Në rastin konkret për Dedën u kujdes axha i tij Gjelosh Luli e posaçërisht e shoqja DilëHasanja nga Kastrati, grua burrëreshë e me nam në atë kohë. Qysh herët u dallua ndër të gjithë shokët me zgjuarsi, pjekuri, aftësi dhe guxim, veti këto të cilat do t’ i tregojë në praktikë gjatë tërë jetës së tij të gjatë 75 vjeçare. Mbase ishte djalë i vetëm dhe pa baba e me nënë të martuar, Deda u martua tepër i ri me Prenë Gjeloshen, të bijën e Gjelosh Marashit nga Gruda, përndryshe një familje ndër më të përmendurat e këtij fisi. Me të pati dy vajza Naren e Mrinë (të dyja u martuan në Triesh) dhe dy djem- Kolën e Gjergjin, të cilët, ashtu si pothuajse e tërë familja Luli, u sakrifikuan në lule të rinisë për atdhe. Deda në moshë të re mori armën, të cilën askurrë nuk do ta heq nga krahu deri në ditën e vdekjes. Në moshën 22 vjeçare, konkretisht në vitin 1862, kur OsoKuka me shokët luftonin me guxim të madh në kullën e Vraninës, të rrethuar nga Ushtria malazeze, Dedë Gjo Luli, me disa trima të tjerë malësorë, i shkoi atij në ndihmë.
Rikthesë të madhe në angazhimin e mëtejmë të Dedë Gjo’ Lulit bëri pjesëmarrja e tij në Lidhjen e Prizrenit. “Si plak i dytë në Hot dhe i parë në Traboin, Dedë Gjon Lulit i takonte me përfaqësueTraboinin në Kuvendin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit” Me të kthyer nga ky takim i rëndësishëm të prijësve shqiptarë nga të gjitha viset shqiptare, ai me shokët e vet iu përvesh punës për të organizuar malësorët në luftë kundër armikut shekullor. “Dedë Gjo’ Luli, tashmë i formuar politikisht dhe me eksperiencën e fituar në vitet 1878-1881, iu bashkua Lidhjes Shqiptare të Pejës. Ai qe një nga udhëheqësit dhe veprimtarët më të shquar të saj në ato vise dhe të lëvizjes shqiptare në tërësi.” Natyrisht se nga takimet e tilla u njoh me trimat dhe patriotët më të njohur shqiptarë të asaj kohe, të cilët shihnin rrezikun e copëtimit të trojeve shqiptare pas Kongresit të Berlinit. Dedë Gjo’ Luli ishte ndër luftëtarët më të dalluar kundër pushtimit osman të Shqipërisë, por edhe kundër shteteve fqinje që shikonin momentin e volitshëm për të kapur ndonjë pëllëmbë më shumë nga kjo tokë. “Vala e protestave u përhap si flaka në të gjitha trojet shqiptare. Përfaqësuesit e popullit iu drejtuan ditë e natë Kongresit të Berlinit dhe Fuqive të Mëdha. Të gjitha këto protesta, memorandume e vendime i kishte nënshkruar edhe Dedë Gjo’ Luli i Hotit.” Historiani i mirënjohur shkodran Romeo Gurakuqi është marrë me angazhimin e hershëm të Dedë Gjon Lulit në mbrojtjen e tokave shqiptare. Ai sjell dy dokumente, të panjohura deri tani, të cilat flasin për angazhimin patriotik dhe luftarak të tij disa vite pas Kongresit të Berlinit, konkretisht në vitin 1883. Në atë kohë Valiu i Shkodrës bënte përpjekje të mëdha që ta shtrinte sundimin e vet edhe në Malësi, gjegjësisht të fuste aplikimin e vendimeve të Komisionit të Xhibalit, kurse nga ana tjetër Turqia filloi bisedimet me Malin e Zi për caktimin definitiv të kufijve mes dy vendeve, ngase prijësit dhe patriotët shqiptarë nuk pajtoheshin që tokat e tyre t’ u falen të tjerëve. “Prijësit malësorë, pa ngurrim, i thanë Bedri Pashës (komisionarit) dhe Valiut të Shkodrës se, meqenëse toka e prekur prej kësaj vije kufitare u përkiste fiseve të tyre dhe askujt tjetër, ata nuk do të lejonin transferimin e saj në duar të tjera. Ata gjithashtu i vunë në dijeni këto autoritete se do të ktheheshin menjëherë në shtëpitë e tyre për t’ u bërë gati për rezistencë nga çfarëdo lloj krahu që mund të vinte sulmi.” Si gjithherë, turqit u përgjigjën me sulme brutale. Disa taborre të ushtrisë, në krye me gjeneralin famëkeq Hafiz Pashën, ia mësynë Malësisë. U bënë masakra të mëdha ndaj popullatës së pambrojtur të kësaj krahine, edhe pse burrat e këtij vendi bënë rezistencë të madhe. Sipas historianit Gurakuqi, “ Pikërisht gjatë kësaj kohe krerët malësorë i drejtuan dy memorandume përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha në Shkodër…” Memorandumi i parë mban datën 9 qershor, kurse i dyti 26 qershor 1883. Të dy këto memorandume i nënshkroi edhe Dedë Gjon Luli, i cili pas shtypjes së kryengritjes, u arratis në mal me shumë prijës të tjerë malësorë. Angazhimi i mëtejmë luftarak e patriotik i Dedë Gjon Lulit është i madh, pa asnjë rënie deri në ditën e vdekjes. Pothuajse nuk mund të flitet për ndonjë ngjarje të rëndësishme në Malësi e të mos përmendet emri i tij. Bashkëpunonte ngushtë me udhëheqësit hotianë e malësorë (Çun Mulen, Marash Ucin, TringëSmajlen, Dedë Nikën, Gjon Ujkën, PjetërZefin, LucëMark Gjeloshin, Mirash Palin, Mirash Lucën, TomëNikën, Mehmet Shpendin), por edhe me “Luigj Gurakuqin, HilMosin, RistoSiliqin, NikollëIvanajnMarkKakarriqin nga Shkodra, SaliHidën nga Elbasani, Fadil Toptanin nga Tirana e deri te IsmailQemalin nga Vlora e të tjerë” , me kosovarët Hasan Prishtinën, Isa Boletinin, me mirditorin Prend Doçin dhe me shumë figura të tjera të shquara të pendës dhe të pushkës nga e gjithë Shqipëria dhe trojet shqiptare jashtë kufijve zyrtarë. Angazhimi më i madh patriotik e luftarak, aftësitë organizative dhe guximi i madh te trimi Dedë Gjon Luli do të vijnë në shprehje gjatë Kryengritjes së Malësisë së Mbishkodrës të vitit 1911. Do të shohim më vonë se sa në këtë kohë do të vijë në shprehje edhe vigjilenca e tij para shumë dredhive dhe kurtheve që i përgatiteshin atij, malësorëve dhe popullit shqiptar në Stamboll dhe Cetinë, por edhe në vendet tjera fqinje dhe në qendra të ndryshme botëror. Viti 1910 atë e gjen në Mal të Zi, ku kishin ikur shumë patriotë shqiptarë, por edhe një numër i madh i refugjatëve malësorë. Mbreti i Malit të Zi NikollaPetroviq ishte shumë dinak dhe me mjete e metoda të llojllojshme u mundua ta kthejë Dedën për vete, siç kishte kthyer shumë të tjerë. Ai madje mundohej ta bind atë dhe udhëheqësit tjerë të kryengritjes që të luftojnë nën flamurin e Malit të Zi. Dedë Gjon Luli e kuptoi menjëherë qëllimin djallëzor të mbretit të Malit të Zi dhe i kthen përgjigje negative:“Takena mësy si kufitar që të kemi, e tuemendu se luftojmë kundër njianmiku të përbashkët. Pasi puna qëndruaka ndryshe, duhet ta dish se shqiptarët kanë luftue e derdh gjak, jo të përfitojë Mali i Zi në kurriz të tyne e të përfitojë toka shqiptare…” Ka mbetur e njohur në popull edhe përgjigja tjetër e Dedës kralNikollës “Për mik të pranoj, por për vëlla e zot shtëpie askurrë për jetë”. Më në fund këtë e pranon edhe historiografia bashkëkohore malazeze. “KralNikolla u ka propozuar atëherë shqiptarëve që të luftojnë nën flamurin e Malit të Zi, por ata e kanë refuzuar këtë ofertë. Esenca e politikës malazeze ndaj lëvizjes në Shqipëri ka qenë bashkimi i pjesës veriore të Shqipërisë Malit të Zi”. Në mënyrë të ngjashme shkruan edhe Atë DonatKurti në gazetën “Hylli i dritës”, në vitin 1937/11 fq.521-523 “Do pasë parasysh se Mali i Zi, u kishte çilë rrugë malcorve, jo pse donte të mëkambejnjiShqipni e lirë, por pse donte me e mbajtëzjarmin ndezë kundra Turkis e me gjuejtë peshk në ujë turbullt. Malcorët gjatë ksajë kryengritjeje luftuen për nji ideal, luftuen vetëm për pamvarsin e Shqypnis.” Edhe këngëtari popullor i kushton një këngë kësaj problematike, duke e konsideruar mbretin e Malit të Zi njeri dinak, që mundohet të fusë përçarje në mes të shqiptarëve të feve të ndryshme, kurse Dedë Gjon Lulin njeri vigjilent, që nuk tradhtohet lehtë nga intrigat e tij.
KralNikolla kopil kopilit
i dha armë tetanëkshtënimit
tanë kshtënimit armë i ka dhanë
mei vra turqit ku mej zanë.

Këngëtari popullor e kupton qëllimin e mbretit Nikolla se ai nuk mendonte për turqit, por për shqiptarët e fesë islame, andaj i vë në gojë udhëheqësit të vet Dedë Gjon Lulit këtë përgjigje mbretit të Malit të Zi:

Dedë Gjon Luli burr dai
i thotkralit ën Ceti
i vras turqit e Azisë
por jo vllaznit e Malsis.

Vetëm këto vargje flasin mjaft për vigjilencën e Dedë Gjon Lulit, por edhe të popullit të cilit i printe dhe i cili i thuri këto vargje kaq domethënëse. Dedë Gjon Lulin u mundua ta kthejë për vete edhe Porta e lartë, por ai nuk gënjehej lehtë. Përfaqësuesi i Bedri Pashës e luti me para, duke menduar se ai do t’ i marrë dhe do të veprojë për interesa të Perandorisë, ngase ishte në gjendje të keqe materiale, por Deda ia ktheu: “ Hami dreq lirat e tua. Shqipninë as nuk e shes, as nuk e fali.”
Emri i Dedë Gjon Lulit është i lidhur ngushtë me Kryengritjen e Malësisë të vitit 1911. Në të vërtetë nuk mund të flasësh për këtë ngjarje kaq të rëndësishme në historinë shumëshekullore të popullit tonë e të mos përmendësh rolin vendimtar të tij si komandant, ushtar e strateg e mbi të gjitha si largpamës e atdhedashës. Ngritja e flamurit në Bratilë, afër Deçiqit, paraqiste gëzimin më të madh të Dedë Gjon Lulit, ngase edhe më herët ishte angazhuar me tërë forcën e vet që aty të valëvisë vetëm flamuri shqiptar e asnjë tjetër. Kjo ishte fitore e madhe, jo vetëm e Malësisë, por e tërë shqiptarisë, ngase për herë të parë, pas një kohe shumë të gjatë, valoi flamuri kombëtar në një territor të çliruar, edhe pse vetëm për një kohë të shkurtër. Dedë Gjon Luli është bashkautor dhe nënshkrues i shumë memorandumeve, kërkesave, protestave dhe kuvendeve që u organizuan aso kohe në Malësi dhe në mbarë Shqipërinë, por edhe jashtë vendit. Është ndër nënshkruesit e memorandumit të Cetinës, që iu drejtua Fuqive të Mëdha më 30 mars 1911, autor i të cilit ishte Luigj Gurakuqi. “Sipas këtij memorandumi kërkohej që të manifestohej kombëtarizimi shqiptar si në fushën territoriale, si në fushën e arsimit, si në fushën e administratës, po ashtu edhe në atë ushtarake…” Dedë Gjon Luli mori pjesë edhe në Kuvendin e njohur të Greçës në qershor të vitit 1911 dhe u angazhua mjaft që në memorandumin, që u miratua njëzëri, të futen kërkesat me karakter gjithëkombëtar e jo vetëm lokal. Pasi u njoftua me përmbajtjen e Memorandumit të Greçës, Sulltani dërgoi përfaqësuesin e vet që të bisedojë në Podgoricë me krerët e kryengritjes, në mesin e të cilëve ishte edhe Dedë Gjon Luli. “Pyeti këta zotërinj nëse atë që përmendin i duan për vete apo për gjithë Shqipërinë?”- e kishte porositur Sulltani të dërguarin e vet. Në këtë pyetje Deda ishte përgjigjur : “Ato pikat që janë në Librin e Kuq i dona ma parë për vedi, mandej për Shqipni mbarë.” Për këtë shkruan edhe historiani Gazmend Shpuza: “Ky program për meritë, në radhë të parë të udhëheqësit kryesor të saj, Dedë Gjon Luli, u bë flamur i një kryengritjeje që i detyroi autoritetet civile dhe ushtarake osmane, jo vetëm të ulen në tryezën e bisedimeve me kryengritësit malësorë, por edhe të bëjnë lëshime jo të vogla, të cilat i hapën rrugën sendërtimit të autonomisë së Shqipërisë.”
Këto raste dhe shumë të tjera tregojnë qartë se Dedë Gjon Luli nuk luftonte vetëm për Hotin e Malësinë, por për gjithë shqiptarinë. Ai i dha çka kishte Shqipërisë dhe popullit shqiptar. I fali atdheut të dy djemtë: Gjergjin, i cili u vra më 20 shtator të vitit 1912 në vazhdim të kryengritjes dhe Kolën, të cilin e helmuan në Vlorë më 1918 kur ishte duke u kthyer nga Italia ku e kishin internuar. Me vrasjen e Kolës mbyllet përgjithmonë dera e familjes së ngushtë të Dedë Gjon Lulit, kurse nga familja e gjerë e Lul Doçit Dedvukajt, për ideale të larta kombëtare, u sakrifikuan edhe shumë burra e trima të tjerë. Nikë Gjelosh Luli, që pati nderin ta ngrejë Flamurin e Skënderbeut në Bratilë më 6 prill të vitit 1911, u vra një muaj më vonë, më 3 maj të vitit 1911, kurse i biri i tij, Luc Nishi në Suka të Moksetit në vitin 1920, në moshën 21 vjeçare, kur u hodh në grykë të topit të forcave serbe për të penguar depërtimin e tyre në Shqipëri. Gjok Luli, plagoset në luftën e Koplikut e pastaj internohet, kurse i biri i tij, i famshmi kapedan Gjelosh Luli, u vetsafrikua për ideale kombëtare në vitin 1947. Për atme e atdhe u sakrifikua edhe vet Dedë Gjon Luli në moshën 75 vjeçare. E vrau dora e zgjatur serbe në Mirëditë, më 24 shtator të vitit 1915. “Në vjeshtën e vitit 1915, në bjeshkët e Mirëditës ushtria shoveniste serbomadhe e vrau mizorisht atdhetarin e shquem, luftëtarin e flaktë për lirinë e Shqipërisë Dedë Gjo’ Lulin.” Lidhur me vrasjen e heroit tonë Dedë Gjon Lulit ka pasur edhe mendime tjera të ndryshme, por askush nuk e sjell në pyetje datën, vendin dhe dorën e zezë që ia shkurtoi jetën këtij patrioti e tribuni të popullit tonë. “Më 24 shtator të vitit 1915, pikërisht këtu e 90 vjet më parë, u vra Dedë Gjo’ Luli nga dora e kriminelit serb kapidanGjura, i cili ishte me një kompani ushtarësh serbë në vendin e quajtur Sheshaz. Luftëtarët e Dedë Gjo’ Lulit, që e shoqëruan deri në vdekje, për ta mbrojtur nderin e Mirëditës, edhe ata u vranë në mbrojtjen e heroit tonë kombëtar. Ata i therën me bajoneta dhe i hodhën në Shpellën e Akullit, në Malin e Shënjetit. Atdhetarët mirditas, që u sakrifikuan në mbrojtjen e Dedë Gjo’ Lulit, janë:
1. Mark llesh Doda
2. Ndue Kol Pjetri
3. Zef Ndue Gjoka
4. Preng Qup Deda
5. Bib Marlula
6. Llesh Doda
Pra, kjo është e vërteta historike e vrasjes së atdhetarit Dedë Gjo’ Luli. Çdo falsifikim që është bërë në të kaluarën nga pseudohistorianët, shërbëtorë të regjimit më të egër pansllavist të diktatorit Enver Hoxha, nuk do të ketë vlerë as peshë historike. Aq më pak kur tentohet të mbillet përçarje në mes Malësisë e Mirditës, këtyre dy krahinave heroike.” Tetë vjet më vonë, më 1923 eshtrat e tij u sollën në Shkodër, ku u bë rivarrimi me nderime të mëdha, si e meritojnë njerëzit e mëdhenj, që tërë jetën ia kushtojnë çështjes kombëtare e ai kësaj çështjeje i kushtoi edhe më shumë se jetën e vet. “Nga ana e saj Shkodra e nderoi vetëmohimin e familjes Gjo’ Luli. Në maj të vitit 1923, me përpjekjet që banë e bija Nareja dhe e reja Nora, (bashkëshortja e Kolës), u bartën prej Oroshit eshtrat e Dedës dhe prej Vlore ata të Kolës dhe u sollën në Shkodër.” Atëherë në Shkodër edhe u formua Komiteti “Dedë Gjo’ Luli”, i cili duhej të ndërtonte përmendoren e prijësit të Malësisë e luftëtarit të Shqiptarisë. “Luigj Gurakuqi, i zgjedhur bashkë me AvniRustemin e RistoSiliqin anëtarë nderi të komitetit, shkruante: “…due të shtoj dy fjalë edhe mbi dy inisiativa të tjera që janë marrë; me i ngritun një monument edhe kreshnikut tonë me famë botërore Skënderbeut e malcorit të madh Dedë Gjo’ Luli…” Patrioti tjetër i shquar, AvniRustemi, do të shkruante që nga Roma: “Gëzohem që u muarinisiativa për t’ i ngrehur një monument Burrit pa frikë e pa njollë të malësive tona, që kështu të jehojë emri i të ndjerit në brezat e ardhshëm. Ju faleminderit që më keni emëruar si pjesëtar nderi.” Për heroin tonë Dedë Gjon Lulin kanë folur e shkruar shumë mendimtarë e patriotë të kohës së tij dhe më vonë. Për plakun e Vlorës, IsmailQemajlin, “Dedë Gjo’ Luli asht pushkë e ngrehun për Shqipninë”, për Atë MarinSirdanin “ Dedë Gjo’ Luli asht kreshnik i Malëcisë”, për AvniRrustemin “ …asht burrë i pa frikë e i pa njollë i maleve tona”, kurse për historianin e njohur kroat, MillanShufllajn familja Luli ka qenë “…derë e parë nëpër shekuj”. Fishta i madh heroit tonë i ka kushtuar këngën e 28 të “Lahutës së Malëcis’” prej 770 vargjesh. Për të Dedë Gjo’ Luli është “Shpatë e gjallë e burrë si motit”. “Mos vallë në jetën e tij pasqyrohet tragjizmi i Shqipërisë në të kaluarën?”- pyet gjuhëtari i madh shqiptar Eqrem Çabej. Edhe studiuesit dhe historianët bashkëkohorë, në çfarëdo rasti, flasin me nderim dhe fjalë të zgjedhura për trimin Dedë Gjon Luli. “ Deda ishte jo vetëm një organizator i shquar, udhëheqës me përvojë dhe ushtarak i zoti, por njëkohësisht edhe një personalitet i pjekur politikisht, falë kjo pjesëmarrjes në tubime të ndryshme politike dhe kontakteve me rilindësit ideologë.” “Dedë Gjon Luli bën pjesë në atë plejadë udhëheqësish popullorë, si Bajram Curri, Isa Boletini, IdrizSeferi, Alush Taka, MuharremRushiti e të tjerë, të cilët dhanë një ndihmesë të pallogaritshme për shkrirjen e programit të rilindje Kombëtare me luftën e armatosur të masave dhjetëra mijëshe të kryengritësve.” “Dedë Gjo’ Lulin e njohu dhe respektoi mjedisi si askënd tjetër në kohën e tij. Ishte burrë në zë, fjala e tij kishte peshë shumë të madhe në tërë Malësinë. Ishte ndër figurat më të mëdha që pati Malësia në kohën e tij…” “Heroi i Popullit Dedë Gjo’ Luli pati dy jetë: atë fizike (1840-1915) dhe atë artistike. Kjo e dyta, nëpërmjet “Lahutës së Malcis”, vazhdon gjer në ditët tona.” “Historia shkruhet me emra. Kryengritjen e 1911-ës e bënë malësorët që kishin prijës. Atë e udhëhoqi Dedë Gjo’ Luli me trimat malësorë të Hotit, Grudës, traboinas etj.” “DedëGjo Luli nuk qe vetëm burrë i fjalës e i gishtit. Atij ia priste mendja përtej tehut të taganit.” “Falë veprimtarisë së gjatë atdhetare mbi 50 vjeçare, në shërbim të përpjekjeve të popullit të tij për liri, pavarësi e bashkim kombëtar, trimi traboinas i Hotit, Dedë Gjo’ Luli rreshtohet padyshim midis figurave më të shquara të kombit.” Këto janë vetëm disa nga shumë mendime e vlerësime të shprehura kohëve të fundit të studiuesve shqiptarë për figurën e shquar të prijësit të Malësisë dhe luftëtarit të shqiptarisë, Dedë Gjon Lulit, emri i të cilit do të jetojë sa të jetojë Shqipëria dhe populli shqiptarë e ata do të jetojnë përgjithmonë.
BURIMET E AUTORIT
1. Historia e Shqipërisë, Vëllimi II, Tiranë 1965
2. Romeo Gurakuqi, “Kryengritja e MalësisësëMbishkodrës 1911”, PHOENIXSHKODRA, 2002
3. Pal Doçi, “DedëGjo’ Luli”, Tiranë, 2003
4. KristaqPrifti, “LidhjaShqiptare e Pejës”, Toena, Tiranë, 2002
5. GjergjNikprelaj, “Kryengritja e Malësisë e vitit 1911, Gjonlekaj Publishing CO, NjuJork, 2004
6. GazmendShpuza, “Nëpragtëpavarësisë, Eagel Press, NjuJork, 1999
7. DalipGreca, Gazetashqiptaro-amerikane “Illyria” New York Nr. 919, Mars 2000
8. “DedëGjon Luli-90 vjetori i vrasjes”- Konferencëshkencorepërkujtimore, ILLYRICUMI, Tuz, 2006
9. “Kryengritja e Malësisë 1911”, materialet e Simpoziumitshkencor, ILLYRICUM, Tuz, 2001
10. Grupautorësh, “IstorijskileksikonCrne Gore”, Redakcija “Vijesti”, Podgoricë, 2006, Rrëshen-Mirditë, 24-25 korrik 2006
* Kumtese e mabjtur ne Konferencen kushtuar 100 vjetorit te vrasjes se Dede Gjo Lulit, organizuar ne Royal Regency Hotel, Yonkers, NY nga Shoqata “Malesia e Madhe” ne New York

Nga “Elco-ot” Amerikanë të Luftës së I-re Botërore, tek “ARChangelat” e 2010, Dhuratë e Departamentit të Shtetit të SHBA/
Nga Shefqet Kërcelli/
Eshte festuar keto dite 90 vjetori i Flotes Luftarake Shqiptare. Më datën 23 Dhjetor 2015, në molin numur 4 të portit të Durrësit, u zhvillua një ceremoni festive me rastin e 90 vjetorit të krijimit të Flotës Luftarake Shqiptare. Në këtë event të rëndësishëm jo vetëm për detarët por gjithë popullin shqiptar, morën pjesë ish kuadro dhe detarë që kanë shërbyer në Flotën tonë Luftarake, veteranë, përfaqësues të shoqatës “Adrijon” dhe institucioneve detare të vendit, efektiva të Forcës Detare, qytetarë të Durrësit dhe përfaqsues të medias. Gjithashtu festën e detarëve me uniformë e nderuan me pjesmarrjen e tyre, Ministre e Mbrojtjes zonja Mimi Kodheli, Shefi i Shtabit të Përgjithshëm të Forcave të Armatosura, Gjeneralmajor Jeronim Bazo, deputetë të Komisionit të Sigurisë e Mbrojtjes, atashe ushtarakë të akredituar në vendin tonë, etj. Atmosferës festive në sheshin e molit 4, ju shtua dhe bregëzimi në këtë mol i dy anijeve tona patrulluese, “Iliria” dhe “Lissus”. Mbas ekzekutimit të Hymnit Kombëtar, Gjeneralbrigade Ylber Dogjani, Komandant i Forcës Detare, i uroi detarëve shqiptarë festën e 90 vjetorit dhe bëri një rezyme të shkurtër të historisë së Flotës sonë Luftarake nga dita e krijimit. Më pas zoti Dogjani evidentoi dhe detyrat që kryejnë efektivat e Forcës Detare në zbatim të misionit të tyre, si ato të kërkim-shpëtimit, ashtu dhe ato për zbatimin e ligjshmërisë detare e kundër trafiqeve të ndryshme, të cilat janë evidente dhe kërkesë e kohës. Ndërsa Ministre e Mbrojtjes zonja Mimi Kodheli, në fjalën e saj theksoi se, “Është nder dhe kënaqësi e vecantë për mua të uroj detarët shqiptarë në këtë jubile të madh të 90 vjetorit të krijimit të Forcës sonë Detare. Populli shqiptar ka një traditë të spikatur të detarisë, përgjatë gjithë historisë shekullore, të vërtetuar e dokumentuar nga mjaft studjues vendas e të huaj. Në çdo periudhë, epokë apo ngjarje historike, roli i detarëve shqiptarë në Adriatik e Jon, ka qenë prezent, për vetë pozicionin gjeografik të vendit tonë. Sigurisht, në këtë histori të ndritur periudha mbas krijimit të shtetit shqiptar zë vend kryesor. Gjatë kësaj rruge shekullore, ku bashkohet kontributi i disa brezave, përfshihet dhe roli i pazvëndësueshëm i detarëve me uniformë, të cilët në vite, me sakrifica, vështirësi, guxim e heroizëm, duke u përballur me dallgët e detit, gjatë lundrimeve pa fund, ditë e natë, në mot të qetë e të trazuar, kanë shkruar historinë e tyre të lavdishme, si pjesë integrale e historisë së Popullit Shqiptar. Sot ne nderojmë dhe respektojmë aktin heroik të dy ekuipazheve të anijeve “Shqiponja” dhe “Skënderbeg”, të cilët me përvojën e tyre si detarë, më 25 dhjetor 1925, filluan patrullimin në ujërat tona, në emër të një qëllimi të madh, ruajtjes së kufirit detar të shtetit shqiptar. Në shtypin e asaj kohe shkruhet se dy anijet e bregëzuara në Currila u përshëndetën nga qytetarët e Durrësit dhe pasi u larguan një milje nga bregu, bënë tre të shtëna me topa. Nga ajo ditë e shënuar, Flota jonë Luftarake ka njohur transformime dhe zhvillime të rëndësishme, me uljet e ngritjet e saj, por duke ruajtur cdo kohë substancën e popopullit tonë, si popull detar”, theksoi zonja Kodheli. Në fund të fjalës përshëndetëse zonja Kodheli tha se, “Flota jonë Luftarake Detare, në këto 90 vite ka pasur zhvillime të rëndësishme në varësi të strategjisë dhe politikave të sigurisë të ndjekura nga shteti ynë. Efektivat e Flotës sonë Luftarake Detare në këto 90 vite janë dalluar për profesionalizmin, kulturën, vullnetin e përkushtimin në kryerjen e misionit fisnik për mbrojtjen e kufijve dhe zbatimin e ligjshmërisë detare, duke bashkëvepruar me strukturat e tjera të shtetit shqiptar. Detarët tanë shkruan me mund, djersë, gjak e sakrifica të panumurta, historinë e ndritur të Forcës Detare Shqiptare. Ndaj mundi, sakrificat dhe vështirësitë e kaluara në qindra lundrime, stërvitje apo operacione në hapësirën tonë detare nuk harrohen kurrë nga populli ynë dhe do përcillen nga brezi në brez. Dhe njëherë ju uroj: Gëzuar 90 vjetorin, ditën e krijimit të Forcës Detare!Respekt dhe mirënjohje për të gjithë detarët shqiptarë, me dhe pa uniformë, të cilët në shekuj janë hedhur mbi valët e detit, me të drejtën që i jep pozicioni gjeografik i vëndit të shqiponjave! Është gjë e bukur që festa e detarëve përkon dhe me festat e fundvitit! Ndaj gjej rastin t’ju uroj: Gëzuar Krishtlindjet dhe Festën e Vitit të Ri 2016! Suksese të mëtejshme në detyrat e përditëshme, shëndet e mbarësi në familjet Tuaja! Gjithashtu pjesmarrësit i përshëndeti dhe gjimnazisti Elio Cami, i cili shjegoi dhe ëndrrën e tij për tu bërë marinar si i ati.
Theksojmë se data 25 dhjetor 2015, u caktua si dita e krijimit të Flotës Luftarake, në një Vendim të Qeverisë Meksi, në Korrik të vitit 1992. Kjo erdhi si rezultat i një punë kërkimore, hulumutuese dhe shkencore në arkivat e shtetit shqiptar nga kryesia e Historianëve Ushtarakë, nën drejtimin e të ndjerit. Prof. Dr. Gjergj Titani. Pjesë e këtij komisioni isha dhe unë, ku ne si grup, me kujdes, bazuar në dokumenta autentike, propozuam të gjitha Festat e Forcave, Armëve e Shërbimeve, të shtrira në afate kohore që nga themelimi i Ushtrisë Shqiptare më 4 dhjetor 2015. Në përkujtim të këtij jubileu të madh për detarët shqiptarë, le të hedhim një vështrim të shkurtër të historisë së Flotës sonë Luftarake, bashkë me lexuesit tanë.
Në arkivat e Mbretit Zog shkruhet se, më 24.06.1928, u krijua Komanda e Marinës në Durrës, me komandant, kapidan Ahmet Kapidani, dhe u mblodhën rekrutët e parë për këtë armë. Po këtë vit në bazë të një marrëveshje ndërmjet qeverisë së asaj kohe dhe qeverisë italiane u sollën nga Venecia 5 (pesë) MV “Antisomergibile” të tipit “Elco” Amerikan, të cilat ishin përdorur gjatë Luftës së I-rë Botërore. Gjatë periudhës së Luftës së 2-të Botërore, pothuajse u rrënua gjithçka nga këto anije. Ndaj, çlirimi i vendit e gjeti Flotën Shqiptare në gjendje të mjerueshme, me pothuajse të gjitha anijet të mbytura në portet, bregdetin shqiptar, italian dhe dalmat. Ndërkohë fillimi i vitit 1945, shënoi përpjekjet e para për riorganizimin dhe ringritjen e Forcave Detare. Kështu më 23 shkurt 1945, pranë Komandës së Përgjithshme të UNÇLSH, u krijua Seksioni i Marinës Luftarake me shef seksioni, Kapiten i 1-rë, Abdi Mati. Nga dokumentacioni i kësaj komande vlejnë për tu përmendur urdhërat për thirrjen e oficerëve të marinës në detyrë, urdhër nr.44. dt.30.03.45, për riorganizimin e kantiereve të riparimit dhe funksionimin e kapitenerive të porteve nën kujdestarinë e seksionit të marinës, urdhëri nr.82. dt.04.05, “Për rikthimin e barkave shqiptare që ndodheshin në Itali”, etj.
-Më 15 gusht 1945, u bë përurimi i hedhjes në ujë të dy motoskafeve trofe me numër MS-10 dhe MS-12. Këto motoskafë u armatosën me mitraloz të lehtë dhe filluan patrullimin në ujërat tona bregdetare.
-Mbas viteve 60, u shënua fillimi i një etape të re zhvillimi të FLD, me pajisjen e tyre me silurhedhës e më vonë me Minaheqëse, Gjuajtësa Detarë, Nëndetëse dhe anije ndihmuese të llojeve të ndryshme. Për këtë u shfrytëzuan edhe konjukturat politike të kohës. Bëhet fjalë për lidhjet e bashkëpunimin në shumë fusha me vendet e ishkampit socialist, që i shërbyen dhe strategjisë e gjeopolitikës të këtij kampi.
-Mbas viteve 90, me mbështetjen e partnerëve tanë te NATO-s, veçmas SHBA, si dhe nën kujdesin e qeverisë dhe popullit shqiptar, Forca Detare ka bërë hapa para për realizimin e misionit kushtetues, mbrojtjen dhe zbatimin e ligjshmërise detare, mbajtjen në kontroll të kësaj hapësire nëpërmjet Sistemit të Ri të Vëzhgimit të saj si dhe krijimin e kapaciteteve te nevojshme operacionale për planifikimin dhe zhvillimin e operacioneve humanitare në ndihmë të komunitetit. Duke mbajtur një prezencë të përhershme dhe aktive në det, Forca Detare është tashmë një aktor i rëndësishëm dhe i vlerësuar nga opinioni, shteti shqiptar dhe partnerët tanë. Ndërkohë anëtarësimi i vendit tonë në NATO, solli nevojën e një teknologjie ndërvepruese e efikase me partnerët e FD dhe hartimin e një plani modernizimi racional, mbështetur në burimet ekonomike që afronte shteti shqiptar. Ky plan transformimi pёrfshiu modernizimin e FD me sisteme, pajisje e mjete detare, të shtrira në plane afatshkurtër, afatmesëm dhe afatgjatë, ku prioritet ka qenë kompletimi me mjete të reja që kryejnë misionin e Rojes Bregdetare. Në dekadën e fundit pajisja e FD me katër anije patrulluese të mëdha, në kuadër të zbatimit të kontratës me Kompaninë Hollandeze “Damen Shipyards”; me Motovedeta të shpejta “Archangel”, Dhuratë e Departamentit të Mbrojtjes së SHBA dhe anije antindotje që u blenë në Itali, ndërtimi i Sistemit të Vëzhgimit tё Hapësirës Detare nga firma prestigjioze Amerikane “Lockheed-Martin”, pajisja me sisteme tё vёzhgimit natёn dhe sistemin AIS të anijeve të Rojes Bregdetare, përmirësimet infrastrukturore të vendbazimeve detare, etj. janë hapa konkretë në zbatim të këtyre politikave zhvillimore të Forcës Detare. Në këtë kuadër projekti më i rëndësishëm për modernizimin e FD, ishte nënshkrimi më 13 nëntor 2007, i marëveshjes për pajisjen e FD me 4 anije Patrulluese STAN PETROL-4207. Ky projekt bëri të mundur që 6 vjet më parë më 5 Shtator 2008, në molin Nr.5 të Portit të Durrësit të bregëzohet anija ”Iliria”, (P-131), një trashëgimtare e denjë e ”Liburnes” dhe ”Lembes” ilire. Në vijim më 14 Maj 2009, filloi ndërtimi i anijes ”Oriku”, (P-132), e cila u lëshua në ujë më 13 shtator 2011 dhe më 3 dhjetor 2012 u lëshua në ujë anija e tretë, (P-133) ”Lissus”. Ndërkohë më 8 prill 2014 u lëshua në ujë anija e katërt, ”Butrinti” (P-134), që shënoi dhe përfundimin e këtij projekti.
Modernizimi i FD me pajisje, sisteme dhe anije për të zëvendësuar teknikën e vjetër me teknikë moderne e bashkëkohore, të ndërveprueshme me NATO-n, me qëllim rritjen e kapaciteteve operacionale për realizimin e misionit dhe detyrave të përcaktuara në ligj, janë hapa konkretë në zbatim të këtyre politikave zhvillimore e transformuese të këtyre viteve të fundit. Theksojmë se historikisht, përbërja, struktura dhe mjetet që kanë pasur në dispozicion Forcat Detare kanë ecur paralel me zhvillimin ekonomiko-shoqëror të vendit dhe mundësitë financiare të shtetit shqiptar, një mbështetje e cila ka qenë e vazhdueshme në këto 90 vite të ekzistencës. Krahas modernizimit është punuar për arësimimin dhe kualifikimin e kuadrove e personelit të anijeve si brenda dhe jashtë vendit. Gjatë këtyre 25 viteve, vetëm në SHBA, janë kualifikuar në shkolla dhe akademi të ndryshme detarie mbi 100 kuadro detarë të rangjeve të ndryshme, me një kosto miliona dollarë.
Sigurisht që anëtarësimi i vendit tonë në NATO, e bëri evident ndryshimin dhe reformimin e Forcës Detare, përmirësimin e legjislacionit detar, konsolidimin e strukturave, modernizmin dhe pajisjen me mjete të kohës, etj. Forca jonë Detare ka pasur një bashkëpunim të frutshëm me Komandën e Komponentit Detar të NATO-s në Napoli dhe Northwod, Angli, me Flotën e 6-të të SHBA në Mesdhe si dhe me Flotat partnere të vendeve anëtare të NATO-s, duke zhvilluar projekte të rëndësishme që kanë shtuar aftësitë dhe kapacitetet e tjera opracionale. Në këto vite FD ka bërë hapa para në realizimin e misionit kushtetues, mbrojtjen dhe zbatimin e ligjshmërise detare, mbajtjen në kontroll të kësaj hapësire nëpërmjet Sistemit të ri të Vëzhgimit të Hapësirës sonë ujore dhe zhvillimin e operacioneve të kërkim-shpëtimit. Zhvillimi e transformimi, kjo është simbolika e Forcës sonë Detare në këtë 90 vjetor.
Është fakt që ky përvjetor i 90-të i gjen Forcat Detare më të afta, më të pjekura dhe të maturuara, me një personel të motivuar e të aftë profesionalisht, me mjete të reja dhe infrastrukturë moderne. Zhvillimi dhe transformimi është karakteristikë kryesore e Forcës sonë Detare, e cila tashmë është një partnere denjë e Flotave të NATO-s. Vetëm gjatë këtyre viteve të fundit, efektivat tona kanë zhvilluar një sërë stërvitjesh të përbashkëta me vendet e NATO-s, brenda dhe jashtë vendit si:-“Adriatik-Phiblex”, “Adrijon-Livex”, “Albanian-Lion”, si dhe ato për zbatimin e ligjshmërisë detare dhe SAR, në bashkëpunim me Forcat e tjera të Ushtrisë dhe Institucionet tona detare si “Durrës-SAR-Ex”, “Vlora-SAR-Ex”, “Shqiponja e Lumtur”, “Delfini”, “Imponimi”, “Joni”, etj. Moto e detarëve tanë është, gatishmëri, aksion, prezencë dhe kontroll të hapësirës sonë detare gjatë gjithë kohës. Nën këtë moto ekuipazhet e anijeve të gatshme në vite kanë zhvilluar një sërë operacionesh humanitare nga jugu në veri, duke u vlerësuar nga opinioni dhe komuniteti ynë. Në zhvillimin e këtyre operacioneve Forca Detare bashkëpunon ngushtësisht me institucionet e tjera detare me interesa në det, si Kapiteneria e porteve, Policia Kufitare, Antikontrabanda Detare, Inspektoriati i peshkimit, Inspektoriati i mjedisit, Delta Forc, etj, në kuadër të QNOD. {Qendrës Ndërinstitucionale Operacionale Detare}. Natyrisht personeli i kësaj Force është i ndërgjegjshëm se në të ardhmen ka plot sfida e detyra konkrete, që kanë të bëjnë me transformimin dhe modernizimin e Forcës Detare si dhe monitorimin efikas të situatës detare, për të cilat detarët tanë kanë paracaktuar vizionin, objektivat e synime të qarta.
Shënim:-Të nderuar lexues, Historinë e plotë të Forcës Detare Shqiptare e gjeni tek “Antologjia e Detarisë Shqiptare”, vëllimi i 2-të dhe i 3-të.

150- vjetrorin e vdekjës se Gjergj Qiriazit/
Nga Avzi Mustafa/
Në historinë tonë kombëtare kemi plot e përplot shembuj të sakrificës familjare për të mirën e popullit e atdheut tonë. Një ndër këto familje gjithsesi është edhe familja e Qiriazëve. Kontributi i kësaj familje në emancipimin, përparimin e popullit shqiptar është shumë i madh. Puna e tyre, gjegjësisht madhështia e kontributit të tyre, sot mund të matet me veprimtarinë e një institucioni të mirëfilltë. Prandaj, lirisht mund themi se kjo familje zhvilloi institutin e Qiriazëve.
Gjergj Qiriazi, pas vdekjes së vëllait Gjerasimit, bëhet ndihmësi kryesor i mbajtjes së Shkollës së Vashave në Korçë, shkollë, të cilën e kishte hapur motra e madhe Savasti Qiriazi.
Si të gjithë vëllezërit dhe motrat, ashtu edhe Gjergji luajti rol të rëndësishëm në jetën arsimore, kulturore e politike të asaj kohe. Gjergji u dëshmua si gazetar duke bashkëpunuar në organet e kohës, duke trajtuar probleme të kohës me karakter shoqëror, tema të cilat më vonë do t’i botojë si libër në dy vëllime me emrin “Hristomadhi” me gjithsej 640 faqe, ku do të përfshihen pikëpamjet përparimtare të kohës. Botoi gjithashtu edhe tekste shkollore, sidomos tekstin e “Fizikës” (“Fisika” ) më 1899 në Bukuresht; ndihmoi ngritjen e klubeve, ku edhe ai vetë ishte sekretar dhe nënkryetar i klubit shqiptar “ Bashkimi” në Manastir (1908); ishte anëtar i komitetit të fshehtë “ Për lirinë e Shqipërisë” (1909), ishte pjesëmarrës në Kongresin e Manastirit e të Elbasanit etj .Po ashtu Gjergji posedon një arkiv me përkthime me këngë kishtare, dy kopje të vendimeve të Kongresit , një Botanikë të pambaruar etj.
Cili ishte kontributi i Gjergjit në Kongresin e Manastirit?
Gjergj Qiriazi shumë herët e përfaqësoi alfabetin e Stambollit edhe pse kishte shumë dilema se me cilin alfabet do të botoheshin përkthimet e Kristoforidhit. Ai e kishte marrë mbi vete që të botojë Ungjillin e Mateut dhe Psallmet dhe këtu nuk nguroi dhe pa hezitim përdori alfabetin e Stambollit. Ky moment ndikoi që në shtator të vitit 1895 edhe Tomsoni në Komitetin e Londrës të shprehet: “Nuk duhet të shtypim më gjë me alfabetin e greqishtes dhe gjithçka e këtej e tutje duhet ta shtypim me alfabetin shqiptar”[1].
Më 14 korrik 1901 nënkonsulli A. Kral nga Manastiri pasi i bën një vlerësim alfabetit të shoqërisë së Stambollit, me ç’rast ai me të drejtë e quan një zhvillim të lartë, një krenari kombëtare që nuk mund të preket, parashtron për here të parë idenë se “alfabeti i ardhëm i përbashkët do të vendosej në një kuvend atdhetarësh të shquar me delegate të dërguar prej tyre vetë”.[2]. Prandaj me plot të drejtë Xhevat Lloshi duke u mbështetur në pohimin e A. Kralit thotë se korriku i 1901-shit do të quhej “zanafilla e projektit për Kongresin e vitit 1908”.

Gjergji ishte i preokupuar për zgjidhjen e një alfabeti të njësuar të gjuhës shqipe. Ai ndiqte me vëmendje gjithçka në lidhje me këtë problematikë dhe interesimi i tij ishte shumë i madh. Gjegj Qiriazi pa dyshim ishte njëri ndër më të informuarit në tërë Shqipërinë dhe tek atdhetarët në mërgim. Këtë e shohin edhe nga një shkresë, të cilën ua dërgon patriotëve në Egjipt, ku i njofton për formimin e një shoqërie dhe ngritjen e një shtypshkronje. Ai mërgimtarët do t’i informojë se “do të kemi një shtypshkronjë të madhe, edhe do të shtypimë një fletore të maruarë me emrin, “ Bashkim”. Kjo fletore dotë muburojnë të drejtat t’ona kundrejt armiqvet tanë….dhe tu tregojmë botës edhe neve jemi zotërit diç të bëjmë…”[3].
Gjergj Qiriazin e gjejmë shpesh të kontaktuar edhe nga intelektualët dhe patriotët e kohës për të pasur përkrahje apo për ndonjë kompromis rreth alfabetit të gjuhës shqipe. Këtë e shohin edhe kur Ndre Mjeda kishte marrë iniciativën t’i drejtohet, Mitat Frashërit dhe Gjergj Qiriazit për një kompromis për zgjedhjen e alfabetit të njësuar, por nuk ka gjetur përkrahjen e Gjergjit. Kjo ishte koha kur organet e ndryshme të shtypit në fillim të shekullit XX hapën rubrika të posaçme rreth problemit të njësimit të grafisë shqipe .[4]
Gjergj Qiriazi ishte njëri ndër delegatët që përfaqësonte klubin “Bashkimi” të Manastirit si nënkryetar i tij dhe si përfaqësues i “Shoqërisë Biblike Britanike “ në Manastir, madje me të drejtë vote.
Kur Kongresi i Manastirit filloi punën e shenjtë, Gjergj Qiriazi zgjidhet nënkryetar i këtij Kongresi.
Meqenëse ditën e parë të Mbledhjes historike mungonte i zgjedhuri për Kryetar të Kongresit, Mithat Frashëri , Gjergj Qiriazi do ta zëvendësojë deri në ardhjen e Mithat Frashërit.
Gjergji ishte ai i pari që me listë në dorë regjistronte delegatët duke i thirrur me emër e mbiemër. Sipas gazetës së Selanikut “Lirija” kuptojmë së Gjergji i ka përshëndetur të gjithë delegatët duke u shprehur: “…Ky Kongres do të na nxjerrë faqebardhë dhe me një vëllazni e bashkim të pandarë “.[5] Ai edhe shpesh here në mungesë të kryetarit e udhëhiqte punën e Kongresit.
Pas zgjedhjes së Komisionit për abecenë e shqipes, ky komision të gjitha mbledhjet i mbante në shtëpinë e Gjergjit. Të tërë anëtarët e familjes së Gjergjit ishin angazhuar. Pos nënës së tij Marija dhe motrës Parashqevi, barrën mbi supe e mbante edhe e shoqja e Gjergjit, për të pritur dhe përcjellë të tetë anëtarët e komisionit, të cilët punonin me ditë të tëra, të veçuar për të shikuar çështjen e alfabetit. E shoqja, bashkë me Parasqevinë, ndonjëherë edhe mbanin shënime për komisionin.[6]. Këtë punë më së shumti e bënin kur Gjergji ishte jashtë shtëpisë.
Në bazë të asaj që disponojmë në arkivin tonë dhe në bazë të të dhënave të një dokumenti në gjuhën angleze me titull ”Raporti i Kongresit mbajtur në Manastir me 14 nëntor 1908 (dokument prej 20 faqesh, i vetmi burim që posedojmë mbi rrjedhën e Kongresit të Manastirit, sepse Procesverbali nga Kongresi mungon) dëshmohet se punimet e Kongresit zgjatën 9 ditë. Mbledhjet plenare ishin të hapura dhe përveç shqiptarëve merrnin pjesë edhe delegate të kombësive të tjera, kurse numri i tyre sillej rreth 400.
Siç dihet, prej ditës së tretë pasdreke, u zgjodh komisioni prej 11 vetëve, me vota fuqiplota e të fshehta, me ç’rast Gjergji zgjidhet anëtar për zbatimin e alfabetit. Meqenëse bisedimet po zhvilloheshin rreth alfabetit të Stambollit dhe atij të “Bashkimit” dhe “Agimit”, anëtarët që do të zgjidheshin ishin njerëz të dijes e të pendës. Punën kryesia e komisionit e mbante me dyer të mbyllura dhe i vetmi njeri nga i cili mund të merrej ndonjë informatë krahas kryetarit ishte Gjergj Qiriazi.
Shumë pyetje dhe dilema që u shtruan në lidhje me Kongresin na i sqaron Gjergj Qiriazi duke dhënë disa informata mbi mbarëvajtjen e seancave të Kongresit. Kështu p.sh. nga ai mësojmë se rreth shkronjave dhe dhe th u shpenzuan dy senaca.[7]
Krahas shpjegimit që jep për miratimin e alfabetit të gjuhës shqipe Gjergj Qiriazi është edhe njëri nga ata që pranon letrat dhe telegrame që vinin dhe përshëndetnin ose përkrahnin shkronjat shqipe nga kolonitë e vendet anë e mbanë Shqipërisë. Këto letra e telegrame ai edhe i lexonte para Komisionit. Gjergji po ashtu para të gjithë të interesuarve e elaboronte dhe shpjegonte arsyen e përdorimit të dy alfabeteve. Gjergji në përgjigjen e tij argumenton kështu: “mbasi mendohet se një ditë njeri alfabet do të mbetet“ Ky mendim pati rëndësi të madhe për bashkimin politik dhe përparimin e mëtejshëm kulturor të kombit shqiptar”[8].
Gjergj Qiriazi është një personalitet i ngritur, patriot e intelektual i rryer që nuk ngurroi asnjëherë të sakrifikojë veten dhe familjarët e tij për të vënë një shenjë në Panteonin e kulturës dhe dijes shqiptare.
Referencat
Xhevat Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes, Logos-A, Shkup. Prishtinë, Tiranë, f. 24.
2 Xhevat Lloshi, po aty,f.24).
3 Letra është botuar në Alfabetin e gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Tiranë , 1972,f. 304.\
4 Tomor Osamni, Udha e shkronjave shqipe, Shkodër 1999, f. 460.
5 Gazeta “Lirija”, Selanik, nr. 15, 1909
6 Parasqevi Qiriazi, Kongresi i parë i Manastirit, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Tiranë, 1972, f. 65
7 Tomor Osmani vep. e cituar, f. 478.
8 Kristaq, Prifti, , Kongresiu i Manastirit, ngjarje e shënuar në kulturën kombëtare, Gjuha jonë, nr.3 ,1988, f. 10.)

Ne Foto: RRËMAJI, 25 Dhjetor 1990… (Foto A. Nenshati)/
25 VJET… /
25 Dhjetor 1990… Mesnatë…/
Nga Fritz RADOVANI/
Kishte fillue lufta kunder Fesë… dhe gati ishte krijue idea se “Shqiptarët janë të pafe”!
Atëherë, kur në kater anët Ramiz Alia vazhdonte me dhanë porosi sekrete që “shikoni, kujdes, hapni sytë se në Shkoder… kemi edhe agjentura të Vatikanit”!..
Ylli me bisht ishte mbi Rrëmaji… Shkodra festonte Krishlindjen nder Varreza…
Liria e Fesë sjellë me vete edhe të tjera “Liri”… Më thonte me një kambngulje të madhe një mik nga fundi i vitit 1989: “Erdha nga Tirana, asnjëherë nuk do të lejohet që me u rihapë Kishat, mbasi me të drejtë Ramiz Alia do të perdorin kunder Fesë edhe tanket, edhe shnajperë, mbasi Feja dhe kryesisht Feja Katolike, me një Papë si Gjon Pali II, do varrosin perfundimisht komunizmin… Feja nuk do të lejohet kurrëma në Shqipni!”
– I kundershtova, po fjala ime as nuk kishte vend ku me hy në rradaken e tij, plot me Veprat e Enverit! Po, a vetem ai kishte një mendim të tillë?! – Jo, ishin mbi 45 vjetë që po punohej me “kazem dhe pushkë” mbi ndergjegjen e Popullit Shqiptar, per me shkatrrue gjithshka shekullore që ishte ndertue mbi Gurt’ e Kështjellave të Gjergj Kastriotit…
Per shkatrrimin e Shqipnisë Europjane punoi sllavi rrethues i rivendosun nga Jalta në 1945 nder Trojet tona, punoi me perkushtim Tito, Stalini, Mao Ce Duni dhe anadollaku i tyne i dashtun Enver Hoxha… Punoi Nexhmija e Mehmeti, Haxhi Lleshi e Ramiz Alia…
E kush nuk derdhi djersë me na shkombtarizue?! Si thoni, ta lamë me kaq nder këto ditë Krishtlindje e Viti të Ri.., kur i madh e i vogel mendon per dhurata per fëmijët e vegjel…
Janë ba 25 vjetë që edhe “biruca e Don Simonit” në burgun e Burrelit asht plot baltë!
Jo, vllazen Shqiptarë! Hiqni dorë nga shpifjet e rrenat e agjentave të sigurimit shtetit!
Vllaznit Don Lazer e Don Simon Jubani, pastertinë e Shpirtit Tyne edhe sot e dishmojnë nga Mbretnia e Qiellit, ku prehen të qetë pranë Krijuesit, per të Cilin dhane jeten e vet!
***
Dosjet do të hapen! Po ua them me bindje: Do të hapen!
Me këta Krishtlindje Shqiptarët uroj të hyjnë në rrugen Paqes, mirkuptimit, drejtësisë e Vllaznimit të vertetë, per një Shqipni Europjane, Shqipninë e Gjergj Kastriotit!
Rrnofshin Shqiptarët e vertetë nder Trojet Shqiptare dhe në gjithë Boten!
Melbourne, Dhjetor 2015.

Nga Ramiz LUSHAJ/
1.Doktoranti mirditor e kryeqytetas, Nikollë Loka, ndër vite pune të frytshme, me kumtimet e mongrafitë e tij shkencore, ia ka mbrri të ketë jo vetëm profilin e vet, por edhe formatin e tij, si një studiues i mirënjohur i historisë prej nga i hershmi antikitet ilir deri në kohët e sotme moderne, çka e ridëshmon dhe tek vepra ma e re “Principata e Arbërit – Shteti i parë i shqiptarëve”(Tiranë, 2015).
Kjo vepër, e këtij lloji, me këtë frymë, prej kaherit i mungonte ditës së sodit, po kësaj vepre i mungonte dhe një studiues me shpirt si Nikollë Loka, trojenik i trevës së Mirditës, ku Principata e Arbërit pati shtrat e shtat historik, që e vno në dukje, e skanon, e skalit me gjurmë e brumin e fakteve, në sofrën e realitetit.
Nikollë Loka, me ashtin e palcën e vet studimore, me mendjen e penën e tij hulumtuese e krijuese, ka në skedarin e kohës e të historisë disa vepra me interes e vlera kombëtare si “Genivs Illvrici –Dyzet e dy perandorët ilirë të Romës”, “Dinastitë iliro-shqiptare me famë botërore”, “Iliria Biblike, Shejtorët iliro-shqiptarë – nga Konstandini i Madh te Nënë Tereza (me bashkautor, av. Gjet Kola), “Arnautomania – 44 kryevizorë dhe 170 vjet qeverisje shqiptare në Perandorinë Osmane”, “Preng Bibë Doda i Mirditës” (dritëhijet e një burrështetasi kandidat për fronin mbretëror të Shqipërisë dhe dy herë zv/kryeministër e dy herë ministër), “Imzot Nikollë Kaçorri – burrështetas shqiptar në altarin e Atdheut” (me bashkautor, prof. Angjelin Shtjefni), “Llesh Zef Doçi i Lurës – Forca e mendjes, pesha e fjalës”, “Kuvendi i Fanit dhe Pamundësia e Piemontit Shqiptar”, “Bajraktar Prengë Mark Prenga – Flamurtari i Mirditës”, “Dera e Parë e Fanit”, “Studime historike, recensione, publicistikë” (Vëll. I), etj. Titujt e këtyre botimeve të tij monografike shkencore flasin vet për historianin Nikollë Loka, ashtu sikurse vet Nikollë Loka e ka thanë fjalën e tij në lartësim për historinë e trevës së Mirditës e të truallit kombëtar shqiptar.

Nikollë Loka është dhe poet e, për ma shumë e ma mirë dhe një poet antologjik në rreth dhjetë botime të tilla në Itali, është dhe publicist me vargni shkrimesh në mediat shqiptare (print e elektronike) të Shqipërisë, të Kosovës, Maqedonisë, Italisë, Amerikës, Zvicrës, Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së Madhe, Kanada, etj. Dhe në veprat e tij studimore e gjejmë poetin dhe publicistin, e takojmë Nikollë Lokën historian.

E thashë kryefjalë, se Nikollë Loka është doktorant, pasi i vazhdon studimet e thelluara për historinë e arsimit shqiptar e, në këtë lami e ka në përmbyllje tezën e doktoraturës së tij. Ai ka kumtuar dhe në veprimtari shkencore tribunale si në konferencën shkencore mbajtur në prag të Vizitës të Atit të Shenjtë – Papa Francesku në Shqipëri me kumtesë për kontributin e Vatikanit në themelimin e arsimit shqip (e botuar dhe në veprën “Vatikani dhe Arbëria”); në konferencën shkencore kushtuar 800-Vjetorit të Shtetit të Arbërit kumtoi në Tiranë për zhvillimin e arsimit në Arbërinë Mesjetare; në konferencën shkencore kushtuar Betejës së Dytë të Kosovës të vitit 1448 kumtoi në Prishtinë për arsimin në Kosovë në dy shekujt e parë të sundimit osman, etj.
2.Vepra “Principata e Arbërit – Shteti i Parë i Shqiptarëve” i historianit Nikollë Loka e ripohon Orientimin Perëndimor të Shqiptarëve. Edhe përkundrejt faktit historik se pushtimet e huaja janë përpjekur gjithqysh për ta çvendos drejt Lindjes ka ndodh tjetra: shqiptarët kanë ecur drejt Perëndimit.
Në këtë vepër kemi të pasqyruar vërtetësisht e lartësisht proçesin e identifikimit të aristokracisë shqiptare. Në se ma para ajo ishte pothuaj e shkrirë deri përtej administratës zyrtare me klasën sunduese byzantine dhe kishte dukshëm prirje kozmopolite, me Principatën e Arbërit bujaria vendase, aristokracia arbnore, del si përfaqësuese e shqiptarëve. E, prej kësaj kohe, shqiptarët patën princat e tyre. Njëherash dhe shqiptarët u orientuan për rreth tyre. Ky ishte modeli ma i mirë i bashkimit të shqiptarëve me princat e vet në të gjitha trojet arbnore, çka u krye madhnisht në kohën e Skënderbeut, me Kuvendin e Beslidhjes të Lezhës, etj.
Pa mëdyshje historike, Principata e Arbërit lindi në territorin në mes Shkumbinit e Drinit, por shumë shpejt u zgjerue vertikalisht e horizontalisht edhe jashtë kësaj hapësire gjeo-politike. Madje, si arbër u identifikuan të gjitha trevat shqipfolëse që ndodheshin në një hapësirë etno-historike e gjeografike mbi dy-tre herë ma të madhe se vet Principata e Arbërit. Këtë na e thotë qartë dhe vepra në fjalë e studiuesit kontributiv Nikollë Loka.
3.Sigurisht, kryeqyteti i Principatës së Arbërit ishte Kruja një qytet me madhështi që e ka lanë emnin e vet në historinë mesjetare shqiptare, por ndoshta për vet veçoritë e këtij qyteti elitar, proçesi i pavarësimit filloi në periferi të Principatës. Historiani Nikollë Loka argumenton se krahas Peshkopatës Ortodokse të Krujës krijohet dhe Ipeshkvnia Katolike e Arbërit me qendër në Ndërfanë të Mirditës, duke qënë emblema e parë katolike në brendësi të trojeve etnike shqiptare.
Enklava tjetër katolike Tivar-Ulqin-Diokle ishte nën ndikimin e princave serbë e për rrjedhojë nuk i shërbente proçesit të shtetformimit të shqiptarëve. Ajo çka përveçon autori ka të bajnë me faktin se me Ipeshkvninë Katolike të Arbërit pjesa e popullatës së Arbërit u largue dhe fetarisht nga feja ortodokse duke krijue një identitet të vetin.
Letra e princ Dhimitrit për Papën për t’u kthye ai dhe bujarët e tjerë edhe populli në besimin katolik, pavarësisht se nuk ishte një qëndrim mirëfilli politik, ndikoi dhe ma vonë, ndër dekada e shekuj, që dhe Peshkopata Ortodokse e Krujës të bahet katolike.
Natyrisht duke qënë në kufi në mes dy botëve ortodokse dhe katolike patjetër që treva e madhe e Arbërit ka marrë e dhanë me këto dy botë, por për interest e veta Abati ka nxitë dhe mbështet formimin e shtetësisë tek shqiptarët duke e parë këtë si zgjerim të vetin në Ballkanin ortodoks.
4.E, në fund, diçka për autorin e parathanies së veprës shkencore “Principata e Arbërit – Shteti i parë i Shqiptarëve”, për avokat Alfred Duka, studiues, një personalitet i ri i trevës së madhe të Mirditës, pasardhës dinjitar i njëres nga dyert e mëdha arbnore-shqiptare, nga Dera fisnike e Perlatit (Duka). Kjo derë e madhe, e moçme, e njohur, Duka, e ka prejardhjen e gjenezës së vet nga një prej degëve princore të Dukagjinëve (Duka-Gjini). Në Shtetin e Skënderbeut ka pasë një atdhetar të shquar kombëtar. Pjetër Përlati i thoshin. Përndryshe dhe Pjetër Duka. E, albanologët Franc baron Nopça, Milan Shuflaj e At Giuseppe Valentini, akademiku Kristo Frashëri, etj. ia skalitin emrin e veprat Pjetër Perlatit (Duka) si abat i Manastirit të Shën Lleshit (Aleksandrit) të Arbërisë, si komandant i forcave arbnore në mbrojtjen e Kështjellës së Stefigradit, etj. E tradita e kontributeve kombëtare ecën dhe në genet e breznive të sodit, pasi jo vetëm avokati e studiuesi Alfred Duka, por edhe djali i tij, Geraldi, ndonëse në moshë studentore, ka botue dy libra për historinë diplomatike e politike të shqiptarëve: “Habsburgët, Austro-Hungaria dhe Shqipëria” (2014) dhe “Kongresi i Berlinit dhe Shqiptarët” (2015).
5.Doktorant Nikollë Loka, personalitet publik, letrar e shkencor i mirënjohur si poet, si publicist, si historian, si veprimtar shoqëror, prej këtij viti, 2015, është dhe një personalitet me status juridik, është një institucion shkencor e civil. Ai është president i Institutit të Studimeve Albanistike “Gjon Gazulli”. Edhe Gazulli, edhe Loka, te dy, janë rrënjas nga Mirdita e Madhe e Historisë Kombëtare. E, kësisoj lidhen brezat e kohët ndërveti: Gazulli i shek. XV e Loka i shek. XXI. Te dy rrënjas nga treva amësore e Principatës së Arbërit – Shtetit të parë të Shqiptarëve.
Pasi ia kemi mbyll dhe të fundit faqe veprës shkencore për Principatën e Arbërit të historianit mirditor e kryeqytetas, Nikollë Loka, shohim në retrospektivë e në perspektiv, se me Shtetin e Arbërit proçesi i shtetformimit tek shqiptarët pati një proces të pandalshëm, por asnjëherë nuk mundëm të krijonim një shtet kombëtar në të gjitha territoret etnike shqiptare. Ky proçes, me sa po duket, edhe pas shpërbërjes gjeo-politike të ish Jugosllavisë së Krajlëve, të Titos e të Millosheviqit, prapë se prapë po iu mbetet detyrë misionare kombëtare brezave etnik shqiptar.

Tiranë, 27 dhjetor 2015

“Ai është Homeri shqiptar, një poet nga më të mëdhenjt딓Fishta asht nji Homer shqiptar. Ai nuk asht vetëm nji poet i madh kombëtar. Ai asht nga ma të mëdhajt në botë. E randsishme asht që ai të njihet prej saj”. – ka thenë At Zef Valentini/
Beqir SINA, New York/
BRONX NEW YORK : Në numërin e saj të fillim vitit 1991 – revista “Koha Jonë”(Koha e Jonë nr 1-2-3 vjeti XXX Janar-Shkurt-Mars 1991) organ i Partisë Bashkimi Demokrat Shqiptar , që vepronte atë kohë në mërgim – në shkrimin me titull “Kur Inteligjenca i printe kombit.”, shkruan për atë se si përkujtohej Fishta në pervjetorin e 50 të vdekjes – së tij – New Jork, në 1991.
Në faqen ballore, kjo revistë ka ka të botuar, simbas materialeve arkivore- pra 25 vjet më parë, një shkrim shoqëruar edhe me një fotografi nga Seminari letrar në kujtim të poetit tonë të madh kombëtar At Gjergj Fishtës, ku në diçitur e saj janë edhe katër figura të njohura kombëtare, të cilat e udhëhoqën atë seminar si: Profesor Arshi Pipa, Don Rrok Mirdita, At Daniel Gjeçaj dhe Anton Çeta.
Më tej në shkrimin e saj – revista njoftonte se më datën 2 Fruer(shkurt) 1991, në Universitetin e Fordhamit, Bronx New York, është mbajtë një seminar letrar, në të cilin është përkujtuar me madhështi, poeti kombëtar At Gjergj Fishta. Mirrnin pjesë shkruan kjo revistë edhe një numër i konsiderueshëm bashkëatdhetarësh, dashamir të kulturës dhe letersisë, si dhe Amerikan që interesoheshin për historinë e vendit t’onë.
Në këtë seminar, sipas revistës periodike të asaj kohe ” Koha Jonë” një nga pioneret e shtypit të mërgatës shqiptare – thuhet se kan folë edhe personalitete ma të shqueme të kulturës dhe letersisë shqipe, njohës dhe studiusa të veprave gjeniale të Fishtës, poetit ma të madh Shqiptar.
Ndër këta kjo revistë ka dalluar : At Daniel Gjecaj, kryekaplan i katholikve Shqiptar jasht Atdheut, me detyrë pranë Selisë së Shejtë, i ardhur për këtë përkujtimore posaçërisht nga Roma. Kurse, nga Kosova bëhej e ditur se kishin marrë pjesë profesorët e Universitetit të Prishtinës z. Anton Çeta, Abdulla Karjadiu, Engjell Sedaj, dhe Anton Berisha. Kurse, nga Universiteti i Minnesota, profesor Arshi Pipa.
Kjo revistë dinjitoze nënvizon se” të gjith, në atë seminar model për nga mënyra e organizmit të saj -paraqitën kumtesa të hollësishme, dhe shumë të çmueshme, mbi jetën dhe veprat e poetit, të cilat shpeshherë, thotë ajo, u ndërprenë nga duartrokitje të gjata, gja që provonte pa dyshim, kënaqësinë e ndegjuesve të pranishëm, me njohjen e thellë të këtyne veprave, nga ligjeruesit e rastit”.
Seminarin – simbas saj e organizuen një grup të rinjësh energjik, nga organizata “Zëri i Rinisë Shqiptare në Mërgim”. Këta, të paisun me cilësi organizative të pame rralë në radhët e kominitetit shqiptarë të Amerikës, banë të mundun, arritjen e një suksesi të plotë, i cili me siguri shkruan “Koha Jonë” në mërgim, pasurojë dhe flladiti zemrate të gjithë atyne pjesëmarrësve, që interesoheshin për njohuri të dorës së parë, dhe të gjithanëshme historike, mbi jetën dhe veprat e At Gjergj Fishtës.
Revista e mergimtarëve shqiptarë “Koha Jonë”, nuk le pa permendur edhe komisionin organizues i cili shkruan ajo përbëhej nga z. Gjovalin Nikevi, Paulin Mrnaçaj, Luan Gashi, Halil Lita, Vasel Camaj, Nikoll Pjetri, dhe Pjetër Mrnaçaj.
Ndërsa për kryesues të këtij seminari, shkruan kjo revistë ata kishin zgjedhur njërin nga veteranët e veprave kulturale të Shqiptarëve të Amerikës, Dr. Hamdi Oruçin.
“Ky, shkruante “Koha Jonë” me zotësi dhe eksperiencë shumëvjeçare, drejtoj punimet e seminarit, në një mënyrë dinjitoze, të drejtë dhe autoritative, që kërkonte karakteri i nalt akademik” Ndërsa të diellën një ditë mbas seminarit të mbajtur në Frodham University (3 Fruer 1991) në Kishën Katolike Shqiptare “Zoja e Shkodrës” u mbajt një takim tjetër përkujtiomr me të gjithë të ftuarit e saj.
Shkrimtari dhe studiuesi i njohur Klajd Kapinova – ka shkruar për kët ngjarje të madhe se :” Me këtë rast Kisha e re, qendroi për shumë orë e hapur, për vizitorët e shumtë shqiptarë e amerikanë. Në një nga sallat e bukura të ambienteve të brendshme të Kishës, u mbajt programi i rastit dhe u shtrua darka madhështore, përgatitur nga Këshilli i Kishës dhe komisioni i formuara për mbajtjen e këtij seminari”.
Pra, kështu u kujtua në mërgatën shqiptare të Amerikës, prej të gjithë atyre që luftuan për trinomin Komb – Atdhe dhe Fe , Gjergj Fishta, (1871-1940) i cili është një krijues madhështor jo vetëm për letërsinë shqipe, por është edhe një personalitet tejet i dalluar për shumë segmente të jetës sonë kombëtare. Ai është i pari shqiptarë i propozuar për Çmimin Nobel për letërsi.
Ne seminar u tha se , “nuk është tepruar edhe kur atë e kan krahasuar me Homerin, apo Danten, sepse për letërsinë dhe kulturën tonë kombëtare, Gjergj Fishta na paraqitet edhe si Homer edhe si Dante, pse jo edhe si Gëte e Shiler. Nga do të studiohet poezia e tij, arrijmë në përfundim se angazhimi i Fishtës për kombin, kulturën, për shqiptarin e Shqipërinë e kohës ishte preokupim mbi të gjitha preokupimet. Duke qenë krijues me një kredo origjinale, një mendje erudite, një burrë i zakonit, një prift i devotshëm, i cili kishte gjetur strehë në nderin, besën dhe cilësitë morale të jetës tipike, patriarkale shqiptare,”
Fishta, thanë oratorët për asnjë moment nuk iu nda fatit të kombit e Atdheut, as atëherë kur e trimëroi dhe e lavdëroi, as atëherë kur e kritikoi dhe e satirizoi. Fishta, Mjeda, Naimi, Çajupi, Asdreni, Migjeni, Noli – Konica, dhe bashkëkohësit e tij – fatin e tyre jetësor e kishin lidhur me fatin e shqiptarit, që po kolovitej në katrahurën e madhe njerëzore, me fatin e Atdheut, të cilin po e kafshonin, po e ndanin dhe po e bënin copë-copë fqinjët grabitqarë me bekimin e Evropës dhe Rusisë, dhe po e priste sundimi barbar i komunizmit të Enver Hoxhës, i cili, edhe eshtrat këtij njeriu të madh ia hodhi në Bunë.
“Ai është Homeri shqiptar, një poet nga më të mëdhenjt딓Fishta asht nji Homer shqiptar. Ai nuk asht vetëm nji poet i madh kombëtar. Ai asht nga ma të mëdhajt në botë. E randsishme asht që ai të njihet prej saj”. – ka thenë At Zef Valentini
(Revista “KOHA E JONË”, ka qenë fletë mendimesh dhe opinjonesh të Lira ndërsa nga viti 1968 ishte E Përkohshme Kulturore Politike Shoqënore, organ i Partisë Bashkimi Demokrat Shqiptar që vepronte në mërgim. Numri i parë i saj doli në Firence (Itali) në muajin maj të vitit 1962, ndërkohë më pas në vitet 1974-1992, ajo do të shënonte sivend botimi Parisin (Francë), një mënyrë kjo për t’iu fshehur sigurimit të dyfishtë të UDB-së jugosllave dhe sigurimit komunist të Enver Hoxhës, sepse revista në të vërtetë është botuar vetëm në Firence. Botues i revistës ishte Isa Ndreu, nipi i Elez Isuf Ndreut (1861-1924), dhe administrator dhe redaktor i saj ishte Lec Shllaku, që të dy ish-studentë të “Normales” së Elbasanit).

AT GJERGJ FISHTA O.F.M. ASHT MENDJA,ZEMRA E SHPIRTI I POPULLIT SHQIPTAR/
Nga libri me Autor:Daniel GAZULLI-Fritz RADOVANI/
***
Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, botue në Tiranë në vitin 1985 nga Akademia e Shkencave e RPSSH, në faqe 270–271, shkruhet: “Fishta Gjergj (1871 – 1940). Shkrimtar dhe publicist reaksionar, përfaqësues kryesor i letërsisë klerikale-katolike. Që në fund të shek. XIX mori pjesë gjallërisht në jetën politike dhe kulturore për të forcuar në të ndikimin e klerit katolik. Në vitin 1913 e deri me 1938, me ndonjë ndërprerje të shkurtër, drejtoi revistën “Hylli i Dritës”, një nga tribunat më aktive të reaksionit klerikal. Në shkrimet e tij publicistike luftoi me tërbim kundër ideve përparimtare. Me 7 prill 1939 përshëndeti pushtimin e vendit nga forcat fashiste italiane. Krijimtaria letrare e tij është shumë e gjerë dhe e larmishme; shkroi vjersha, poema dhe drama etj. Vepra e tij kryesore është poema Lahuta e Malëcisë (botuar e plotë më 1937) një panoramë poetike e ngjarjeve kryesore historike të viteve 1878 – 1912, të pasqyruara nga pozita e klerit katolik; në të Gj.F. himnizoi prapambetjen e jetës së malësisë, patriarkalizmin, padijen, lartësoi mercenarizmin etj. Më 1923 shkroi pamfletin me vargje Gomari i Babatasit që drejtohej kundër laicizmit të shkollës, dhe, në përgjithësi, kundër përparimit shoqëror e kulturor të vendit. Një pjesë e mirë e krijimtarisë së tij letrare përshkohet nga fryma e besimtarisë fetare. (V.B.)”
Siglat V.B. në redaksinë e letërsisë përfaqsojnë “prof.” Vehbi Balën, nga Shkodra.
Sikur ky Fjalor Enciklopedik të ishte botue para vitit 1912 nga mejtepet e Stambollit, me siguri autorët do t’ishin tregue pak ma të kujdesshëm në shprehjet e tyne të pakontrollueme anadollake, se sa “profesori ynë shkodran”. Ai të pakten të kishte parasyshë dekoratën e dhanun nga Mbretnia Turke në vitin 1912, apo aprovimin që qeveria e Stambollit i dha në 1902 për futjen e Gjuhës Shqipe ndër shkolla me kërkesën e At Fishtës. Me siguri Vehbi Bala ka harrue se asht tue shkrue për atë At Fishtë, që në vitin 1913, kur vuni Flamurin Kombëtar të Kastriotit në kompanjelin e Kishës së Fretënve në Gjuhadol, ka pas lidhë vargun e kandilave me drita prej atij kompanjeli me minaren e Xhamisë në Fushë të Çelës, në shenjë vëllaznimi e miqësie të katolikëve me muslimanët shkodranë, pse të gjithë ishim e jemi Shqiptarë. Përgjegjen At Fishta ia jep vetë në poezinë “Shqipnia e lirë”:

Por, po ndodhi se vjen dita,
Që me faj Shqipninë e darni,
Që e Lirisë u erret drita
Edhe n’ t’ huej Atdheun e mëvarni,
A për pare a marri t’ tjera,
Si ndër kohë, që shkuen, atëhera,
Ju marroftë i Madhi Zot!

At Gjergj Fishta vdiq në prag të vitit ri 1941. Me formimin e Partisë Komuniste Shqiptare nga emisarët jugosllavë të Titos, vetkuptohet se jeta, shkolla, kultura, shoqnia apo politika do të kalonin nën ndikimin sllav, që ma vonë mori edhe formën qeveritare e shtetnore të Jugosllavisë, e njohun nga vendimet e Jaltës në Shkurt të 1945, kur Stalini u takue me Rusveltin e Çërçillin.
Ja parashikimi i At Fishtës që në 1914, në

“Një gjamë dëshpërimi!…”

Veç sot pse Europa, sot që asht gjith’ uzdaja
Se Shqiptaria e lirë del zojë n’ vetveti,
Pse sot Europa, – do Mbretni t’ Mëdhaja –
Duen me e ngushtue kah toka edhe kah deti,
E n’ vende tona duen që shkjau të shklasë
E fisi shqiptarit n’ dhe t’ humbasë?…

Atëherë kur Shteti Shqiptar dhe Qeveria Provizore e Tiranës u zgjodhën dhe vazhduen me u drejtue nga komunistët shqiptarë, sherbëtorë besnikë të Titos dhe të Stalinit, çfarë mund të pritej përveç një pushtimi të ri, që po zëvendsonte atë fashist e nazist? E të mendosh se Shqipnia, mbas pushtimit fashist të vitit 1939, kur kryeministër ishte Mustafa Kruja, e minister E. Koliqi, arrijtën me hapë 120 shkolla shqipe jashta tokës Nanë, në territoret e pushtueme nga Serbia, në Ulqin, Tivar, Hot, Grudë e Kosovë, e kudo kishte në organet shtetnore vetëm Shqiptarë. Pushtuesit nazistë njohën të drejtën e vendosjes së Flamurit Kombëtar Shqiptar pa shenjat e fashizmit apo të nazizmit.
Ndërsa, me 29 Nandor 1944, po në kompanjelin e Fretënve, aty ku At Fishta vendosi Flamurin Kombëtar në 1913, partizanët komunista të Enver Hoxhës vendosën Flamurin e zhigatun me yllin e kuq jugosllav, porosi e “shokut” Tito, në shenjë poshtnimi të Mbasardhësve të Gjergj Kastriotit, Dedë Gjo’ Lulit, Ismail Qemalit, At Fishtës, Gurakuqit, dhe të gjithë Atyne Atdhetarëve Shqiptarë, që luftuen Trimnisht e vdiqën Burrnisht për Shqipninë Europiane, por kurrë të poshtnueme prej sllavëve.
Me të drejtë At Fishta shkruen:

Këtu, këtu Shqiptarë!.. A ndiet?.. Ku ju kam…Ku jeni?
Mo’ leni burra!.. M’ armë!.. Mbaroi Kosova!…
Janina humbi!.. e ndoshta Tepeleni…
Shkoi Manastiri! Dibra dhe Gjakova!…
Vendet ma t’ mira ne na i mori shkjau,
E, çka asht ma zi, ne vëlla me vëlla na ndau.

E zani i Tij sot… ndër Rrëmaji ushton: “Surgite mortui!”

“ÇOHUNI, TË VDEKUN!”

Ah! N’ kambë, bre burra! N’ kambë! Çka jeni fshehë
Ndër furka t’ grave, si do rrole t’ këqia?…
Sot armët duen rrokë; taganat sot duen mprehë;
Asht turp, për Zotin! Shurdhë me humbë Shqipnia.
Mo’ leni, burra, bre! Kushtrim! Kushtrim!
A gjallë me nder; a vdekë grue e trim!

E n’ kjoftë se lypet prej s’ hyjnueshmes Mëni,
Që flijë t’ bahet ndo’i shqiptar n’ therore,
Qe, mue tek m’ keni, merrni e m’ bani fli
Për Shqiptari, me shue çdo mëni mizore.
Oh! Edhe pa mue Shqipnia kjoftë e rroftë,
E nami i saj përjetë u trashigoftë!…
***
At Gjergj Fishta dhe vepra e Tij, ja si u vlersue para vitit 1945:
“Koha e ardhshme ka me dijtë me e çmue edhe ma mirë randësinë e këtij njeriut, sidomos kur vjershat e Tij të jenë përkthye ndër gjuhë ma të përhapuna.”
Prof. Dr. M. Lambertz

“Fishta është shkëmbi i tokës dhe shkëmbi i shpirtit shqiptar.”
Lasgush Poradeci

“Kot përpien grekët e sotem të gjejnë në letërsinë e tyre një vepër më të plotësuar se ‘Lahuta.”
Faik Konica

“Lahuta e Malsisë’ mund të qendrojë përkrah veprave poetike ma të shqueme të popujve të tjerë.”
M. A. Freün von Godin

“At Fishta, ky gjeni me rrajë në tokën amtare të Popullit Shqiptar, që për shkak të njohjes së thellë që kishte për letërsinë klasike dhe mbi jetën e sotme shpirtnore të kombeve të Europës, u ngjit deri ndër majat ma të nalta të kulturës.”
Prof. Dr. Norbert Jokl

“Fishtën, poet me temperament thjeshtë klasik nuk do ta frymëzonte asgjë më parë e më shumë se Atdheu. Gati krejt vepra e tij i është kushtuar Atdheut.”
Lefter Dilo
“Poemi epik ‘Lahuta e Malsisë’ asht një vade mecum i çdo atdhetari.”
K. Prennushi

“Sa qe gjallë, Fishta arriti apogjeun e vlerësimit, duke u ngritur në piedestalin e lartë të Poetit Kombëtar…Vetëm katër – pesë vjet pas vdekjes, jeta dhe vepra e Fishtës u përbaltën në mënyrë të pashembullt, me synimin që ai të varrosej njëherë e përgjithmonë, ose, e shumta, të mbetej si një njollë e zezë dhe e turpshme në historinë e letërsisë shqiptare…” Prof. Ndue Zef Toma
***
Polemikës së At Fishtës i jep shpirt satira, me ndihmën e së cilës realizoi pikturën estetike të së keqes. Ai godet me forcë të gjitha llojet e devijimeve morale, sidomos ato të zyrtarëve ma të naltë. Këte luftë e ban me guxim, pa pyetë se me cilin binte në kontraditë. Prandaj edhe asht quejtë mbreti i polemikës shqiptare. Nuk trajtoi në to asnjëherë çashtje vetjake, pse si synim i polemikës së Tij të ashpër ishte lufta kundër pseodoatdhetarëve “me barkun kodër” dhe “xhepat e frymë”…
“Shka ka me dijtë me folë mbi politikë e mbi organizmin e shtetit civil nji njeri malok, matrahul, qi me m’zi ndoshta ka krye dy a tri klasë fillore e qi djerset kur i duhet me shkrue emnin e vet. Pse asht edhe tradicjoni shpijak e edukata familjare, qi shumëkend ndër ta e ban krejt të neveritshëm e ekcentrik.
Ky babën gjaks, gjyshin katil, stergjyshin mizuer, rritë me katila, me gjaksë, me mizorë, me intriganta, batakçij, vagabonda, rrugaça, me njerëz hasëm të kulturës e të gjytetnisë, kah mund të mendohet se ka me kenë i zoti me rregullue fatin e nji kombi ende primitiv? Pse me sundue nji shtet nuk asht mjaft dhelpnija, dredhija, intriga, batakçilleku, rrena, tradhëtija; duhet nder dhe urtì, burrnì: qe se shka duhet. Po, por dija, urtija, ndera, burrnija u nxejshin në shkollë e, madje, me shumë mund e djersë, e jo ndër kafeshantana t’Europës e mejhane paçaxhihane të Tiranës, tuj luejtë “tavell” e “bigjoz” e tuj pi “mastikë”.
Shenim (FR): Më tingllojnë këta rreshta sikur janë shkrue dje!..
Botohet me rasen e 75 vjetorit vdekjes.
Melbourne, Dhjetor 2015.

Nga Frank Shkreli/
Ndonëse po merr fund ky vit, që shënon 45 vjetorin e vdekjes së Dhimtër Beratit në shtator të vitit 1970, thashë me vete — mbasi edhe ky është dhe mbetet ndër ata të harruarit, por i cili ka dhënë një kontribut të madh dhe ka luajtur një rol të shquar në veprimtarinë kombëtare — të kujtohet shkurtimisht për meritat e tija të veçanta në 45-vjetorin e vdekjes. Fatkeqsisht, atij iu shkurtua jeta nga një aksident kur një makinë e goditi nga shpejtësia duke e lënë të vdekur në vend në vitin 1970 në kryeqytein italian.
Nuk e kisha njohur Dhimitër Beratin megjithëse shtatorin e vitit 1970 ndodhesha gjithnjë në Itali si refugjat duke pritur miratimin për të udhëtuar drejtë Shteteve të Bashkuara. Por miku i tij Ernest Koliqi fliste me admirimin më të madh për të dhe për veprimtarinë patriotike të Beratit në fushën politike dhe publistike. Dhimitër Berati dallohet qyshë në moshë të re për vepprimtarinë e tij patriotike në fillim të shekullit të kaluar. Ai ishte njëri prej atyre fatbardhëve që nënshkruan Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1912 në Vlorë. Si përfaqsues i kolonisë shqiptare në Rumani, ai veproi me çka kishte dhe me çka dinte për rilindjen e Shqipërisë dhe si përfaqsues i komunitetit shqiptar me influence në atë kohë në Rumani, ai udhëtoi për në Vlorë nga Rumania së bashku me Ismail Qemalin dhe Luigj Gurakuqin. Nënshkrimi i Dhimitër Beratit dallohet qartë ndër nënshkrimet e 40-patriotëve të asaj kohe që e shpallën Shqipërinë të pavarur. Veprimtaria e tij ishte e shumëllojshme dhe në fushë të ndryshme. Ku e kërkonin interesat kombëtare, aty gjëndej Dhimitër Berati. Pas Luftës së parë Botërore në vitin 1919, kur Shqipërisë i kërcënohej pavarësia dhe kufijtë e saj, ku tjetër të gjëndej Dhimitër Berati përveçse si anëtar i delegacionit shqiptar për të mbrojtur të drejtat e kombit në Konferencën e Paqës në Paris së bashku me patriotë të tjerë të dalluar të kombit, përfshirë At Gjergj Fishtën dhe Imzot Luigj Bumçin. Ishin këta lisa të mëdhej të kombit me rrënjë të thella dhe të pamohueshme në historinë e kombit shqiptar, pa marrë parasyshë trajtimit të tyre çnjerzor dhe anti-kombëtar nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, që jo vetëm i kishte dëbuar nga atdheu për të cilin vepruan dhe punuan aq shumë, por rdhe për faktin se gjatë sundimit të tij, ai regjim u përpoq që rrënjët dhe kontributet e çmuara të këtyre burrave në historinë kombëtare, të shlyheshin përgjithmonë. Fatbardhësisht, Enver Hoxha dhe regjimi i tij nuk ia dolën këtij qëllimi, pasi veprat dhe kontributet e tyre flasin vet dhe historia e vërtetë që do të shkruhet një ditë pa pasione ideologjike dhe interesa partiake, do t’i njohë të gjithë këta vigana të kombit shqiptar për meritat e tyre të veçanta ndaj mbrojtjes së interesave të kombit të tyre. Por, megjithëse regjimi enverist nuk ia doli të fshinte kujtimin e tyre nga historia, fatkeqsisht Dhimitër Berati dhe figura të tjera të kohës së tij vazhdojnë të hidhen në harresë — edhe sot pas 25 viteve të rënjes së atij regjimi — nga apologjetët e regjimit komunist të historiografisë së sotëme orëzezë, gjithnjë nën influencën e praktikave dhe mentalitetit të atij regjimi, duke mos i përfillur ata si kontribues të veçantë në jetën dhe historinë e kombit, por ende konsiderohen si “kollaboracionistë”.
Si mund të konsiderohet Dhimitër Berati kollaboracionist, që nënkupton anti-atdhetar, kur të merret parasyshë kontributi i tij i shquar si pjesëmarrës në ngjarjet më me rëndësi të historisë së shqiptarëve, përfshirë Shpalljen e Pavarsisë së Shqipërisë dhe mbrojtjen e të drejtave të Shqiptarëve në Konferencën e Paqës në Paris, aty ku kundërshtoheshin dhe sulmoheshin të drejtat e shqiptarëve nga armiqët dhe aleatët e tyre historikë?
Përveç kontributit të tij në fushën politike dhe patriotike, Dhimitër Berati njihet edhe për veprimtarinë e tij dhe kontributin e vlefshëm edhe në publistikën shqiptare. Ai ishte botues i gazetës me përmbajtje politike, “Përlindja e Shqipërisë”, një gazetë që botohej në Vlorë me nëntitullin, “Organ për të Mbrojtur të Drejtat Kombëtare”. A mund të merret me mend sot botimi i një gazetë me një nëntitull të tillë?
Në shtator të vitit 1970 para se të ndërronte jetë, Dhimtër Berati ishte i vetmi dëshmitar ende i gjallë ndër ata që kishin shpallur dhe nënshkruar Pavarësinë e Shqipërisë, por i cili ishte detyruar të largohej nga atdheu nën kërcënimin e diktaturës komuniste, vetëm e vetëm, se para vendosjes së regjimit komunist në Shqipëri, ai kishte pasur detyra të ndryshme në disa dikastere të qeverive të mëparshme.
Por pa marrë parasyshë moshën e shkuar, as në mërgimin e detyruar, Dhimitër Berati nuk pushon së punuari për të mirën e Atdheut të tij megjithëse e kishte dëbuar atë për arsye politike. Në mërgim, ai ndër të tjera, ishte bashkpuntor i ngushtë i Profesor Ernest Koliqit dhe kontribues me shkrimet e tija në revistën Shëjzat. Në një shkrim të Beratit në revistën Shëjzat të vitit 1961, siç shënon Karl Gurakuqi — edhe ky njëri prej të harruarve — në librin, “Nepër Vullajt e Shëjzave”, Dhimitër Berati botoi me rastin e 90-vjetorit të lindjes së Gjergj Fishtës, artikullin, “Pater Gjergj Fishta – Kujtime e shënime”. Gurakuqi shkruan se miqësia midis këtyre dy gjigantëve kishte filluar në vitin 1908 në Kongresin e Bashkimit të Alafabeteve në Manastir dhe ka zgjatë sipas Beratit deri sa Fishtën e “Ndieu Perendija në vjetin 1940”. Karl Gurakuqi nënvijon se Fishta dhe Berati kishin një miqësi të fortë dhe shton se në shkrimin e tij kushtuar mikut të tij të madh Gjergj Fishtës, Bberati kujton ngjarje të bashkjetuara, fjalë e fraza të paharrueshme, vizitat që kishin bërë bashkarisht, por edhe talljet që e karakterizonin Poetin. Prandaj nuk është për tu habitur që Berati vlerëson mikun e tij të ngushtë me këto fjalë: “Për ne të gjithë”, shkruan Dhimitër Berati, “Gjergj Fishta është poeti në kuptimin që kishte kjo fjalë për Grekët kur kujtonin Omirin. Oliadha dhe Odisea ishte Bibla, ishte Ungjilli i tyre; ata dy poema ishin për ta udhëheqsa si për doctrine fetare, si për njoftime historike ashtu edhe për çmuarjen vetiake e shqoënore të njeriut…Po ashtu duhet të jenë për kombin shqiptar, “Historija e Skëndërbeut” e Naimit dhe “Lahuta” e Fishtës. T’i këndojmë, t’i mësojmë e t’i nderojmë veprat e tyre më duket si një prirje e natyrshëme ndaj atdheut, si një shënjë dashurie ndaj popullit t’onë.”
Siç dihet me ardhjen e pushtetit komunist në Shqipëri, Dhimtër Berati nuk këthehet më në Shqipëri, por vendoset në Romë të Italisë ku siç thashë më lartë bashkpunon ngushtë me Profesor Ernest Koliqin dhe rëvistën Shëjzat dhe ndonëse në moshë të shkuar merrte pjesë në çdo aktivitet të shqiptarëve në raste përkujtimesh kombëtare dhe kulturore. Madje, ai kishte ardhur edhe në Shtetet e Bashkuara në vitin 1969 për të marrë pjesë në kremtimet e organizatës Vatra.
Miku dhe bashkpuntori i tij Koliqi ka shkruar për këtë burr të madh të historisë së Shqipërisë se Berati, “Ishte dekani i gjallë i Rilindasve ende në jetë dhe simboli i gjallë i idealeve që frymëzuen lëvizjen për Rilindjen Kombëtare dhe kunorëzimin e saj me 1912, mbas sa mundit e gjakut të derdhun”.
Dhimitër Berati nuk duhet të harrohet as të anashkalohen meritat e tija, por të kujtohet dhe të nderohet për kontributin e tij të gjatë dhe për meritat e veçanta në shërbim dhe në interes të kombit shqiptar, ashtu si i ka hije një populli që jeton në shekullin 21.

Me rastin e 17 janarit, përvjetorit të vdekjes të Skënderbeut/
Nga Abdurahim Ashiku-Athine/
Gjergj Kastrioti lindi në Kullën e Gjon Kastriotit. Po ku ka qenë Kulla e Gjon Kastriotit ? Në cilën Odë shqiptare u vendos dhe u përkund djepi, i vetmi mjet që shtriu e lidhi me dizga të leshta Gjergj Kastriotin ?
Barleti, që konsiderohet më pranë tij në kohë e hapësirë, na flet për Emathian, që studjuesit e mëvonshëm (Biemi, Tivarasi, Noli) e lidhën me Matin, lidhje që Kristo Frashëri e kundërshton, kurse Edith Durham, në “Brenga Ballkanike”, duke cituar Strabonin thotë se “Ai vend që tani quhet Maqedoni, dikur quhej Emathia” (f.433), emër i cili, sipas saj, do të thotë “ E Madhja”.
Autorë të tjerë, korifenj në historiografinë shqiptare si Aleks Buda e të tjerë, bazuar në përshkrimet e Barletit dhe të disa autorëve të tjerë, i kërkuan rrënjët e Kastriotëve në Has të Kukësit. Të tjerë i kërkuan dhe i kërkojnë rrënjët e Kastriotëve, madje edhe të Vojsavës, në Mirditë kur të tjerë autorë, jashtë kufijve të Shqipërisë së sotme, por brenda kufijve shekullorë shqipfolës, rrënjët e kësaj të fundit (Vojsavës ) i gjejnë në Pollog , fshatin Gradec në Gostivar.
Të tjerë autorë, hajdutë të historisë, Gjergj Kastriotin janë munduar e mundohen ta quajnë dikush Georgij e dikush Jorgji, dikush sllavoserb, sllavomaqedonas apo grek.
Gjergj Kastrioti lindi në Shqipëri, lindi shqiptar, u rrit si shqiptar, luftoi siç luftojnë shqiptarët, me shpatë në dorë, dhe vdiq shqiptar.
Për mendimin tim, nuk ka rëndësi në se Gjergj Kastrioti lindi në Mat, në Dibër, në Has, në Krujë a gjetkë. E rëndësishme është se ai qe, në radhë të parë, një shqiptar i madh, pastaj një dibran i madh, a matjan i madh, a hasjan i madh, a krutan i madh.
Në qoftë se unë në prezantimin tim do të përdor “prashajkën” duke tërheq pas vetes e paraqitur para jush tezën se Gjergj Kastrioti lindi në Kullën e Gjon Kastriotit në Dibër duke e lidhur me toponiminë që personalisht e njoh, lindi në Dibër, e cila gjeografikisht gjendet atje ku takohen vektorët e popullsisë shqipfolëse, qendra gjeografike shqiptare, nuk i mbyll rrugën kërkujt që të thotë fjalën e vet mbi fakte e dokumente. Rrugën ua mbyll vetëm atyre që emrin Gjergj e shkruajnë dhe e shqiptojnë Georgij apo Jorgji.
Barleti dhe të tjerë studiues, të afërt apo të largët në kohë me Skënderbeun, na ka lënë duzina emra vendesh që lidhen me lindjen dhe jetën e Skënderbeut. Këta emra, studiues dhe historianë të vonët i kanë lidhë me Matin dhe me Hasin. Çuditërisht ata, për një kohë të gjatë nuk i kërkuan në Dibër.
I pari, në shekullin e kaluar, në vitin 1940, në përmbledhjen historike, ende në dorëshkrim ( ! ), “ Dibra në prak të historisë”, Haki Stërmilli, autori i të parit roman historik kalorsiak shqiptar, “Kalorsi i Skënderbeut”, duke kundërshtuar Nolin paraqet si çelës për tezën e tij se Gjergj Kastrioti lindi në Dibër, toponiminë e cila përkon tërësisht me emrat dhe emërtimet e vendeve historike të cituara nga Barleti, Bjemi, Anonimi i Venedikut dhe të tjerë.
Skënderbegasi i madh Kristo Frashëri në artikullin e vet me titull “Nga ishin Kastriotët ? Ku lindi Skënderbeu? “( gazeta “Mësuesi” 4 dhe 11 shtator 1974 ) çështjeve në burimet historike, arkivore dhe letrare, u shtoi edhe të dhënat toponimike të mbledhura në teren.
Nga analiza e të dhënave, ai nxori konkluzionin se me emrin Has autorët e ndryshëm nuk kanë pasur parasysh Hasin e sotëm mbasi ai deri në shekullin XVI nuk quhej Has por Pashtrik, por një nga krahinat e Dibrës, qendra e së cilës ishte Qidhna e masakruar barbarisht nga Sulltan Mehmeti II më 1466 ( ku u kaluan në tehun e thikës dhe të shpatës më se dhjetëmijë burra, gra, fëmijë e pleq të strehuar aty për t’i shpëtuar genocidit otoman) në gjirin e së cilës ndodhen fshatrat Kastriot, Sinë dhe Gardhi i Poshtëm, që lidhen historikisht me familjen e Skënderbeut. Nuk është e rastit, thotë autori, që bashkëkohësi i heroit R. Voltarrano e quan të atin e Skënderbeut Gjon Dibra apo Gjon Dibrani. Kristo Frashri thotë se nga defteri turk i përpiluar në vitin 1467 del se në fshatin Sinë, që një shekull më parë ishte zotërim feudal i Pal Kastriotit (gjyshi i Skënderbeut), banonte një familje me të njëjtin mbiemër – familja e Dhimitër Kastriotit. “ Fakti që në Sinë të Dibrës, shkruan K. Frashëri, dy orë larg fshatit Kastriot, i cili ndodhet po ashtu siç shënon kronika e Lukarit, pranë lumit Drin, tre ose katër breza pas Pal Kastriotit, ekzistonte një familje me të njëjtin mbiemër, siç është ajo e Dhimitër Kastriotit, kjo nuk është e rastit. Kjo tregon se Kastriotët ishin vendosur prej kohësh në fshatin Sinë”.
Por edhe pse ishin në fshatin Sinë Kastriotët pronat e tyre i kishin poshtë në fushë. Në mes të kësaj fushe ndodhet fshati Kastriot. Pikërisht në disa pika të caktuara të këtij fshati, një varg i tërë toponimesh janë të lidhura me emrin e babait të Skënderbeut, siç janë Kulla e Gjonit, Kopshti i Gjonit, Pusi i Gjonit, Ograja e Gjonit. Të gjitha këto të dhëna, përfundon K. Frashëri, mbështetin traditën popullore dibrane, sipas së cilës Skënderbeu lindi në Shëgjerth ( lagje e Sinës ) dhe u rrit në Çelias ( lagje e Kastriotit ).
Po në këtë kohë, dy autorë dibranë, Hazis Ndreu dhe Ali Hoxha, lindur e rritur në këtë zonë, në shkrimin “Toponimia në ndihmë të Kastriotëve” botuar në gazetën “Mësuesi” e përforcuan tezën dibrane të origjinës së Kastriotëve. Ali Hoxha në shkrimin “Mbi lokalizimin e fushës së Betejës së Torviollit” ( Fushë e Çidhnës ) botuar në “Studime historike” nr. 3 viti 1979, në vlerë të rrënjëve të Kastriotëve na jep në dorë toponime të tilla si Kastriot, Fusha e Kastriotit, Kalaja e Gjonit ose Kulla e Gjonit, Kroi i Kastriotit, Pusi i Gjonit, Zabeli i Gjonit, Kalueri (vend në të cilin thuhej se stërviteshin kalorësit), Çeliasi (thuhet se këtu ka qenë burgu), Gjuri i Luftës, Gjardhi i Poshtëm, dikur fshat më vete, sot lagje e fshatit Sinë e Poshtme, Gjardhi i Epër në Sinë të Epër. Brenda territorit “Gjardhi i Poshtëm, ose shkurt Shgjerth janë edhe toponimet Troja, ( ku thuhet se kanë pas trojet Kastriotët) e ku ka gjurmë themelesh prej guri, Kodra e Trojes, Hambaret. Po në Sinë të Poshtme kemi edhe toponimet Pajella e Skënderbeut dhe Hurdha e Kalit të Skënderbeut. Në Sinë të Epërme ruhet toponimi Thana e Skënderbeut. Në Çidhën: Kepi i Xhitetit, Kepi i Matjes ( i cili sipas gojëdhënës shërbente për të matur ushtarët e Skënderbeut). Pusi i Skënderbeut, Guri i Kalit të Skënderbeut (në të cilin thuhej se Skënderbeu ka pas lidhë kalin e tij), Kalaja e Skënderbeut etj.
Hazis Ndreu në shkrimin e 14 janarit 1976 në gazetën “Mësuesi” vë në dukje se materiali toponimik i trevës së Dibrës jo vetëm pajtohet me burimet dokumentare mbi Skënderbeun , por ka edhe veshjen folklorike Kastriotase, gjë që i mungon materialit toponimik të viseve të tjera.
Për rrënjët e Kastriotëve në trevën e Dibrës flet edhe historia e jetës dhe e veprës së Skënderbeut. Skënderbeu, në kthim nga beteja me Huniadin, në krye të treqind kalorësve shqiptarë erdhi në Dibër. Cili hero historik nuk është mbështet në marshin e tij legjendar nga vendlindja ? Pse nuk shkoi Skënderbeu në Has të Kuksit por erdhi në Dibër dhe prej andej nisi çlirimin e vendit ?
Beteja e parë e Skënderbeut, ajo e 29 qershorit 1444 është zhvilluar në Dibrën e Poshtme, në Fushën e Çidhnës, në ato vende që Gjergji i Kastriotëve i njihte symbyllas që në vogëli. Cili strateg ushtarak nuk do të zgjidhte për të tërhequr në betejë armikun në ato terrene ku ai njeh çdo pëllëmbë toke ?
Skënderbeu, nga 26 beteja të mëdha që ka zhvilluar kundër ushtrisë më të madhe e më të egër të kohës, turqve osmanlinj, 19 beteja i ka zhvilluar në Dibër. Cili kordhëtar i madh nuk do të tërhiqte e ngrinte pusi kundër armikut në ato vende ku edhe rrënjët, degët, gurët, drurët, malet, luginat, gratë dhe fëmijët, do t’i kishte shpatulla e krah të fortë, armë fitoreje ?

*Më 17 janar 1468, në Lezhë, pushoi së rrahuri zemra E HEROIT KOMBETAR GJERGJ KASTRIOTI SKENDERBEU/
*Gjergj Kastrioti – Skënderbeu u varros në katedralen e Shën Kollit të Lezhës, po në atë vend ku ai themeloi Besëlidhjen Shqiptare./
Sot mbushen plot 548 vjet nga vdekja e Heroit tonë Kombëtar Gjergj Kastriot Skënderbej, më 17 janarin e vitit 1468, në Lezhë.
Gjergj Kastriot Skënderbeu vdiq në moshën 63-vjeçare. Ai konsiderohet nga shumë vende të Evropës Perëndimore si heroi që pengoi Perandorinë otomane të pushtonte Perëndimin e Evropës. Gjergj Kastriot Skënderbej mbetet figura legjendare e kombit shqiptar në shekuj.
Gjergj Kastrioti, Heroi Kombëtar i Shqipërisë lindi në vitin 1403. I përkiste familjes mbretërore të Kastriotëve. I ati ishte Gjon Kastrioti, udhëheqës i qyteteve më të mëdha të asaj kohe, Krujës dhe Mirditës dhe e ëma ishte Vojsava.
Kur lindi Gjergji, i ati, Gjon Kastrioti, ishte sundimtar i një shteti të rëndësishëm, që shtrihej së paku nga rrethinat e Prizrenit e të Tetovës në lindje deri në detin Adriatik në perëndim.
Vdekja e Skënderbeut nënkuptoi fundin e pavarësisë së Shqipërisë, që vetëm falë tij arriti të shfaqej si një shtet i bashkuar dhe i pavarur. Kruja që për shumë vite u quajt si Akr opoli i Kristianizmit, rezistoi vetëm një rrethim tjetër pa Prijësin e saj.
Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, Heroi Kombëtar i Shqipërisë vulosi me veprat e tij rezistencën kundër turqve pushtues në shekullin e 15 dhe ishte një shembull për imitim për të gjithë heronjtë e mëvonshëm.
Mbeti ne histori si luftëtar, si gjeneral njeri me principe dhe me ideale. Gjergj Kastrioti ishte personaliteti më i madh politik dhe ushtarak i kohës së tij. U njoh si komandant i të gjitha fiseve Shqiptare dhe mbrojtës i Kristianizmit. Arriti të ndalonte për 25 vite me rradhë përhapjen e hordhive turke në Ballkan pa humbur qoftë edhe një betejë. Me luftën e tij heroike arriti të fitonte admirimin e të gjithë Europës Kristiane.
Në Shqipëri, Skënderbeu është një legjendë, imazhi i vërtetë i një heroi, një gjysëmperëndie që gjithmonë ndodhej në vijën e parë të luftës, që kurrë nuk ngurroi të sakrifikonte jetën e tij për ide alet e tij, për ato që ai besonte, për atdheun dhe bashkëluftëtarët e tij.
Sot në Shqipëri kujtimi i tij është mjaft i gjallë, dhe kështu në nder të tij, që nga dita kur ai vdiq, mbiemri i tij u kthye ne emër nderi për djemtë. Dhe kështu njerëzit emërojnë fëmijët e tyre, në mënyrë që këta fëmijë t’i ngjajnë këtij Heroi. Për këtë në Shqipëri është një nder të quhet dikush Kastriot, por edhe një përgjegjësi e madhe që të mund ta nderojë dikush këtë emër në çdo moment…
***
Në mars të vitit 1467, kur Skënderbeu gjendej në Itali, nëpunësit osmanë kryen regjistrimin e popullsisë e të tokave në një rajon të kufizuar të viseve të shkelura prej tyre për të vendosur në to sistemin feudal ushtarak të timareve. Ky regjistrim dëshmon mirë për pjesëmarrjen masive të shqiptarëve në luftë. Sipas tij, dhjetëra fshatra ishin shkatërruar dhe braktisur nga popullsia, kurse shumica e fshatrave të tjera kishin mbetur me pak banorë dhe kishin nga një familje deri në dhjetë. Kjo pamje e shkretuar e vendit ishte shkaktuar nga rrënimet e luftës dhe masakrat e pushtuesve. Ajo lidhej edhe me largimin e popullsisë shqiptare, të paaftë për luftë, në vende të sigurta e të paarritshme për armiqtë, ndërkohë që të tjerë gjendeshin në radhët e njësive luftarake të Skënderbeut. Për më tej dhuna e pushtuesit dhe uria detyroi të emigronin nga Shqipëria në vendet e tjera, kryesisht në Itali, me mijëra e mijëra shqiptarë.
Regjistri tregon se osmanët kishin arritur përkohësisht të shtinin në dorë një numër kështjellash të Skënderbeut, që kontrollonin rrugët e komunikimit të Krujës me viset që shtriheshin në lindje të saj, si Stelushin, Gurin e Bardhë, Koxhaxhikun e Rahovnikun (Dibrën). Gjithashtu ai dëshmon se, në atë kohë, ndërmjet shqiptarëve dhe osmanëve ishin zhvilluar luftime të ashpra në tri rajone kryesore: në atë të Krujës, të Koxhaxhikut (në luginën e Drinit të Zi dhe në juglindje të Dibrës) dhe të Rekës (në verilindje të Dibrës). Në këto rajone shumë fshatra ishin braktisur tërësisht nga banorët për shkak të luftimeve të ashpra që ishin zhvilluar pranë tyre. Ndërkohë osmanët u përpoqën të vinin nën kontrollin e plotë të tyre edhe rajone të tjera, prandaj vijuan riregjistrimin kadastral të tyre, në rajonet e Tetovës, të Kërçovës etj. Krahas premtimit për postin e dizdarit të Krujës, në tetor të vitit 1466 sulltani i kishte dhënë në zotërim Ballaban Beut një timar të madh në rajonin e Tetovës, me qëllim që të luftonte sa më energjikisht për nënshtrimin e atyre viseve.
Në ditët e para të prillit të vitit 1467, Skënderbeu u kthye në atdhe nga Italia. Në gjirin e popullit të vet, si gjithnjë, ai gjeti besimin e patundur, dashurinë e pakufishme dhe gatishmërinë e shqiptarëve për të mbrojtur lirinë e vendit të tyre.
Skënderbeu organizoi menjëherë një ushtri të fuqishme prej 16 mijë luftëtarësh. Rradhët e saj vazhdimisht shtoheshin, sepse, siç tregonte një raguzan, “arbërit vërshonin drejt Skënderbeut”.
Me këto forca, më 19 prill 1467, Skënderbeu sulmoi papritur dhe shpartalloi krejtësisht një ushtri që shkonte në përforcim të trupave osmane që mbanin të rrethuar Krujën. Komandanti i saj, i cili ishte vëllai i Ballabanit, Jonima, bashkë me të birin, ranë rob në duart e shqiptarëve. Pas katër ditësh, më 23 prill, luftëtarët e Skënderbeut marshuan me shpejtësi në drejtim të Krujës. Këta, duke bashkërenduar veprimet e tyre me kundërsulmet e garnizonit të kështjellës, e futën ushtrinë osmane ndërmjet dy zjarreve dhe e shpartalluan keqas. Gjatë betejës Ballaban Beu u vra nga një mbrojtës krutan i kështjellës, Gjergj Aleksi. Ai u varros në Petrelë.
Trupat osmane u tërhoqën të shpartalluara dhe shqiptarët çliruan kështjellat që u pushtuan gjatë rrethimit të dytë të Krujës. Skënderbeu rrethoi edhe kështjellën e Elbasanit, por, duke mos pasur artileri, nuk e mori dot.
Me këto fitore shqiptarët i dhanë fund rrethimit të dytë të Krujës, duke u shkaktuar humbje të rënda forcave ushtarake të Perandorisë Osmane. Megjithëkëtë sulltan Mehmeti II nuk hoqi dorë nga synimi i tij për ta mposhtur sa më shpejt qëndresën shqiptare.
Pa kaluar një muaj nga shpartallimi i trupave të Ballabanit, në fund të majit të vitit 1467, sulltan Mehmeti II erdhi përsëri në Shqipërinë me të gjitha forcat ushtarake të Perandorisë Osmane. Kur u futën në luginën e Shkumbinit, trupat armike u goditën prej luftëtarëve shqiptarë. Duke përshkruar zhvillimin e kësaj beteje, historiani osman Ibn Kemal shkruante se pranë Bushekut (në juglindje të Elbasanit) “arbërit e ndezën zjarrin e luftës, morën në duart e tyre ushtat, të cilat u ngjajnë gjarpërinjve helmues dhe qëndruan në grykat e shpellave. Ata luftuan deri kur erdhi koha e mbrëmjes … Kur lufta pushoi, u grumbulluan të gjithë në një vend dhe në mëngjes dolën si një lumë nga lugina dhe u vërsulën menjëherë mbi ushtrinë e Anadollit”. Beteja ishte e ashpër. Asnjëra palë nuk mundi të sigurojë fitoren. Lidhur me këtë ngjarje kronisti bizantin Kritobuli vinte në dukje se “sulltani pasi urdhëroi ushtarët që të grabisnin e të plaçkisnin … la maleve pjesën më të madhe dhe më luftarake të ushtrisë … kurse ai duke qëndruar bashkë me pjesën tjetër të ushtrisë, plaçkiste vise të tjera të vendit, duke marshuar me ndalesa dhe duke ngritur fushime”. Pas këtyre veprimeve, sulltani me pjesën kryesore të ushtrisë rrethoi Krujën duke menduar se mbrojtësit e saj, të lodhur nga rrethimi i mëparshëm njëvjeçar, nuk do t’u bënin dot ballë goditjeve të reja. Trupat osmane sulmuan gjithashtu Durrësin dhe qendra të tjera të fortifikuara.
Ashtu si në rrethimet e mëparshme të Krujës, Skënderbeu me pjesën kryesore të trupave shqiptare qëndroi në rrethinat e saj dhe prej andej organizoi vazhdimisht sulme mbi forcat osmane, që mbanin të rrethuar kështjellën, e cila mbrohej si edhe më parë nga garnizoni i saj nën komandën e Tanush Topisë.
Përballë vendosmërisë së patundur të shqiptarëve për të mbrojtur me çdo kusht lirinë e vendit, i bindur plotësisht se me forcën e armëve nuk mund të mposhtej qëndresa shqiptare, sulltan Mehmeti II vendosi të përdorte tani, me përmasa shumë më të gjera se më parë, mjetin më ekstrem: shfarosjen në masë të popullsisë.
Jo vetëm te kronistët bizantinë e osmanë, si bashkëkohës të këtyre ngjarjeve, por edhe në letërkëmbimin e atyre ditëve dhe në dokumente të tjera të kohës, përmenden në mënyrë të veçantë masakrat e ushtrive osmane gjatë vitit 1467 në Shqipëri. Në to vihen në dukje “mizoritë e pashembullta të sulltanit, i cili as për siguri e as për dhimbje nuk të fal dhe nuk ka mëshirë”, që “po bën në Arbëri një mijë dhunime, vrasje e mizori dhe po djeg e shkatërron një popull të tërë”. Këto veprime shtazarake shfarosën me mijëra e mijëra njerëz, mijëra e mijëra të tjerë u detyruan të linin trojet e tyre e të merrnin rrugët e mërgimit, por, megjithëkëtë, ai nuk arriti të thyente vullnetin dhe qëndresën e një populli të tërë, që luftonte për të mbrojtur lirinë e vendit të vet.
Në mbarim të verës, trupat osmane me sulltan “fitimtarin” në krye, të rraskapitura dhe pa asnjë shpresë fitoreje, morën rrugën e kthimit të ndjekura këmba-këmbës prej luftëtarëve shqiptarë. Si rrjedhojë e humbjeve të rënda, që pësuan trupat osmane gjatë viteve 1466-1467, sulltan Mehmeti II u detyrua të hiqte dorë për disa vjet nga plani i tij për pushtimin e Shqipërisë nëpërmjet fushatave të mëdha ushtarake.
Pas largimit të trupave osmane, si detyrë e ngutshme përpara vendit qëndronte përballimi i rrënimeve dhe vështirësive të shumta të shkaktuara nga lufta. Për masat që duheshin marrë në këtë drejtim, në janar 1468 Skënderbeu thirri në Lezhë Kuvendin e fisnikëve të vendit. Ndërkohë një ushtri osmane e ardhur nga Kosova, sulmoi viset e Shkodrës. Ushtria shqiptare u mobilizua menjëherë, u doli përpara forcave armike dhe korri fitore në betejën që u zhvillua pranë lumit të Kirit. Këtë herë shqiptarët luftuan pa komandantin e tyre, Skënderbeun, i cili në atë kohë u sëmur. Pas disa ditësh, më 17 janar 1468, në Lezhë, pushoi së rrahuri zemra e tij. Lajmi i vdekjes së Skënderbeut shkaktoi një pikëllim të rëndë e të papërshkruar në mbarë popullin shqiptar. “Me vdekjen e tij, – theksohej ato ditë në Senatin e Venedikut, – arbërit kanë rënë në një ngashërim dhe tronditje të madhe”.
Gjergj Kastrioti – Skënderbeu u varros në katedralen e Shën Kollit të Lezhës, po në atë vend ku ai themeloi Besëlidhjen Shqiptare.

Me rastin e 96 Vjetorit te Kongresit Kombetar te Lushnjes/
Ne Foto:Shtëpia muze Kongresi i Lushnjës/
Nga Autor Niko FERRO/
Po e nisim artikull tonë me disa pyetje. Si ishte atmosfera në qytet në kohën kur u zhvillua Kongresi Kombëtar në vitin 1920 ? A ka dëshmi për këtë ? Çfarë thuhet për këtë ngjarje? Çfarë kontributi dhanë lushnjarët në këtë Kongres? Cilat ishin vendimet që u morën në Kongres?
Të shkruash për këtë ngjarje të rëndësishme historike, të zhvilluar në qytetin e Lushnjës, plot 96 vjet më parë, është një nder i madhë, një kontribut modest, i cili nxjerr në pah vlerat e atdhetarizmit dhe të patriotizmit të lushnjarëve, ku së bashku me shumë patriotë të tjerë anembanë vendit garantuan një zhvillim normal të Kongresit.
Mësojmë se më 31 Dhjetor 1919, në teqen e Karbunarës kishin filluar përgatitjet për thirrjen e një Kongresi në Lushnjë, me këtë rast u ngrit dhe një Komision i posaçëm, i përbërë më së shumti nga 28 veta. Komisioni në fjalë përbëhej nga : Besim Nuri Kryetari i Bashkisë, Sheh Ibrahim Karbunara, Taullah Sinani, Ferit Vokopola, Emin dhe Mustafa Vokopola, Llazar dhe Jakov Bozo, Nebi Sefa, Qemal dhe Zija Mullai, Eshref Frasheri, Jonuz Sefa, Bajram Haxhiu, Skender Pojani, Kadri Jenisheri, Teki Libohova, Filip Papajani, Abedin Nepravishta, Andrea Papaj, Qerim Arapi, Rasim Hoxha, Arif Kurti, Muntar Luarasi, Reshat (Hysni) Shazivari, Abdyl Aziz, Hasan Islami (Like), Hamit Xheka.
Ky Komision ishte ngarkuar për të plotësuar kërkesat për një zhvillimin normal të Kongresit, përpara se të vinin delegatët në Lushnjë, sakaq ata duhet të siguronin edhe disa çështje, si psh strehimin e delgatëve, duke parë që numri i madhe të njerëzve të cilët i shoqëroni e bënin të pamundur strehimin e tyre në vetëm pesë hanet kryesore të qytetit. Nuk duhet të harrojmë se në atë kohë qyteti i Lushnjës numëronte një popullsi prej 2800 banorë. Pavarësisht numrit të vogël të haneve në qytet, shtëpitë e lushnjarëve të gjitha pa përjashtim, u treguan të gatshme për të strehuar dhe pritur delegatët apo njerëzit i shoqëronin ato. Theksojmë se bujaria dhe mikpritja lushnjare shprehej kudo. Me zgjidhjen e problemit të strehimit të Delegatëve, Komisioni Nismëtar u morë gjithashtu me caktimin e njerëzve, të cilët do shpërndanin postën, por edhe për këtë dolën probleme, nevojiteshin kuaj të mirë dhe të shpejt, për t’i vënë në dispozicion të korrierëve. Por edhe ky problem u tejkalua. U vendos gjithashtu që me shpërndarjen e Postë-Telegrafit puna do ndahej kështu: Zoi Ndreka dhe Sil Keqi për zonën Fier-Vlorë. Taullah Sinani dhe Muç Bani për zonën Peqin-Tiranë-Mat-Shkodër. Idriz Çela për zonën e Beratit. Mahmut Bidri dhe Demir Arapi për zonën Elbasan-Gramsh. Selman Arapi dhe Bajram Haxhiu për zonën Kavajë-Durrësin.
U zgjidh gjithashtu edhe problemi i furnizimeve me ushqim, ku përveç Lushnjës të gjitha fshatrat përreth saj do kontribuonin me ushqime sipas mundësive. Për furnizimin përgjigjeshin Dervish Zylyfi, Sil Prifti, Hamit Xheka, Tahir Xhumari, Jonuz Sefa.
Ngelej për t’u përcaktuar vendi se ku do të mbidheshmin Delegatët. Fillimisht u mendua që delegatët të vendoseshin në një magazinë, në dalje të qytetit, rrugës që shkon për në fshatin Hajdaraj. Por kjo nuk ishte e përshtatshme, pasi se ishte tepër e vjetruar. U propozua, që shtëpia më e përshtatshme për të zhvilluar një mbledhje, ishte ajo e “Fugëve”, ku fal mbështetjes të zotit të shtëpisë u ra dakord që delegatët të mblidheshin aty. Por për ta përshtatur këtë shtëpi në një sallë mbledhjeje duhej dhe një rregullim apostafat.
Komisioni Nismëtar, vendosi që në sallën ku do të mblidheshin delegatët, të përgatitej nga Drejtori i Shkollës Plotore Nikollaq Progri. Mësojmë se ai e mirëpriti kërkesën dhe u vu menjëherë në lëvizje. Ai solli aty një tavolinë dhe katër karrige ku do qëndronin Kryetari, bashkë me dy Sekretarët të Kongresit, solli gjithashtu edhe dy foto. Njëra ishte e Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti dhe tjetra e Patriotit Ismail Qemali, këto ai i vendosi në sallën kryesore ku do mblidheshin delegatët, bashkë me këto ai vendosi edhe flamurin kombëtar, të sjell apostafat nga Nënprefekti i Lushnjës, Veli Vasjari.
“Ndërkaq anëtarët e Komisionit vuri re se në “Sallën e Mbledhjes” mungonin karriget, ku delegatët do zinin vend”. Problem ngelej gjetja e tyre”. Kështu ata vendosën ti drejtoheshin përsëri Drejtorit të Shkollës Plotore, nëpërmjet një shkresë me datë 16.01.1920. Aty thuhet: “Meqenëse shkolla duhet për Delegatët e Kongresit që po urdhërojnë këtu, jeni të lutur që sot tëna lironi shkollën, mësimet do vazhdojnë në Xhami, bangat duhen për Mbledhjen Kombëtare. Prandaj jemi të lutur përsëri tëna i dorëzoni. Firmosur Komisioni”. Drejtori së bashku me mësuesit ranë dakord që mësimet të zhvillonin në Xhamin e Vogël të qytetit, ndërsa bangat e vogla të shkollës, i çuan në sallën ku do zhvillohej Mbledhja.
Edhe sot për kureshtarët, në Shtëpinë Muze Kongresi i Lushnjës, bangat e ekspozuara aty kanë përmasa të vogla, pikërisht për t’i kujtuar këtë fakt historik.
Në lidhje me atmosferën e krijuar në qytet, delegati i Pogradecit Gjoka Ndini Gusho shkruante: “Rrugës kur po kalonim nëpër Dumre [e Darsi, pamë të] dilte populli[përpara], burra të armatosur na shoqëronin. [Kur] arritëm në Lushnjë…..populli na priti me këngë e valle. Lushnja dukej si në ditë feste. Në zyrat, në shtëpitë, në dyqanet ishte varur flamuri kombëtar. Na u gëzua zemra kur pamë flamurët të valojnë të lirë, sepse në Pogradec nuk i lejonin”.
Tek porta e madhe e shtëpisë ku do zhvillonte punimet Kongresi ishte radhitur një tog e Xhandarmërisë me në krye Kapitenin Meleq Frashërin, i cili priste delegatët me nderime ushtarake. Në të hyrë të shtëpisë qëndronte Nën/Togeri Prenk Jaku i cili kishte pranë disa prej vullnetarëve të veshur bukur me petka kombëtare.
Në qytet ishte vendosur rregulli për bukuri, sipas porosive të Kryetarit të Bashkisë Besim Nuri, edhe alkooli ishte ndaluar në pijetoret. Xhandarmëria bënte patrullimet të shpeshta në rrugët kryesore të qytetit, aty këtu dukeshin edhe ushtarë italian të armatosur. Pavarësisht se Mbledhja e Kongresit më 13 janar ishte shpallur e paligjshme nga Qeveria e Durrësit, kjo nuk i frikësoi pjesëmarrësit. Madje katër ditë më pas, populli i Lushnjës ju drejtua me një letër Kapitenit të Ushtrisë Italiane të pushtimit, Kolonel Rudolfit, dhe Inspektorit të Xhandarmërisë në Berat me anën të së cilës protestohej vendimi i Qeverisë së Përkohshme të Durrësit, e cila kishte urdhëruar ndalimin e Mbledhjes. Në letër thuhej: “..këtu në Lushnjë, me dëshirën e tërë Shqipërisë, po mblidhet një Kongres Kombëtar, i cili si tregohet sheshazi nga programi përbëhet me qëllim qytetorë dhe besohet si brenda ashtu dhe jashtë… Qeveria qendrore, ..dëshiron të ndalojë këtë mbledhje të përgjithshme. Qeveria Provizore e Durrësit nuk duhet të dalë jashtë kompetencës së saj dhe në qoftë se e quan veten e saj absolute, nuk ka asnjë shqiptar që t’i dëgjojë urdhërat. Në emër të popullit të Lushnjës”.
Më 18 janar, filluan të vijnë në Lushnjë, fuqit e para vullnetare të armatosura . Kështu nga zona e Libofshës, nën komandën e Zoi Ndrekos Nasi Lepurit dhe Sil Keqit, erdhën 250 veta. Nga zona e Bubullimës nën komandën e Jashar Blezenckës erdhën 170 veta. Nga zona e Dumres nën komandën e Demir Arapit dhe Dalip Haskos erdhën 300 vetë. Nga zona e Çermës dhe e Dushkut nën komandën e Selman Arapit erdhën 150 vetë. Nga zona e Kosovës (së Lushnjës) dhe e Dragotit nën komandën e Pal Kadillarit dhe Ngjel Çukos erdhën 220 vetë.
Po kështu me porosi të Aqif Pashës erdhën 100 veta të armatosur vullnetarë të udhëhequr nga Mahmut Xhelili. Vetë Ahmet Zogu erdhi me 100 forca vullnetare. Mbi 300 vullnetarë erdhën nga zona e Skraparit, nën komandën e Riza Cërovës. Të tjera forca erdhën edhe nga Korça, Mirdita, Shkodra, Dibra, Gjirokastra, pra nga e gjithë Shqipëria. Të gjithë në mbështetje të Kongresit. Mësojmë se Kryetari i Komisionit për mbrojtjen e Kongresit në qytet u zgjodh Llazar Bozo. Ndërsa Ahmet Lepenica ju ngarua detyra të organizonte njësitet e armatosura të vendosur anës kodrave të qytetit. Mësojmë se forcat që ruanin Kongresin ishin shpërndarë në disa pika: në kodrën e “Kalifasë”, sipër lagjes “Stan”, në kodrën e “Harburit”, dhe në “grykën e Dumres” (sot rezervuari). Pjesa tjetër ishte vendosur në qytet dhe në Karbunarë. Ndërsa forcat pushtuese italiane, ishin të stacionuara qytet ishin vendosur në Lagjen “Topallti” (Sot Loni Dhamo). Distanca midis vullnetarëve dhe forcave italiane ishte 750 m, dhe tensioni ishte tepër i madhë.
Më datën 18 janar filluan të vijnë delegatët e parë. Nga Peqini erdhi Aqif Pashë Elbasani, Adem Gjinishi, Nga Gramshi Asllan Shahini. Nga Tirana Mytesim Këlliçi, Abdi Toptani. Dhe kështu gjatë ditëve në vijim erdhën të tjerë delegatë. Për strehimin e tyre merreshin Nikollaq Progri, Kamber Ruli, Xhevdet Nepravishta, Andrea Papaj, dhe Izet Libohova.
Mësojmë se Delegatët posa mbërrinin në Lushnjë akomodoheshin menjëherë në vendet e caktuara. Sipas dëshmisë të Hysen Nexhës, i cili ishte ruajtës në Kongresit, “shumë vullnetarë ditën dilnin pazarit, por rrinin vetëm me kobure. Në atë kohë Nënprefekti Veli Vasjari, na çoi lajme të vinin sa më të armatosur. “Më kujtohet teksa hynte dhe dilte shpesh Aqif Pashë Elbasani, me një qylaf të zi dhe me një pallto të madhe, i veshur mirë”.
“Ditën kur filloj punimet Kongresi i Lushnjës më 21 janar, < > ishte ditë e mërkurë dhe bënte pak ftohtë, pash që kishin ardhur njerëz nga vende të ndryshme të Shqipërisë. Sakaq më kujtohet që në kongres kishte shumë lushnjarë, por kishin ardhur edhe shumë nga fshatrat. Gjatë kohës që po zhvillonte punimet Kongresi, Lushnja ndihej se ishte në festë kudo shikojë flamurin kombëtarë, madje flamurë të vegjël kuq e zi u vareshin në gjoks njerëzve edhe nga fëmijët e shkollës plotore. Në darkë rreth kodrave të qytetit dukeshin mjaft pishtarë të ndezur të mbushura me roje disa prej tyre vinin edhe në qytet. Italianët i shikonin por nuk i ndalonin”. Sipas dëshmitarit tjetër, Ahmet Shehut, “në Karbunarë mbërriti një vizitor krejt i veçantë. Veshur allafrënga, i krehur bukur, me një gjuhë të pakuptueshme për vendasit, ai gjithsesi nuk donte të tërhiqte vëmendjen. I ardhur nga Evropa, ishte konsulli anglez Morton Frederik Iden dhe shoqërohej nga shqiptari Mahmud Bidri, njeri i Aqif Pashë Elbasanit. Në Teqe ai u takua me Sheh Ibrahim Karbunarën dhe Nënprefektin e Lushnjës Veli Vasjarin. Gjatë kohës që po zhvilloheshin punimet në Kongres, Ideni qëndroi në Lushnjë. Ai takohej çdo ditë me oficerët italianë, kurse netëve qëndronte në Teqenë e Karbunarës, bisedonte me delegatët, të cilët i njohu të gjithë personalisht. Për mbrojtjen e tij përgjigjeshin tre vetë të caktuar nga shtabi: Muç Bani, Ram Dervishi, dhe Sil Keqi”.
“Sakaq në Kongres të gjithë ishin prezent përveç Veli Harshovës që u zëvendësua nga Abedin Nepravishta, deri sa erdhi nga Gjirokastra. Pastaj u bë shqyrtimi i letër kredencialeve nga një komision i posaçëm. Më pas u bënë zgjedhje dhe Kryetar i Kongresi u zgjodh Aqif Pashë Elbasani, Nënkryetar u zgjodh Sotir Peci sekretarë u zgjodhën Koço Kota dhe Ferit Vokopola. Mbledhja u mbyll u çel të nesërmen në ora 9 të mëngjesit. Në qytet mbizotëronte rregulli dhe rendi. Ditën tjetër (22 janar) mbajti një referat Ali Këlcyra, mbi rëndësinë e këtij Kongresi. Më parë foli mbi patriotizmin e popullit të Lushnjës, duke e lavdëruar atë për barrën e rëndë që ka morë përsipër. Më pas falënderoj Komisionin Nismëtar, për punën e pa lodhur dhe patriotike sidomos në këto kohëra të vështira politike. Pastaj i propozoj Kongresit që çdo veprim i qeverisë së Durrësit të shpallet ilegal.
Sipas dëshmive të Ahmet Shehit “Një natë Zija Mullaj thirri për darkë Delegatët e Vlorës, Sheh Ibrahim Karbunarën dhe konsullin Iden. Në orën tetë, të ftuarit kishin shkuar, ndërsa Konsulli u paraqit me një orë më vonë, i shoqëruar nga rojat vetjake. Shehu i tërhoqi vëmendjen për vonesën, duke i kujtuar edhe merakun sipas traditës shqiptare të ruajtjes së mikut. Ideni i lutet Myqerem Hamzarajt (pasi ishte i vetmi që dinte anglisht) tu thotë të tjerëve: “Po të jetë se këtë natë do ta kalojmë pa ndonjë incident, unë nesër jam i detyruar t’iu uroj se me të vërtetë populli shqiptar di përse lufton dhe di përse sakrifikon jetën e tij”. Të tjerët kërkuan sqarime edhe ai informoi se Myfit Libohova, ministër i qeverisë së Durrësit ishte nisur me 500 milicë dhe është duke ardhur në Lushnjë për tu shpartalluar. Lushnjarët u mobilizuan shpejt. Vetë Ideni në orën 4 pas mesnate pa në kodrën e Kalifasë qindra luftëtarë të armatosur. Këtu ai u nis tek Koloneli italian dhe i tha: “I sheh ato kodra të qytetit? Të gjitha ato janë të mbushura me popull të armatosur, prandaj lajmëro Gjeneral Piaçentinin të tërheqë forcat nga Kolonja se në fund do të turpërohet”. Ndërkaq Vullnetarëve ju ishte thënë të ndiznin sa më shumë zjarre në kodrat e qytetit për të frikësuar ushtarët italianë.
N/Togeri Prenk Jaku së bashku me qindra vullnetarë arrin ti ndaloj forcat që kishin ardhur për të shpërndarë Kongresin.
Në ditën që vijua, Kongresi pas shumë diskutimesh vendosi, që të bëheshin protestat më të ashpra kundër vendimit të Fuqive të Mëdha, për zbatimin e Paktit të Fshehtë të Londrës, i 26 Prillit 1915, i cili sanksiononte copëtimin e Shqipërisë. Pastaj, mbledhja analizoi qëndrimin e qeverisë së Durrësit, si për situatën e brendshme, ashtu dhe në atë të jashtme. Në përfundim, u pranua që qeveria kishte vepruar jashtë programit të dhënë prej Kongresit të Durrësit, që ishte mbajtur në 25 Dhjetor të vitit 1918-të. Po ashtu, kishte penguar mbledhjen e Senatit, gjë e cila ishte vendosur në Durrës, si dhe duke konstatuar keqadministrimin, i cili e kishte futur vendin në një anarki të madhe. Gjithashtu kjo qeveri, ishte përpjekur me çdo kusht për të penguar mbajtjen e kongresit. Kongresi vendosi unanimisht, të shpalli të shkarkuar Qeverinë e Përkohshme të Durrësit, bashkë me të edhe delegacionin zyrtar të dërguar prej saj në Konferencën e Paqes. Ai caktoi një delegacion të ri të përbërë nga: Luigj Bumci, Mehmet Bej Konica, Mihal Turtulli dhe Sulejman Delvina. Kongresi i përfundoi punimet me miratimin e disa vendimeve të rëndësishme politike, të cilat, do të ndihmonin vendin për të dalë nga gjendja e rëndë në të cilën ndodhej. Së pari, mori në shqyrtim planet e Konferencës së Paqes së Parisit në lidhje me Shqipërinë, duke i quajtur ato të papranueshme. Kongresi u shpreh për pavarësinë e plotë të Shqipërisë, kundër çdo mandati të huaj. Në telegramin e protestës, që iu dërgua kryetarit të Konferencës së Paqes, shpallej botërisht, se shqiptarët ishin gati të bënin “të gjitha sakrificat, të derdhnin edhe pikën e fundit të gjakut të tyre, kundër çdo vendimi që do të vinte në rrezik tërësinë tokësore dhe pavarësinë e tyre të plotë”. Së dyti, miratoi aktin kushtetues, ku sanksionohej sovraniteti i plotë i shtetit Shqiptar dhe kjo u shpreh me organet që ngriti kongresi. Në mbledhjen e katërt, që u mbajt më 30 Janar, kongresi formoi një Këshill të Lartë prej 4 vetash, i cili do të përfaqësonte kolegjialisht kryetarin e shtetit shqiptar, derisa të përcaktohej përfundimisht forma e regjimit prej një asambleje kushtetuese. Si antarë të Këshillit të Lartë u zgjodhën: Aqif Pashë Elbasanin, dr. Mihal Turtulli, Luigj Bumçi dhe Abdi Toptani, të cilët nga pikëpamja fetare përfaqësonin të gjitha besimet fetare ekzistuese në vend. Ky këshill do të ushtronte pushtetin ekzekutiv së bashku me qeverinë. Kongresi zgjodhi gjithashtu edhe një Këshill Kombëtar, i cili do të luante rolin e parlamentit. Ai përbëhej nga 37 antarë. Këshilli Kombëtar kryente detyrat e organit legjislativ dhe kishte të drejtë të plotësonte vendet vakant të Këshillit të Lartë. Këshilli i Lartë nuk mund ta shpërndante Këshillin Kombëtar, këtë të drejtë e kishte vetëm asambleja. Pas kësaj u zgjodh edhe qeveria e kryesuar nga Sulejman Delvina Kryeministër, Ahmet Zogu Ministër i Brendshëm, Mehmet Konica Ministër i Punëve të Jashtme, Hoxhë Kadria Ministër i Drejtësisë, Ndoc Çoba Ministër i Financave, Sotir Peci Ministër i Arsimit, Ali Riza Kolonja, Ministër i Luftës, dhe Idhomene Kosturi me detyrë Drejtor i Përgjithshëm i Postë-telegrafave. Eshref Frashëri do të mbante detyrën e Drejtorit të Përgjithshëm të Punëve Botore. Në seancën e pestë, që u mbajt më 31 Janar pasdite, kongresi zgjodhi antarët e Senatit. Pas kësaj mbledhje, atë pasdreke të 31 Janarit të vitit 1920, kongresi u dha fund punimeve. Vendimet e kongresit u miratuan pak më vonë edhe nga delegatët e tjerë, midis tyre edhe nga ata të krahinave veriore të vendit, që nuk arritën të merrnin pjesë në punime. Kongresi i Lushnjës, i tregoi botës se Shqipëria ishte e pavarur dhe e pandashme,çka dotë thoshte se shqiptarët, trimat e Skënderbeut, do të luftonin deri në pikën e fundit të gjakut, për çlirimin e këtij vendi, duke iu dalë kundër planeve djallëzore për copëtimin e Shqipërisë. Organet që zgjodhi kongresi, nisën të veprojnë si i vetmi autoritet i Shqipërisë, me fuqi sovrane. Në vetëm pak kohë, qeveria e Tiranës, e dalë nga kongresi i Lushnjës, u njoh prej të gjithë shqipëtarëve dhe u formua kështu një qendër, rreth së cilës mund të mblidheshin të gjitha energjitë e kombit. Kongresi i Lushnjës kishte ngjallur shpresat dhe iu kish dhënë shqiptarëve një farë besimi në vetvete. E gjithë Shqipëria u mobilizua Rrethet e Vlorës e të Labërisë dhe pastaj, e tërë Shqipëria e Jugut u ngrit me armë në dorë kundër ushtrisë italiane. Tërheqja e Italisë nga Vlora sillte si rrjedhim logjik, pavarësinë e shtetit shqiptar. Kongresi i Lushnjës, me vendimet e tij detyruan Fuqitë e Mëdha të hiqnin dorë nga qëllimet grabitqare, tashmë vendi kishte zot. Më 17 dhjetor 1920, Shqipëria u pranua në Lidhjen e Kombeve.

Sot në Shtetet e Bashkuara shënohet dita e Martin Luther Kingut, një festë kombëtare e caktuar për të kujtuar ditëlindjen e aktivistit për të drejtat civile Martin Luther King.
Ai mori emër në shkallë kombëtare në vitin 1955 kur udhëhoqi një bojkot të suksesshëm të autobusëve urbanë në Montgomery të Alabamës me kërkesën që të hiqeshin ndasitë racore për pasagjerët. Ai mori një rol qendror në Lëvizjen për të Drejta Civile të viteve 1950 dhe 1960, duke frymëzuar miliona vetë me fjalimin e tij të titulluar “Unë Kam një Ëndërr” gjatë marshimit për të drejta civile në Uashington.
Dr. Martin Luther King u nderua me Çmimin Nobel të Paqes në 1964, në të njëjtin vit kur Presidenti Lyndon Johnson nënshkroi ligjin për të drejta civile.
Dr. King u qëllua për vdekje më 4 prill 1968 në Memfis të shtetit Tenesi, ku kishte shkuar për të mbështetur një protestë të punonjësve afrikano-amerikanë.
***
Fjalimi i Martin Luther King “I Have A Dream”/Jam i lumtur të jem sot me ju, në atë qe do të mbetet në histori si demonstrata më e madhe për liri në historinë e kombit tonë.
Para njëqind vjetësh, një “amerikan i madh” (Abraham Lincoln E.G), nën hijen simbolike të të cilit qëndrojmë ne sot, nënshkroi Proklamatën e Emancipimit. Ky dekret i rëndësishëm erdhi si një fener që ndriqoi shpresën e miliona skllevërve zezak e cila kishte qenë e dobët në flakët përvëluese të padrejtësisë. Erdhi si një agim dite që i dha fund natës së gjatë të robërisë së tyre.
Por njëqind vjet më vonë, Zezaku ende nuk është i lirë. Njëqind vjet më vonë, jeta e Zezakut është jetë e trishtuar sakate nga prangat e hekurta të ndarjes racore dhe zinxhirët të diskriminimit. Njëqind vjet më vonë Zezaku jeton në një ishtull të varfërisë i rrethuar nga oqeani i madh i mirqenjes materiale. Njëqind vjet më vonë, Zezaku dergjet në qoshet e shoqërisë amerikane dhe e gjenë veten të huaj në vendin e vet. Andaj jemi mbledhur sot këtu për të dramatizuar një gjendje të turpshme.
Ne në një kuptim jemi mbledhur sot në kryeqytetin e kombit tonë për të thyer një çek . Kur arkitektët e republikës sonë shkruan fjalët e mrekullueshme të Kushtetutës dhe Deklaratën e Pavarsisë, ata nënshkruan një premtim në të cilin çdo amerikan do të kishte hise. Ky premtim siguronte që çdo njeri, i zi apo i bardh, do t’i kishte të garantuara “Të drejtat e patjetërsueshme” si Jeta, Lira dhe kërkimi i lumturisë. Është e qartë që sot Amerika e ka shkelur këtë premtim, përderisa qytetarët e saj me ngjyrë janë të shqetësuar. Në vend që ta nderoj këtë obligim të shenjtë, Amerika i ka dhënë popullit zezak një çek të keq. Një çek që na është kthyer me mbishkrimin “Fonde të Pamjaftueshme”.
Por ne refuzojmë të besojmë se banka e drejtësisë ka falimentuar. Ne refuzojmë të besojmë se nuk ka fonde të mjaftueshme në arkat e mëdha të mundësive që ka ky komb. Dhe kështu ne kemi ardhur sot për ta thyer këtë çek, këtë çek që do na jap sipas kërkesës pasuritë e lirisë dhe mburojën e drejtësisë.
Ne poashtu sot kemi ardhur në këtë vend të shenjtë për t’ia kujtuar Amerikës urgjencën e ashpër të së tanishmës. Kjo nuk është koha e duhur për t’i dhënë vetes luksin e freskimit apo të drogohemi me drogën qetësuese të gradualizmit. Tani është koha e realizimit të premtimeve të Demokracisë. Tani është koha që të dalim nga errësira e luginës së diskriminimit, drejtë rrugës së ndriquar nga rrezet drejtësisë racore. Tani është koha që, nga rëra e padrejtësisë racore, ta ngrisim kombin tonë në një shkëmb të pandashëm të vëllazërisë. Tani është koha që ta kthejmë në realitet drejtësinë, për të gjithë fëmijët e Perëndisë.
Do të jetë fatale për kombin, nëse urgjenca e tanishme nuk merret parasysh. Kjo verë përvëluese e paknaqsisë së Zezakut nuk do të mbarojë deri sa të vije një vjeshtë e lirisë dhe barazisë. 1963 nuk është një fund, por është një fillim. Ata që besuan se Zezaku duhej të shfryhej njëherë e mirë, do të përjetojnë një zgjim të fuqishëm kur kombi t’i kthehet përsëri normales. Dhe nuk do të ketë as pushim as qetësi në Amerikë derisa Zezakut nuk i garantohet e drejta qytetare. Stuhia e revoltës do të vazhdoi të dridhë themelet e kombit tonë drisa të rrezon drita e drejtësisë.
Por ka diqka që më duhet të them për njerëzit e mi, të cilët qëndrojnë në pragun e ngrohtë që çon në pallatin e drejtësisë: Në procesin e kërkimit të vendit tonë të merituar, ne nuk guxojmë ta njollosim veten me fajin e ndonjë vepre të gabuar. Mos t’i shuajmë etjet tona për liri, duke pirë nga kupa e hidhërimit dhe urrejtjes. Ne gjithmonë duhet ta realizojmë përpjekjen tonë në planin e lartë të dinjitetit dhe disiplinës. Ne nuk duhet të lejomë që kreativiteti i jonë i të protestuarit të degjenerohet në dhunë fizike. Vazhdimisht ne duhet të arrijmë cakun madhështorë duke e takuar forcën fizike me forcën shpirtërore.
Militarizmi i mrekullueshëm që ka ngulfatur sot komunitetin Zezak nuk duhet të na çojë në mosbesim ndaj të gjithë njerëzve të bardhë, për shumë nga vëllezërit tonë të bardhë, siq e dëshmon edhe prania e tyre këtu sot, është e kuptueshme se fati i tyre është i lidhur me fatin tonë. Poashtu ata e dijnë se liria e tyre është pazgjidhshmërisht e lidhur me lirinë tonë.
Ne nuk mund të ecim vetëm.
Dhe kur të ecim, të ecim me zotimin se gjithmonë duhet ta vazhdojmë marshin tonë përpara.
Mbrapa nuk mund të kthehemi.
Ka nga ata që i pyesin të devotshmit e të drejtave civile “Kur do të jeni të kënaqur?”. Ne nuk mund të jemi të kënaqur derisa Zezaku është viktimë e tmerreve të papërshkrueshme të brutalitetit policor. Ne nuk mund të jemi të kënaqur, derisa trupat tonë të lodhur nga udhëtimi nuk mund të pushojnë në motelet buzë autostradave dhe hotelet e qyteteve. Ne nuk mund të jemi të kënaqur derisa mundësia e shprënguljes së Zezakut është nga një geto e vogël në një geto më të madhe. Ne kurrë nuk mund të jemi të kënaqur derisa fëmijët tanë janë të zhveshur nga individualiteti i tyre dhe dinjiteti i tyre grabitet nga shenjat “VETËM PËR TË BARDHËT”. Nuk mund të jemi të kënaqur derisa Zezaku nga Mississipi nuk mund ta votoi Zezakun nga New York-u duke besuar se vota e tij nuk sjellë asgjë. Jo jo, nuk jemi të kënaqur, dhe nuk do të jemi të kënaqur derisa “drejtësia të kaloi si një lum, dhe e drejta të buroi si burim i pashtershëm”(fragment biblik Amos 5:24 E.G).
Unë jam i vetëdijshëm që disa prej jush keni ardhur sot këtu të shtyer nga vuajtjet dhe sprovat e mëdha. Disa nga ju keni ardhur të freskët nga qelitë e ngushta të burgjeve. Disa prej jush keni ardhur nga zona ku kërkesa juaj – kërkesa juaj për liri ju la të goditur nga stuhitë e presekutimit dhe të stivosur nga erërat e brutalitetit policor. Ju jeni veteran të vuajtjes së larmishme. Dhe vazhdoni të punoni me besimin se vujtja e pamerituar është e shpagueshme. Kthehuni në shtëpitë tuaja në Mississipi, kthehuni në Alabama, kthehuni në Karolinën e Veriut, kthehuni në Georgia, kthehuni në Louisiana, kthehuni në lagjet e varfëra dhe getot e qyteteve tona veriore, duke e ditur se në njëfarë mënyre kjo situateë do të ndryshojë.
Le të mos zhytemi në luginën e deshpërimit, po ju them sot, miqt e mi.
Sepse edhe kështu i përballur me vështirësitë e së sotmes dhe së nesërmes, unë ende kam një ëndërr. Është një ëndërr e rrënjosur thellë në Ëndrrën Amerikane.
Unë kam një ëndërr se një ditë ky komb do të zgjohet duke jetuar kuptimin e vërtetë të besimit se: “ Ne e konsiderojmë të vetëkuptueshme të vërtetën se, çdo njeri është krijuar i barabartë”.
Unë kam një ëndërr se një ditë në kodrat e kuqe të Georgia-s, bijtë e ish skllevërve dhe bijtë e ish pronarëve të skllevërve të ulen së bashku në tryezën e vëllazërisë.
Unë kam një ëndërr së një ditë edhe shteti i Mississipit, një shtet i përvëluar nga vapa e padrejtësisë, i përvëluar nga vapa e shtypjes, do të kthehet në një oazë lirie e drejtësie.
Unë kam një ëndërr se katër fëmijët e mi të vegjël, një ditë do të jetojnë në një komb ku nuk do të gjykohen sipas ngjyrës së lëkurës por sipas përmbajtjes së karakterit.
Unë kam një ëndërr sot!
Unë kam një ëndërr se një ditë, poshtë në Alabama, me racistët e saj vicioz, dhe me guvernatorin e saj që i ka buzët e tij të mbushura me fjalët “interposition”(e drejta e shteteve amerikane të shpallin veprime të caktuara federale si jokushtetuese E.G) dhe “Nullification” ( e drejta e shteteve amerikane për të shpallur një ligj federal si jokushtetues brenda kufijve shtetrorë E.G)—një ditë mu aty, në Alabama, djemtë e vegjël zezak dhe vajzat e vogla zezake t’i shtrëngojnë duart me djem dhe vajza të bardhë si vëllezër dhe motra.
Unë kam një ëndërr sot!
Unë kam një ëndërr se çdo luginë do të ngritet, çdo mal do të ulet, çdo vend me gropa do të bëhet i rrafshët, dhe çdo vend me kthesa do të bëhet i drejtë, “dhe lavdia e Zotit do zbulohet dhe çdo mish do ta shohë atë“(fragment biblik Isaiah 40:4-5 E.G)
Kjo është shpresa jonë, dhe ky është besimi me të cilin unë do kthehem në Jug.
Me këtë besim, ne do të çajmë malin e dëshpërimit në dysh me një gur shprese. Me këtë besim, ne do t’i transformojmë tingujt e pakuptimtë të kombit tonë në një simfoni të mrekullueshme të vëllazërisë. Me këtë besim, ne do të mund të punojmë së bashku, të lutemi së bashku, të luftojmë së bashku, të shkojmë në burg së bashku, të ngritemi për liri së bashku, duke e ditur se një ditë do të jemi të lirë.
Dhe kjo do të jetë dita – kjo do të jetë dita kur të gjithë fëmijët e Perëndisë do të këndojnë së bashku :
Për ty o vendi im, toka e ëmbël e lirisë, për ty po këndoj,
Për ty o vendi ku etërit e mi vdiqën, vend i Pilgrim’s Pride
Nga çdo anë mali, le të jehojë liria.
Dhe nëse Amerika është një komb i madh, kjo duhet të bëhet realitet.
Dhe kështu le të jehojë liria nga majat e stërlarta të New Hampshire.
Le të jehojë liria nga malet e fuqishme të New York-ut.
Le të jehojë liria nga malet Alleghenies të Pennsylvania-s.
Le të jehojë liria nga shkëmbinjët e me dëborë të Colorado-s.
Le të jehojë liria nga shpatet e California-s.
Por jo vetëm kaq:
Le të jehojë liria nga mali Stone i Georgia-s.
Le të jehojë liria nga mali Lookout i Tennessee.
Le të jehojë lira nga çdo kodër dhe prig dheu në Mississippi
Nga çdo anë mali, le të jehoj liria.
Dhe kur kjo të ndodhë, kur ne lejojmë që të jehojë liria, dhe kur ne do të lejojmë që ajo të jehojë në çdo fshat, në çdo shtet dhe në çdo qytet, do të jemi në gjendje që ta jetojmë më shpejtë ditën kur, të bardhët dhe të zinjët, Hebrenjët dhe Johebrenjët, Katolikët dhe Protestantët, do të mund të bashkohen për të kënduar fjalët e Spiritualit të Zezakut:
Më në fund të lirë. Më në fund të lire.
Të falenderojmë Zot i Plotfuqishëm, më në fund jemi të lirë.

Shkruan: Mr Xhylije IBRAHIMI*/
Duke marrë parasysh kohën dhe rrethanat në të cilat u formua federata pan-shqiptare “Vatra”, mund të thuhet se ajo dha një kontribut të rëndësishëm në ngritjen e çështjes shqiptare, jashtë kufijve të Shqipërisë, në përgjithësi e në veçanti, në Konferencën e Paqes në Paris (1919). Kjo dhe shoqata të tjera kanë luajtur një rol të rëndësishëm në ngritjen e çështjes shqiptare e sidomos në sensibilizimin e qarqeve diplomatike perëndimore në lidhje me problemet shqiptare. Po ashtu, duhet nënvizuar edhe angazhimin e tyre në lidhjen e marrëdhënieve shqiptaro-amerikane e sidomos përgjatë vitit 1919, për faktin se 1919-ta merret si viti që ndryshoi botën, që ndryshoi bërjen e politikave, përkatësisht shtrirjen e politikave, që më nuk do të përfshinin vetëm vendet dhe popujt e mëdhenj, por edhe ato vende të vogla dhe popuj të vegjël, siç ishte Shqipëria dhe populli shqiptar. Falë angazhimit të Federatës pan-shqiptare “Vatra” dhe gazetës “Dielli” u lidhën miqësi të reja dhe çështja shqiptare u bë e njohur edhe përtej oqeaneve. Ky vështrim imi, pos në literaturën ekzistuese, mbështetet edhe në burimet arkivore të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë.
Historiku i formimit të shoqatave shqiptare në SHBA
Historiku i formimit të shoqatave shqiptare fillon nga veprimtaria e emigrantëve shqiptarë jashtë vendit.Mërgata shqiptare në SHBA filloi të organizohet dhe po ashtu të organizojë edhe veprimtari patriotike në mbështetje të çështjes shqiptare.Në fillim të shekullit 20 në bashkësinë e vogël të emigrantëve shqiptarë në Amerikë filluan të veprojnë pionierët e rilindjes kulturore shqiptare.Në vitin 1904 vjen në Amerikë Petro Nini Luarasi, mësues në fshatin Katund dhe pishtar i zjarrtë i arsimimit dhe shkollimit të shqiptarëve.Pas tij, erdhi Sotir Peci, më 1905, nga Dardha e Korçës.Ishte i pari që vuri themelet e lëvizjes nacionaliste shqiptare, duke filluar botimin e gazetës “Kombi” (1906), e para gazetë shqipe në Amerikë. Kjo gazetë, siç shkruante Sotir Peci “do të përpiqet për përparimin e çështjes politike dhe për lërimin e gjuhës së vet, t`u ap kurajo dhe ndihmë gjithë atdhetarëve që përpiqen për këto qëllime…”.Gazeta “Kombi” e ndërpreu botimin e saj në vitin 1909.Në vitin 1906 u formua shoqëria “Malli i Mëmëdheut”, të cilin e udhëhiqnin Vani Karameto dhe Vani Vangjeli.Një vit më vonë, shqiptarët e Bostonit formojnë shoqërinë “Besa-besë”.Zyrtarët e parë të shoqërisë ishin Fan Noli, Gani Katundi, Angjelo Stefanson, Nini Fani Katundi.Në vitin 1910, në Amerikë vendoset intelektuali Faik Konica, që së bashku me Fan Nolin, Kristo Dakon dhe atdhetarë të tjerë, në vitin 1912, formojnë Federatën Pan-shqiptare “Vatra”, me seli në Boston, që ishte bashkim i disa shoqatave. Gazeta “Dielli “ u bë organ zyrtar i federatës “Vatra”. Mërgimtarët, të vetëdijshëm se krahas punës për kafshatën e gojës dhe mbajtjen e familjeve të tyre, duhej të punonin edhe për çështjen kombëtare, filluan të organizohen dhe formojnë shoqëritë kulturo-arsimore e patriotike.Kështu në vitin 1906 u formua shoqëria “Malli i Mëmëdheut”, nga shqiptarët në Bufallo.Një vit më vonë, shqiptarët e Bostonit formojnë shoqërinë “Besa-besë”, pastaj “Lidhja” e shoqëri të tjera. Këtyre organizatave që tubonin mërgimtarë të arsimuar, të ardhur nga Shqipëria, një vend i vogël, i vuajtur, i copëtuar, vend me shumë armiq përreth saj, u ra për hise që të informojnë opinionin amerikan se çfarë po ndodhte përtej oqeanit, atje në Shqipërinë e largët e të mjerë. Dhe për këtë qëllim, Petro Nini Luarasi, Sotir Peci dhe Theofan Stilian Noli, në vitin 1906 vendosin të nxjerrin gazetën shqipe “Kombi”. Drejtori i saj, Sotir Peci, në numrin e parë, më 9 qershor 1906, në faqen e parë botonte programin e këtij “organi të interesave shqiptare që ka për detyrë të parë të mësojë dhe të botojë lajmet mbi lëvizjet jo vetëm në Shqipëri dhe të atyre vendeve për të cilat kemi interesa, por edhe gjendjen e atdhetarëve të këtushëm, do të jetë me pak fjalë lidhje e Amerikës me Shqipërinë”. Më vonë, në vitin 1910, në Amerikë vendoset edhe intelektuali Faik Konica, që së bashku me Fan Nolin, Kristo Dakon dhe atdhetarë të tjerë, në vitin 1912, prej 13 shoqërive patriotike formojnë Federatën Pan-shqiptare “Vatra”, me seli në Boston. Organizimi i federatës filloi më 24 dhjetor 1911 dhe vazhdoi deri më 28 prill 1912. Brenda dy javësh, u krijua dega e parë të Bostonit që do të ishte shtylla kryesore e “Vatrës” dhe më pas vazhduan degët e tjera, duke i shtrirë gati në çdo vend ku kishte shqiptarë. Kështu u krijua “Vatra” zulmëmadhe që me veprimtarinë e saj shkroi faqet më të ndritura të historisë shqiptare, që në disa raste u quajt me të drejtë një “qeveri shqiptare në mërgim”, që e mposhti kryeministrin shovinist grek Venizellos, gjë që ai e pranoi botërisht.“Vatra” është padyshim emër i veçantë dhe i respektuar që simbolizon bashkimin e emigracionit shqiptar në Amerikë.Ajo me historinë e saj njëshekullore i dha dritë e shkëlqim përhapjes së idesë për bashkimin dhe organizimin e luftës çlirimtare të popullit shqiptar. Janë të njohura shoqëritë shqiptare të Bukureshtit, të Stambollit, të Sofjes e të vendeve tjera ku kanë vepruar kolonitë shqiptare, të cilat kanë dhënë një kontribut të vlefshëm për çështjen e kombit tonë, por duhet të thuhet se asnjëra prej tyre nuk pati ndriçimin dhe jetëgjatësinë e Vatrës së Amerikës. Gazeta “Dielli “ u bë organi zyrtar i federatës “Vatra”. Kjo federatë luan një rol të rëndësishëm në informimin e qytetarëve amerikanë rreth zhvillimeve në Shqipëri, rreth vuajtjeve të popullit shqiptar, spastrimeve etnike të viseve të banuara nga shqiptarët dhe jo vetëm, por edhe të copëtimit të trojeve shqiptare. Kuvendi i parë i federatës pan-shqiptare “Vatra” u mbajt në Lawrence dhe Hall Boston, më 14 korrik 1912 me udhëheqës Lambi Kreshpani.Në këtë kuvend morën pjesë 14 delegatë, ku zyrtarë të qendrës u zgjodhën Faik Konica, Lambi Cikosi. Delegatëve që shpallën pavarësinë e Shqipërisë, më 1912 në Vlorë, “Vatra” u dërgon një letër, në të cilën i përgëzon për aktin që kishin ndërmarrë dhe i lutet mbledhjes së kombit, që të mos krijojë një shtet oriental, por një shtet krejt evropian, si Norvegjia, Danimarka dhe Belgjika. Në veçanti, Faik Konica iu lutet deputetëve myslimanë që të provojnë atdhesinë e tyre duke zgjedhur një princ të krishterë, se po të bëjnë ndryshe, do të bëjnë një lajthim të pa ndreqshëm. Federata pan-shqiptare “Vatra”, përmes gazetës “Dielli” luajti një rol të rëndësishëm në informimin e qytetarëve amerikanë rreth zhvillimeve në Shqipëri, rreth vuajtjeve të popullit shqiptar, spastrimeve etnike të viseve të banuara nga shqiptarët dhe jo vetëm, por edhe të copëtimit të trojeve shqiptare si dhe në njohjen e çështjes shqiptare në përgjithësi. Gazeta “Dielli” që botohej nga federata “Vatra” kishte programin e vetë, që për kryefjalë kishte fjalët “Shqipëria për Shqiptarët”. Menaxher i parë i gazetës “Dielli” ishte George Konda (Gjo Leka).Në mars 1909, Faik Konica u propozua që të thirret si drejtor i gazetës “Dielli” dhe më 9 tetor 1909, Konica arrin në Boston prej Londrës. Më 22 tetor, “Dielli” del nën drejtimin e Faik Konicës. Në përvjetorin e parë të daljes së gazetës “Dielli”, në Turqi ndalohet hyrja kësaj gazete, për të filluar pastaj më 20 qershor 1910, me dy emra, “Dielli dhe Flamuri”. Emri i dytë iu shtua me qëllim që të hyjë lirisht në imperatorinë turke. Dhe pas një viti, kur Turqia hoqi ndalimin e hyrjes, gazeta mbeti vetëm me emrin e saj “Dielli”.Pos shkrimeve, mërgimtarët shqiptarë organizuan edhe mitingje të ndryshme në qytete të ndryshme të Amerikës.
“Vatra” organizoi mitingjet shqiptare
Mitingu i parë pan-shqiptar u mbajt më 13 maj 1910 në Boston, për të kundërshtuar masakrat turke kundër popullit shqiptar. Më 27 prill 1913 u mbajt mitingu “për të mbrojtur tërësinë tokësore të Shqipërisë”. Mijëra shqiptare protestuan “grabitjet që i bëri Shqipërisë Konferenca e Ambasadorëve duke i falur Serbisë viset më të mira të Shqipërisë në veri dhe Greqisë në jug”. Nga ky miting i dërgohet rezolutë udhëheqësit të Konferencës së Ambasadorëve, Edward Grey, ku theksohej se “30,000 shqiptarë u përfaqësuan në mitingun e madh të mbajtur në Boston, kundër copëtimit të Shqipërisë midis fqinjëve”. Udhëheqës i mitingut ishte Kristo Dako, ndërsa folësja kryesore ishte zonjusha Parasqevi Qiriazi. Më 17 maj 1914, në Boston u mbajt një miting tjetër, sërish nën organizimin e “Vatra”, ku morën pjesë qindra shqiptarë, të cilët protestuan barbarizmat greke në Shqipërinë e Jugut. Më 23 qershor 1915, po ashtu u mbajt një miting i madh “për të mbrojtur kufijtë e Shqipërisë”.Konferenca e Paqes, punimet i filloi më 19 janar 1919.Pretendimet e fqinjëve të Shqipërisë ndaj saj dhe territorit të saj kishin filluar shumë më herët, andaj edhe gjatë punës së konferencës, çështja shqiptare vihej në diskutim ngushtë e lidhur me çështjen e grekëve, italianëve e po ashtu edhe me çështjen serbe.Delegacioni shqiptar, që në fillim të Konferencës së Paqes në Paris hasi në vështirësi dhe u gjend përballë kërcënimeve të integritetit tokësor shqiptar, të cilat vinin nga çarqet zyrtare të Greqisë. Po ashtu, faktorë të tjerë e kushtëzonin situatën jo të favorshme të delegacionit shqiptar. Qeveria e përkohshme nuk ishte e njohur nga fuqitë evropiane, kështu që Shqipëria nuk mund të përfaqësohej zyrtarisht në konferencë dhe pamundësia e kontaktit direkt në konferencë nuk mund të kompensohej me asgjë. Përveç kësaj, pjesëmarrësit e konferencës nuk dinin se kë ta merrnin për përfaqësues të vërtet dhe serioz, delegacionin e qeverisë së përkohshme, apo Esat Pashën, që u paraqit në emër të njëfarë qeverie që e kishte formuar vetë. Në Shqipëri, grupet atdhetare brenda dhe jashtë vendit u bashkuan për të thirrur një kongres me përfaqësues nga të gjitha krahinat e vendit, që të formonin një qeveri kombëtare, e cila do të përfaqësonte vendin në Konferencën e Parisit. Ky kongres u mbajt në Durrës, më 25 dhjetor 1918, nën kryesimin e Mehmet Konicës. Delegatët e kongresit, të mbështetur në parimin e “vetëvendosjes” dhe sidomos në vendimet e Konferencës së Ambasadorëve, të vitit 1913, që patën njohur Shqipërinë si vend të pavarur dhe sovran, kërkuan heqjen e mundësinë për “qeverinë” e Esat Pashë Toptanit që të paraqitej si përfaqësuese e Shqipërisë dhe e popullit shqiptar. Kongresi, po ashtu, caktoi përbërjen e delegacionit që do të përfaqësonte Shqipërinë në Konferencën e Paqes. Përveç kryeministrit, i cili do të kryesonte delegacionin, si anëtarë të tij do të ishin edhe ministri i Punëve të Jashtme Mehmet Konica, imzot Luigj Bumçi, dr Mihal Turtulli dhe Mithat Frashëri. Delegacioni hasi në vështirësi dhe u gjend përballë kërcënimeve të integritetit tokësor shqiptar, të cilat vinin nga çarqet zyrtare të Greqisë.Shqiptarët mbështetën shumë shpresa tek Konferenca e Paqes dhe sidomos tek presidenti Uillson.
Roli i mërgatës shqiptare
Në një takim me Nolin, presidenti Uilson e kishte siguruar atë se do ta ndihmonte Shqipërinë. Po ashtu, ish-presidenti Rusvelt dukej se ishte jashtëzakonisht i informuar për Shqipërinë.Dr Mihail Turtulli dhe Faik Konica kërkuan nga presidenti Uilson që të hidhte poshtë kërkesat e padrejta greke ndaj territoreve shqiptare.Këta atdhetarë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare u përpoqën të bindnin presidentin e SHBA-ve se Greqia, përmes propagandës së vet të paskrupullt, përpiqej që shqiptarët ortodoks të Shqipërisë së Jugut t`i paraqiste si helenë.Dr. Mihail Turtulli, delegat i shoqatës Pan-Shqiptare dhe anëtar i Këshillit Kombëtar Shqiptar, në letrën dërguar Presidentit të SHBA-ve në Uashington, kërkon mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve nga fqinjët që donin të copëtonin Shqipërinë. Kryesisë së Konferencës së Paqes i drejtoheshin shqiptarët përmes telegrameve nga të gjitha qytetet e Shqipërisë dhe jashtë saj, siç ishte rasti me përfaqësuesit e popullsisë së Beratit, të cilët kërkonin nga Konferenca zbatimin e parimeve të drejtësisë, shpallur nga Presidenti Uillson dhe po ashtu kërkonin që të merreshin në konsideratë kërkesat e popullit shqiptar. Të rinjtë shqiptar të Epirit të Veriut i dërguan telegram T. Pashës në Paris për të ngritur zërin pranë Konferencës së Paqes për aneksimin e Epirit të Veriut një Shqipërie të lirë.Po ashtu përfaqësuesit e diasporës i dërguan Paqes së Versajës shumë memorandume në mbrojtje të çështjes shqiptare. Kronologjia e memorandumeve nis me memorandumin e 28 tetorit 1918, sjellë nga Mihajl Tortulli. Çarls Eriksoni, anëtar i komisionit të formuar nga “Vatra”, i cili kishte jetuar në Shqipëri në vitet 1914-1916 e që e njihte mjaft mirë problemin shqiptar, i informoi anëtarët e komisionit për tërë çështjen shqiptare, duke hedhur poshtë pretendimet greke se okupimi i hershëm nga ushtritë e Austrisë, Serbisë, Italisë, Francës dhe Greqisë, gjatë Luftës së Parë Botërore nuk i lejoi Shqipërisë të paraqitej si shtet sovran në anën e Antantës. Eriksoni kërkoi që delegacioni i SHBA-ve të propozonte në Konferencën e Paqes në Paris që të formohej një komision neutral, të cilin do ta përbënin dy amerikanë, dy italianë dhe dy shqiptarë. Pas plebishitit do t`i propozohej Lidhjes së Kombeve një zgjidhje e drejtë e vijës kufitare midis Serbisë, Shqipërisë dhe Greqisë. Konstantin Çekrezi dhe Kristo Dako paraqitën historikisht çështjen shqiptare, duke ofruar fakte të pamohueshme rreth zgjidhjes së drejtë të vijës kufitare midis Shqipërisë dhe Greqisë. Gjatë muajit prill, Konferenca e Paqes në Paris, filloi të shqyrtonte Traktatin e Paqes me Austrinë dhe Hungarinë, të përfshira në Traktatin e fshehtë të Londrës. Shtetet e Bashkuara të Amerikës, që nuk ishin të lidhura me këtë traktat, i dërguan një memorandum Qeverisë së Romës, në prill të vitit 1919, me të cilin i njihnin Italisë të drejtën e zotërimit të disa ishujve në veri të Detit Adriatik dhe të Vlorës, ndërsa Rjeka (Fiume) parashihej të shpallej qytet i “lirë” dhe të shndërrohej në port ndërkombëtar. Ky memorandum iu dorëzua Qeverisë Romës, përkundër faktit që mërgata shqiptare në SHBA, në një letër dërguar në janar 1919, sekretarit të Punëve të Jashtme të SHBA-ve, Robert Lensingut, informonte se shoqëria Pan-Shqiptare “Vatra” kishte miratuar rezolutën në të cilën kërkohej që SHBA-të të angazhohen në rrafsh ndërkombëtar që të sigurohet pavarësia dhe sovraniteti i Shqipërisë, duke propozuar plebishitin për territoret ndaj të cilave ushqenin aspirata shtetet fqinje. Federata Pan-Shqiptare, më datën 4.01.1919, në Boston, në mbledhje të jashtëzakonshme kishte miratuar rezolutën, me të cilën i bëhej thirrje SHBA-ve të merrej me vendosjen përsëri të sovranitetit shqiptar, nën garantimin e bashkësisë ndërkombëtare.Me këtë rezolutë, ata kërkojnë që të gjitha territoret ku popullsia shqiptare është shumicë dhe në territoret e diskutueshme, të zhvillohet referendum, por kjo duhet të bëhet pas ardhjes së trupave amerikane, në mënyrë që të popullsisë t`i jepet “mundësia të shprehet lirshëm”. Mehmet Konica, dr Adhamilli dhe profesor Xhorxh Heroni kishin iniciuar çështjen e një protektorati amerikan mbi Shqipërinë. Heroni, nëpërmjet përfaqësisë amerikane diplomatike në Zvicër i kishte dërguar Uilsonit të gjithë dokumentacionin që kishte të bënte me këtë çështje. Fan Noli, kryetari i atëhershëm i “Vatrës” ishte për një ndihmë amerikane, por ishte i mendimit se protektorati italian, si çdo protektorat tjetër, përfshirë këtu dhe atë amerikan, paraqiste rrezik për paqen në Ballkan. Noli e sheh zgjidhjen në krijimin e një komisioni amerikan që do të përcaktohej nga qeveria e SHBA-së, detyra e të cilit do të ishte të ndihmonte shqiptarët në krijimin e shtetit, ku çdo shqiptar do të ndihej i kënaqur.
Thirrjet e shqiptarëve për ndihmë nga Amerika
Ai mendon se fakti që Amerika nuk ka interesa të vetat në këtë rajon, është garancia më e mirë që fuqitë evropiane nuk do të kundërshtojnë atë dhe kështu do të mënjanohen makinacionet politike, që vazhdimisht prishin qetësinë në Ballkan. Çarls Telford Erikson së bashku me Mehmet Konicën përgatiti një memorandum të cilin ia dërgoi Konferencës së Paqes. Memorandumi mban titullin “Gjashtë arsye për të cilat Amerika duhet të bëhet mandator ndaj Shqipërisë”.Arsyeja e parë ishte fakti që Amerika hyri në luftë për synime morale. Arsyeja tjetër është se Amerika, duke pranuar mandatin, do të kryente obligimin e Konferencës së Paqes për mbrojtjen e të drejtave të kombeve dhe për vendosjen e kufijve mbi baza etnike. Eriksoni mendonte se Amerika e kishte për detyrë të pranojë thirrjen e shqiptarëve, të cilët kërkonin ndihmë, njëlloj sikurse kapitenin i anijes që e ka për detyrë t`i përgjigjet sinjalit S.O.S. dhe t`i ofrojë ndihmë anijes që po mbytet.Më tutje, Eriksoni nënvizon në memorandum, se detyra e Amerikës është që të mbetet në Evropë dhe të ndihmojë në çlirimin e popullit shqiptar dhe t`i ndihmojë atij të ngrihet dhe “me bekimin e gjithë botës të vendos harmoni dhe marrëdhënie të fqinjësisë së mirë në Ballkan”. Delegacioni shqiptar, më 7 mars 1919 kishte paraqitur kërkesën zyrtare për përcaktimin e SHBA-së si mandator të Shqipërisë. Në fillim të prillit të vitit 1919, çështja e mandatit të Italisë mbi Shqipërinë dhe çështja e sovranitetit të saj të plotë mbi Vlorën, bëhen aktuale.Në delegacionin shqiptar lindin kontradikta lidhur me trajtimin e mëtejshëm të Italisë.Turhan Pashën, i cili ishte për një zgjidhje kompromisi me Italinë e zëvendëson në postin e kryetarit të delegacionit ipeshkvi Luigj Bumçi. Delegacioni shqiptar dërgon në Konferencën e Paqes edhe një letër të nënshkruar nga Mehmet Konica, Mihal Turtulli dhe Mit`hat Frashëri. Në këtë letër, këta japin arsyet pse Italia nuk mund të jetë mandator i Shqipërisë. Po ashtu theksojnë se vetëm Amerika disponon autoritetin moral të nevojshëm për realizimin e një mandati mbi Shqipërinë dhe më tutje theksojnë se, në rast kundërshtimi të SHBA-së, të përcaktohet një forcë tjetër si mandator, që pas arsyeve të dhëna pse Italia nuk duhet të ishte mandator, lë të nënkuptohet se ata kishin parasysh një mandat francez apo anglez. Kjo kërkesë u vonua për 14 ditë. Kolonitë e emigrantëve shqiptarë në Rumani, Turqi dhe Amerikë, po ashtu i dërguan presidentit Uilson një peticion ku kërkonin nga ai që të pranonte një mandat amerikan mbi Shqipërinë, “në mënyrë që ta udhëheq atë në rrugën e progresit dhe të qytetërimit, në mënyrë që ajo të bëhej faktor i rregullit dhe i paqes në Ballkan”. Kryetari i Partisë Kombëtare Shqiptare dhe aktivisti i njohur i emigracionit shqiptar në Amerikë, Kristo Dako kërkoi nga Uilsoni që ta anulojë vendimin e tij për aneksimin e Vlorës Italisë, duke argumentuar se ky vendim është në kundërshtim të hapur me parimin “Ballkani – popujve të Ballkanit”. Delegacioni i kolonive shqiptare nga Turqia, Rumania dhe Amerika, me një letër drejtuar presidentit Uilson, shprehin “keqardhjen e thellë” për vendimin e tij lidhur me Vlorën, duke i kujtuar se ky vendim ishte në kundërshtim me parimet e tij të shpallura më herët e sidomos pas fjalimit të mbajtur 23.04.1919 para popullit italian, në të cilin u deklarua për të drejtat e popujve të vegjël. Emigrantët shqiptarë në Amerikë, përmes revistës “The Adriatic Review” e gjykuan ashpër vendimin e Uilsonit.Ata vënin në pikëpyetje seriozitetin e parimeve të shpallura të Uilsonit. Në artikullin “Çështja e Vlorës”, në maj 1919, të po kësaj reviste, ndër të tjera thuhej “A mund të harrohet se Vlora është qyteti ku më 28 nëntor 1012 u shpall Pavarësia e Shqipërisë”. Pas njoftimit nga shtypi se konferenca ka ndërmend që t`i jap një mandat Italisë mbi Shqipërinë, mandat që kundërshtohej nga populli shqiptar, delegatët e kolonive shqiptare kërkojnë që Shqipëria të vihet nën udhëheqjen e SHBA-së, në hapat e para të jetës së saj. Edhe përkundër të gjitha këtyre kërkesave, kundërshtimeve dhe peticioneve, presidenti Uilson ishte kundër përfshirjes së Amerikës në problemin tejet të ngatërruar shqiptar.Megjithatë, ai mendonte se mandati i ndonjë shteti të huaj mbi Shqipërinë, është zgjidhje e vetme e problemit të Shqipërisë.“Çështja e Adriatikut”, ngjalli diskutime të ashpra e të gjata. Kjo çështje, jo vetëm që e ndërlikoi problemin shqiptar, por ndikoi që delegacioni shqiptar të përçahet dhe ndahet në dy grupe. Grupi i parë, me të cilin u bashkuan edhe përfaqësuesit e mërgatës shqiptare nga SHBA, kërkonte që çështja shqiptare të zgjidhej duke u mbështetur në politikën anglo-saksone (SHBA-Anglia-Franca), ndërsa grupi i dytë, të cilit i printe Turhan Pasha, mendonte se çështja shqiptare mund të zgjidhej me angazhimin e Italisë. Përfaqësuesit e grupit të parë, që vepronin nën ndikimin e Mërgatës Shqiptare të Amerikës, ishin të bindur se Qeveria e Uashingtonit do të angazhohej me seriozitet rreth çështjes shqiptare, pasi që SHBA-të nuk kishin ndonjë interes të veçantë në Ballkan. Më 9 dhjetor 1919, përfaqësuesit e Anglisë, Francës dhe SHBA-së i dorëzuan qeverisë italiane një memorandum, në të cilin, në këmbim për autonominë e Rjekës, të cilën Italia e kërkonte me këmbëngulje dhe heqjen dorë nga disa kërkesa në bregdetin lindor të Adriatikut, i ofrohej sovraniteti mbi Vlorën dhe mandati ndaj Shqipërisë. Bazuar në këtë memorandum, kufiri midis Shqipërisë dhe Mbretërisë SKS do të ishte kufiri i vendosur në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, viti 1913, ndërsa caktimi i kufirit midis Shqipërisë dhe Greqisë kënaqte kërkesat e Qeverisë së Athinës. Çështja e Korçës mbetej të zgjidhej në një konferencë të ardhshme. Nënshkruesit e këtij memorandumi deklaroheshin për pavarësinë e Shqipërisë, por për këtë asaj i duhej ndihmë dhe sipas mendimit të tyre, Italia ishte mandatori më i natyrshëm, prandaj i jepej e drejta të pushtonte Shqipërinë për dy vjet dhe pastaj i tërë territori, me përjashtim të Vlorës, duhej të çmilitarizohej dhe të mbetej krejtësisht i pavarur. Me këtë memorandum, Italia nuk ishte e kënaqur, ashtu sikurse as Jugosllavia. Më 14 janar 1920, Llojd Xhorxhi Klemanso dhe Niti, në mungesë të Polkut, përfaqësuesit të SHBA-së, arritën një marrëveshje sipas së cilës Shqipëria ndahej ndërmjet Greqisë, Jugosllavisë dhe Italisë. Sipas kësaj marrëveshja, tërë Istria dhe Rjeka i mbetej Italisë dhe për këtë Jugosllavia protestoi, duke u deklaruar për pavarësinë e Shqipërisë, me qëllim që t`i mbajë sa më larg italianët nga bregdeti lindor i Adriatikut. Konflikti ndërmjet Italisë dhe Jugosllavisë zgjidhet me marrëveshjen e Rafallos, nënshkruar në nëntor 1920, nga e cila Shqipëria, falë ndërhyrjes së presidentit Uilson ishte e përjashtuar.SHBA reagoi ashpër ndaj kësaj përpjekje të fuqive evropiane për ta zgjidhur çështjen e Adriatikut në mungesë të përfaqësuesit amerikan. Presidenti Uilson, në deklaratën e tij thotë se “Memorandumi i 9 dhjetorit, në një masë të madhe shprehet për bashkimin e shtetit shqiptar, kurse marrëveshja e datës 14.01.1920 e ndan popullin shqiptar, me gjithë protestat e tij të ashpra, ndërmjet tre shteteve të huaja”. Klemanso dhe Llojd Xhorxhi, kësaj deklarate të Uilsonit iu kishin përgjigjur me arsyetimin se janë bërë përpjekje maksimale që të kënaqën interesat e të gjitha palëve dhe se detajet për të drejtat e Jugosllavisë, Greqisë dhe Italisë në Shqipëri nuk kishin përfunduar. Sidoqoftë, ata do të kishin parasysh interesat e ardhshme të popullit shqiptar. Në Konferencën e Parisit, presidenti Uilson, së bashku me delegacionin amerikan pati ndikim vendimtar në zgjidhjen e çështjes së Shqipërisë, në kuptimin që me qëndrimin e tij pengoi zgjidhje të parakohshme, të cilat në kushtet e asaj kohe, do të ishin me siguri në dëm të Shqipërisë. Me këtë shtyrje u mundësua që kjo çështje t`i paraqitet Lidhjes së Kombeve dhe Konferencës së Ambasadorëve në Paris, në momentin kur Shqipëria tashmë ishte bërë anëtare me të drejta të plota e Lidhjes së Kombeve dhe rrethanat ndërkombëtare ofruan zgjidhje dhe perspektivë tjetër për Shqipëri.Rol të rëndësishëm në sensibilizimin e popullit amerikan si dhe diplomacisë amerikane për çështjen e Shqipërisë luajti mërgata shqiptare, e cila, lirisht mund të themi se ishte lidhja e parë shqiptaro-amerikane.Mërgimtarët shqiptarë, krahas punës që bënin për mbajtjen e familjeve të tyre, punuan edhe për çështjen kombëtare, duke u organizuar dhe formuar shoqëri kulturo-arsimore e patriotike. Në Amerikë, në mesin e mërgimtarëve, vendoset edhe intelektuali Faik Konica, që së bashku me Fan Nolin, Kristo Dakon dhe atdhetarë të tjerë, në vitin 1912 formojnë Federatën Pan-shqiptare “Vatra”, me seli në Boston, që ishte një bashkim i 13 shoqërive patriotike. “Vatra” bëri një punë të madhe në informimin e qytetarëve amerikanë rreth zhvillimeve në Shqipëri, rreth vuajtjeve të popullit shqiptar, spastrimeve etnike të viseve të banuara nga shqiptarët dhe për çdo çështje tjetër në lidhje me shqiptarët dhe trojet shqiptare.Në Konferencën e Paqes në Paris, qëndron në faktin se Presidenti Uilson pengoi jetësimin e Traktatit të fshehtë të Londrës, të vitit 1915, i cili nënkuptonte eliminimin e Shqipërisë.Presidenti Uillson dhe delegacioni amerikan, me vendimet e tyre në këtë Konferencë penguan fuqitë evropiane të realizojnë propozimet mbi zgjidhjen e problemeve të Ballkanit, të paraqitura nga shtete fqinje të Shqipërisë, propozime këto që dosido çonin në copëtimin e trojeve shqiptare. Kjo e arritur në këtë konferencë, ishte rezultat i punës së anëtarëve të federatës “Vatra” dhe shqiptarëve të Amerikës, në përgjithësi, të cilët luajtën rol vendimtar në ndihmën dhe konsolidimin e shtetit shqiptar gjatë periudhës nga Kongresi i Lushnjës, më 31 janar 1920, deri te njohja de jure e Shqipërisë nga Qeveria e SHBA-së, më 28 gusht 1922.
Mr Xhylije IBRAHIMI
*(Autorja është studiuese e marrëdhënieve ndërkombëtare)

NGA IZET SHEHU*/
Në tryezën ngjyrë dhelpre të Konferencës së Parisit më 1919-tën, po luhej një nga tragjeditë më absurde mbi shpinën e kombit tonë, nga më të vjetrit, më krenarët dhe nga më bujarët në Gadishullin e Ballkanit. Fuqitë e Mëdha u treguan kasapë të pamëshirë me kufijtë e Shqipërisë në vitin 1913-të. Qeveria e Turhan Pashë Përmetit u tregua e qulltë për të mbrojtur çështjen kombëtare. Në këto rrethana, Shqipëria kërcënohej nga dhëmbët prej ujku të fqinjëve shovenë. Këtë detyrë jashtëzakonisht të vështirë dhe kyçe e mori Komisioni Organizator i Mbledhjes Kombëtare, që përbëhej nga patriotë të kulluar me emër, si: Eshref Frashëri, Sheh Ibrahim Karbunara, Ferid Bej Vokopola e Nebi Sefa. Më 1 janar 1920 komisioni i drejtoi vendit thirrje për një mbledhje kombëtare. Pse u caktua pikërisht Lushnja për këtë eveniment historik mjaft të rëndësishëm?
E para, se ishte në qendër të Shqipërisë. Pra, faktori gjeografik. Në një letër që “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës” më 7 janar 1920 i drejton komitetit thuhet se: “paria e Lushnjës tregoi në krahasim me vendet e tjera një kurajë civile më të madhe e prandaj duhet me i çue asaj një letër përgëzimi e mirënjohjeje”.
Pra, thamë, pozicioni kyç. Arsyeja e dytë: në këtë qytet kishte atdhetarë të vendosur.
Së treti: populli i kësaj treve ishte aktiv në Rilindjen Kombëtare. Në fillimet e shek. XIX, Abaz Bej Lushnja drejtoi “Besëlidhjen e Beratit”, apo pjesëmarrja aktive e banorëve të kësaj treve, etnikisht e pastër, shqiptare, në aktin historik të ngritjes së flamurit në Vlorë më 28 Nëntor 1912 me përfaqësuesit e saj: Nebi Sefa, Ferid Vokopola etj.
Së katërti: Lushnja është zonë tranzitore, ku përzihen gegë e toskë.
Duke pasur këto përparësi, patriotët lushnjarë u lidhën me personalitete kombëtare nga më të spikaturit e kohës.
Dua të theksoj në këtë trajtesë se, në dhjetor të vitit 1919-të në teqenë me emër të Ibrahim Sheh Karbunarës, u bënë disa takime pune për organizimin e këtij Kuvendi Kombëtar, ku ishte i pranishëm dhe konsulli anglez M. Iden, i cili përkrahu pa rezerva këtë ide kombëtare. Komitetin Organizator e kryesoi Sheh Karbunara. Rol në këtë komsion luajti Eshref Frashëri, i cili në këtë kohë punonte në Lushnjë. Duke qenë anëtar i komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës” ai bashkëpunonte me atdhetarë me emër, si: Hoxha Kadria e Sali Nivica. Pra, siç e thashë që në fillim, kjo veprimtari me përmasa kombëtare synonte mbrojtjen e viseve shqiptare nga shovenë grekë e serbo-kroato-sllovenë.
Meqë s’kishte ndërtesë të përshtatshme, shtetërore, Komisioni caktoi shtëpinë e Fugëve, sepse plotësonte kushtet.
Në çastet kur jam duke hedhur në letër këtë trajtesë, kam ndër duar një dokument autentik arkivor për këtë Kongres, nga më themelorët e historisë sonë.
Dihet se 1913 na sakatoi pa mëshirë, na cungoi, na preu gjymtyrët. Edhe sot, jetojmë të shpërndarë në pesë shtete. Jemi unikalë për këtë fatkeqësi në mbarë planetin.
Ia bëmë vetes apo ramë në grackën e atyre që as na kanë dashur, as na duan dhe as kanë për të na dashur kurrë. Se ne i kemi tashmë të qartë miqtë dhe armiqtë tanë tradicionalë. Delfinët dhe peshkaqenët. I kemi të qartë. Po, atëherë, përse luajmë rolin e të paditurit? Përse? Përse në muzetë historike ende vegjetojnë mediokër e të molepsur? Të parët që duhen ballafaquar me dosjet e diktaturës duhet të jenë ata!
Po iu citoj disa rreshta nga procesverbali arkivor i ditës së parë të Kongresit të Lushnjës:
Çelja e I-rë e Mbledhjes Kombëtare
Lushnje, 21/01/1920
….Sot, ditë e Mërkurë 21/01/1920 ora 10 p. Drekë, tue qenë dita e caktueme për çeljen e Mbledhjes Kombëtare, me gjithë vonesën e letërthirrjeve nuk kanë arritur shumica e Delegatvet, delegatët e arrijtun u mblodhën më Sallën e Mbledhjes në shtëpi të Z. Kaso Fugës, e, pasi u bë një lutje prej të përndershmit Sheh Ibrahim Karbunarës, Zotnië Ferid Bej Vokopola, në emën të Komisjonit të Lushnjës, mbajti një ligjëratë për mirëseardhjen e Delegatvet. Shkëlqesia e Tij Z. Aqif Pasha Elbasani, ju përgjigj kësaj ligjerate me fjalë patriotike të flakta. Mbas kësajë ceremonie, komisjoni i përmendun u hoq e mbledhja filloj nga punët.
Përkohësisht u emnue si sekretar i Kuvendit Z. Ferid Vokopola. Për të këqyrun letërpërfaqësimet e Delegatve u zgjodh një komision i posaçëm prej (5) pesë vetash:
Irfan Bej Ohri, Qazim Kokoshi, Kostaq Kotta, Fasli Frashëri dhe Adem Peqini. Mbas kësaj zgjedhje u vendos që mbledhja t’i pushojë punët për derisa të mbrrijë shumica e Delegatvet”.
Morën pjesë në këtë Kongres gjithsej 37 delegatë. Delegatët e Shkodrës dhe të Lezhës s’mundën të mirrnin pjesë. Senatorët e këtyre Prefekturave u la të zgjidhen nga vetë Prefektura.
Mbas këtij vendimi Z. Xhaferr Ypi, delegati i Durrësit propozon “që me qenë se Lushnja mori iniciativën për këtë Kongres t’i jepet për nderim e drejta me u përfaqësue veçanërisht në Senat.
Delegati i Lushnjës i përndershmi Sheh Ibrahim Karbunara, tue iu falë Mbledhjes së Kombit, thotë se Lushnja nuk e bani për shëpagim, por e quajti për detyrë. Atëherë Z. Eshref Frashëri, delegat i Korçës, propozon t’i shkruhet popullit të Lushnjës një letër falnderimi prej anës së Mbledhjes Kombtare që t’i mbetet kujtim n’arkiv të katundaris së Lushnjës.
Delegate i Mallakastrës, Z. Bektash Cakrani, propozon në kabinetin qeveritar zotrinjtë: Sulejman Delvina, Iliaz Virjoni, Amet Zagolli, Sotir Peci, Ndoc Çoba, Mehmet Konica. Z. Iliaz Virjoni për shkaqe të veçanta nuk pranoi: u propozua Z. Hoxha Kadria, i cili u pranua.
Votimi u bë çeltazi (fjalë në dokumentin origjinal). U bë betimi i delegatëve dhe i Këshillit të Naltë.
U zgjodh kabineti:
Kryeministër Z. Sulejman Bej Delvina
Zëvendës Z. Eshref Bej Frashëri
Ministër i P. Mbrendshme Z. Ahmet Bej Zagolli
Ministër i P. të Jashtme Z. Mehmet Bej Konica
Ministër i Arsimit Z. Sotir Peci
Ministër i Drejtësisë Z. Hoxha Kadria
Zëvendës Z. Hysen Bej Virjoni
Ministër Finance Z. Ndoc Çoba
Zëvendës Z. Idhomen Kosturi
Kongresi u hap më 21/1/1920 dhe mbaroi punimet më 31/1/1920.
Duke paraqitur në këtë trajtesë disa çaste të marra nga burimi arkivor, autentik, dua të hedh dritë mbi ca të vërteta. Për falsifikatorë e retushues të këtij Kongresi dhe protagonistëve të tij të shquar do të merrem në një shkrim tjetër. Koha është si deti. Herët a vonë gjërat i nxjerr në breg. Herët a vonë.(Dielli arkiv-Janar 2010)
* Izet Shehu, ish mësues i Gjuhës dhe Letërsisë shqipe, ish deputet i Partisë Demokratike nga viti 1992-1996,ndërroi jetë me 25 Nëntor 2012 në Tiranë. I ndjeri është autor i librave:
• “Çiltërsi lirike”, përmbledhje poetike
• “Vjeshtë njerëzore”, përmbledhje poetike
• “Ëndrra trëndafilash në borë”, përmbledhje poetike
• “Brohorima e një dimri”, përmbledhje me tregime dhe novela
• “Troku i fatit të verbër”, përmbledhje poetike
• “Mjegulla e trishtimit”, përmbledhje me tregime
• “Fatkeqja e bukur”, novelë
• “Perëndimi në zabelin plak”, përmbledhje me tregime
• “Mbi qerpikë çlodhet agu”, përmbledhje me poezi
• “Drithërime muzgu”, përmbledhje poetike.
• Vetëm një grua-roman 2007
• Trikani, tregime dhe esse-2008
• Hija e Korbit të bardhë-Publicistikë dhe esse
• Kundër frymës mohuese- Publicistikë letrare 2010
• Bari mbi rrënoja- Poezi 2012
• Antologjia 10×10

Në Kujdesin e Presidentes së Republikës së Kosovës, Atifete Jahjaga, organizohet akademi përkujtimore me rastin e 10 vjetorit të shuarjes së Presidentit historik, Dr. Ibrahim Rugova. Akademia mbahet në 21 janar në orën 18:00 në Teatrin Kombëtar në Prishtinë./
KOSOVA KUJTON PRESIDENTIN HISTORIK IBRAHIM RUGOVA, BOTA NDEROI PARA 10 VITESH/
-Presidentin historik Ibrahim Rugova, arkitekti i pavarësisë, u shua para 10 vitesh, në 21 janar 2006, duke lënë me veprën e tij jetësore gjithmonë ndezur dritën e të ardhmes për Kosovën shtet euroatlantik/
-Në 16 janar 2006, Presidenti Ibrahim Rugova priti kardinalin e Venedikut, Anxhelo Skola dhe shefin e Zyrës Amerikane në Prishtinë, Filip Goldberg. Këto ishin takimet e fundit që Presidenti Rugova ka zhvilluar me diplomatë/
-Presidenti historik Rugova në intervistën që kam zhvilluar për gazetën Rilindja në fundvitin 2002: Gjithësesi ne duhet t’i kemi simbolet shtetërore si shtet i Kosovës…Për himnin, do përkujtuar se është ajo kënga e dashur e 1912-tës, që e kanë kënduar të gjithë shqiptarët./
-Personalite të larta nga e gjithë bota, sa herë që vijnë në Kosovë kujtojnë me vlerësimet më ta larta Presidentin historik Rugova. Çka kanë thënë presidenti amerikan Clinton e kryeministri britanik Blair për kristalet e Rugovës dhe “besën” e dhënë për të ndihmuar Kosovën/
Nga korrespondenti në Kosovë i Gazetës DIELLI, Behlul JASHARI/
PRISHTINË, 20 Janar 2016/ Kosova kujton Presidentin historik Ibrahim Rugova, arkitektin e pavarësisë, i cili u shua para 10 vitesh, në 21 janar 2006, duke lënë me veprën e tij jetësore gjithmonë ndezur dritën e të ardhmes për Kosovën shtet euroatlantik.
Më shumë se gjysëm milioni njerëz u mblodhën në Prishtinë, gjithë bota nderoi në përcjelljen e fundit për Presidentin historik të Pavarësisë së Kosovës, Ibrahim Rugova, i cili prehet në amshim në lagjen Velania te Bregu i Diellit, në Prishtinë.
Nën patronazhin Presidentes së Republikës së Kosovës, Atifete Jahjaga, organizohet akademi përkujtimore me rastin e 10 vjetorit të shuarjes së Presidentit historik, Dr. Ibrahim Rugova. Akademia mbahet në 21 janar në orën 18:00 në Teatrin Kombëtar në Prishtinë.
“Presidenti Ibrahim Rugova ndërroi jetë”, bënte të ditur Presidenca e Kosovës në komunikatën e dërguar para 10 viteve, në 21 janar 2006, në mesditë.
“Presidenti i Kosovës Ibrahim Rugova, prijësi i Kosovës në vitet e mëdha të procesit për pavarësi të vendit tonë, ndërroi jetë sot (e shtunë) në ora 11:38.
Presidenti Rugova ndërroi jetë në shtëpinë e vet në Prishtinë, duke pasur përreth familjen e tij, mjekun personal me stafin ndihmës nga vendi, si dhe mjekë amerikanë.
Presidenti Rugova vuante nga kanceri në mushkëri, me të cilin ishte diagnostifikuar në fund të gushtit të vitit 2005.
Ai ndërroi sot jetë në fazën terminale të sëmundjes primare, pasi luftoi këtë sëmundje gjithë këta muaj me guxim të pashoq dhe moral të lartë. Opinioni do të njoftohet me kohë për detajet që lidhen me nderimet e fundit që do t’i bëhen Presidentit Rugova”, thuhej në komunikatën e Presidencës së Kosovës.
Në ndërkohë, zëdhënësi i Presidentit, Muhamet Hamiti, u kishte deklaruar medieve ndërkombëtare: “Rugova e zhvilloi betejën e vet me kancerin me dinjitet dhe guxim të madh deri në frymën e fundit”.
21-25 janar 2006 – Këshilli i Varrimit, i udhëhequr nga kryetari i Kuvendit, Nexhat Daci, në të cilin marrin pjesë figura eminente vendore por edhe autoritetet më të larta ndërkombëtare në Kosovë, cakton fillimisht 5 ditë zie, për të vendosur në fund që për Presidentin Rugova Kosova do të mbante 15 ditë zie – deri më 6 shkurt. Bëhen përgatitjet e plota për ceremonitë mortore të Presidentit Rugova. Qindra mijëra njerëz, simbas vlerësimeve të mediave të huaja mbi një milion, me gjithë motin e ftohtë me temperatura deri në -18 gradë celsius që mbretërojnë në Kosovë, i bëjnë nderime Presidentit të ndjerë, trupi i të cilit ishte sjellë për homazhe në hollin e Kuvendit të Kosovës.
26 janar 2006– Rreth një gjysmë milioni njerëz marrin pjesë në funeralin e Presidentit Rugova, i cili pasditen me acar varroset në Varrezat e Dëshmorëve në Velani. Rugova varroset me nderimet më të larta shtetërore e ushtarake, që janë quajtur “ceremoni kombëtare”. Mbi 50 delegacione nga vende të ndryshme të botës, udhëhequr edhe nga delegacione presidenciale, marrin pjesë në shërbesat përkujtimore. Arkivoli me trupin e Presidentit Rugova, mbështjellë me Flamurin e tij propozuar për Flamur shtetëror të Kosovës, bartet në “Shtratin e Topit” nga formacione të Trupave Mbrojtëse të Kosovës, që kryen ceremonitë ushtarake të një funerali shtetëror, gjatë kortezhit që niset nga ndërtesa e Kuvendit të Kosovës, për të kaluar, nëpër Rrugën Nëna Tereze, rrugës kah Fakulteti i Filologjisë dhe Instituti Albanologjik, ku kishte studiuar e punuar Rugova, përpjetë drejt sallës “1 Tetori”. Fjalë përkujtimore në ceremoninë qendrore mbajnë PSSP Soren Jessen-Petersen, kryetari i Kuvendit, Nexhat Daci, kryeministri Bajram Kosumi, Përfaqësuesi i Lartë i BE-së për Politikë të Jashtme, Havier Solana, anëtari i kabinetit të Presidentit amerikan Bush, Xhekson, dhe nënkryetari i LDK-së, Kolë Berisha.
Rreth orës 14.35 minuta kortezhi funebër, pasi kalon nëpër rrugën Agim Ramadani, dhe rrugës përpjetë drejt Varrezave të Dëshmorëve, mbërriti në vendin ku do të pushojë përgjithnjë – në Varrezat e Dëshmorëve në Velani, jo shumë larg nga rezidenca ku kaloi 12-13 vjetët e fundit të jetës. Trupi i Presidentit Rugova u lëshua në tokën e Kosovë pak minuta më vonë, para orës 15:00. Varri i Presidentit Rugova, mbuluar me pllakë të bardhë mermeri, ruan me shkronja të arit shënimet elementare: Ibrahim Rugova, 1944-2006.
I gjithë funerali i Presidentit – nga ora 09:00 e mëngjesit – transmetohet drejtpërdrejt në të tri televizionet me shtrirje kombëtare në Kosovë – RTK, RTV21 dhe KTV, por edhe nga stacione televizive nga Shqipëria. Ndërsa, disa televizione të huaja kohë pas kohe kyçen në transmetim të drejtpërdrejtë.
Më pak se një muaj para se të kaloi në amshim njeriu që bëri epokë, Presidenti historik Rugova – Presidenti i lëvizjes së fuqishme gjithëpopullore demokratike për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës, në ditën e përvjetorit të themelimit të LDK-së, partisë-lëvizje, që e udhëhiqte që nga fillimi, më 23 dhjetor 2005, regjistrova fjalët-mesazhin e tij, si një amanet, në rezidencën në lagjen Velania të Prishtinës.
“Objektivi kryesor është pavarësia e Kosovës. Do të punojmë në të gjitha segmentet që të jetë një pavarësi e qëndrueshme, që do t’u përgjigjet të gjithë qytetarëve të Kosovës, në të mirë të të gjithë qytetarëve të Kosovës”, theksonte Presidenti Rugova në atë takim të fundvitit të tij të fundit.
Në vitin 2006, në 6 janar Presidenti Ibrahim Rugova merr urime nga Presidenti amerikan Bush dhe kryeministri britanik Bler për festat e fundvitit.
Në, 11 janar, pas një sulmi në zemër, vdes në moshën 68 vjeçare Imzot Mark Sopi, ipeshkëv i Ipeshkvisë së Kosovës. Presidenti Rugova shpall ditën e shtunë, 14 janar 2006, ditën e varrimit të Imzot Sopit, “ditë zie në tërë territorin e Kosovës”.
Në 16 janar 2006, Presidenti Ibrahim Rugova priti kardinalin e Venedikut, Anxhelo Skola dhe shefin e Zyrës Amerikane në Prishtinë, Filip Goldberg. Këto ishin takimet e fundit që Presidenti Rugova kishte zhvilluar me diplomatë të huaj para se të ndërronte jetë.
“Presidenti Rugova pret në takime të veçanta Kardinalin Scola, shefin e Misionit Amerikan në Kosovë”, bënte të ditur komunikata nga ato takime të fundit, e dërguar nga Presidenca e Kosovës, në të cilën thuhej:
“Presidenti i Kosovës, Dr. Ibrahim Rugova, ka pritur sot (e hënë) në një takim Kardinalin Angelo Scola (Anxhelo Skola), Patriark i Venedikut, i cili ka ardhur në Kosovë për ceremonitë mortore të imzot Mark Sopit, Ipeshkvit të Ipeshkvisë së Kosovë, i cili ndërroi jetë javën e kaluar.
Kardinali Scola çmoi filozofinë politike dhe vlerat që përfaqëson Presidenti Rugova, duke uruar që Presidenti të përballojë tani edhe sfidën e shëndetit dhe të arritjes së statusit përfundimtar të Kosovës.
Presidenti Rugova vlerësoi kontributin e Imzot Mark Sopit për Kosovën.
Presidenti i Kosovës theksoi se tani që jemi në prag të zgjidhjes së statusit përfundimtar të Kosovës, pavarësia dhe sovraniteti i plotë janë zgjidhje që siguron paqe e stabilitet në vendin tonë dhe në këtë pjesë të Evropës.
Po sot, Presidenti Ibrahim Rugova ka pritur në një takim të veçantë edhe shefin e Misionit Amerikan në Kosovë, z. Philip Goldberg, me të cilin zhvilloi një bisedë për çështjet aktuale në vendin tonë”.
Që para më shumë se dy dekadave, Rugova hapur përcaktonte pozicionin gjeopolitik kosovar dhe shpallte idenë për shtet. “I vetmi kompromis për Kosovën është pavarësia, dhe ky është optimumi i gjithë shqiptarëve në rajon”, ka thënë shumë prerë Ibrahim Rugova në 6 tetor 2005, në takimin e parë me Grupin Negociator, formimi i të cilit ishte një moment me shumë rëndësi për unitetin në vend si dhe për bisedimet për statusin e Kosovës të udhëhequra nga i dërguari i posaçëm i Sekretarit të Përgjitjhshëm të OKB-së, Presidenti Martti Ahtisaari, e pastaj edhe nga Treshja SHBA-BE-Rusi në angazhimet shtesë.
Të zhvilluara kështu të ndërmjetësuara e garantuara ndërkombëtarisht bisedimet për statusin – pavarësinë e Kosovës, Presidenti Ibrahim Rugova i parashikonte e kërkonte në intervisten ekskluzive, të parën të Presidentit të parë të Kosovës dhënë Agjencisë Telegrafike Shqiptare (ATSH), të cilën e zhvillova në shtator 1994.
Presidenti Rugova theksonte se, “ne kemi kërkuar një mbrojtje për Kosovën para një viti e gjysmë, një protektorat ndërkombëtar civil, një administratë civile, që do të vendosej për një kohë në Kosovë, që të normalizohet jeta, mandej të bisedohet me serbët për ardhmërinë e Kosovës”.
Bisedimet shqiptaro-serbe duhet të zhvillohen gjithsesi në prani të një pale të tretë të autorizuar, që do të garantonte edhe dialogun edhe rezultatet e dialogut dhe që natyrisht do ta udhëhiqte atë, theksonte Presidenti Rugova, dhe shtonte se, kjo palë e tretë duhej të gjendej nga SHBA-të, Kombet e Bashkuara dhe Bashkimi Evropian.
“Zgjidhja më e mirë është Kosova e pavarur e neutrale…”, theksonte e ritheksonte Presidenti historik, Ibrahim Rugova, Referendumin për Kosovën shtet sovran dhe i pavarur të 26 deri 30 shtatorit 1991 e vlerësonte “një akt që e afirmoi tutje dhe është një garanci për realizimin e pavarësisë”, fliste edhe për “lidhjet konfederale apo bashkimin me Shqipërinë” të Republikës së Kosovës, si dhe për një “politikë globale që sa më parë të bjerë muri mes shqiptarëve”…Me Presidentin Rugova bisedonim gjatë ditën e enjte të 22 shtatorit 1994, në zyrën e tij, në Prishtinë, ku sot është muzeu – Shtëpia e Pavarësisë së Kosovës.
“Kur Kosova do të jetë e lirë dhe e pavarur kjo shtëpi do jetë muze”, thoshte Presidenti Rugova në vitet e rënda të nëtëdhjeta të okupimit në shtëpinë e Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës të shndërruar në seli të institucioneve të Republikës së shpallur.
“Kjo shtëpi është shtëpi e Pavarësisë së Kosovës, shtëpi e lirisë, shtëpi e demokracisë, shtëpi e rezistencës së gjithanshme të popullit të Kosovës”, thoshte Rugova duke e përuruar muzeun më të ri të kryeqytetit të vendit, në dhjetor 2002.
Më pak se një muaj para përurimit të Shtëpisë së Pavarësisë, Presidenti Rugova në Festën e Flamurit e të 90 vjetorit të Pavarësisë Shqiptare kishte dalë me propozimin për simbolet shtetërore, për Flamurin dhe për Himnin Shtetëror të Kosovës.
“Gjithsesi ne duhet t’i kemi simbolet shtetërore si shtet i Kosovës”, thoshte ai në një intervistë poashtu ekskluzive që zhvillova në fundvitin 2002 për gazetën tradicionale të Kosovës Rilindja.
Mes pyetjeve që i bëra Presidentit Rugova, në bashkëbisedim, iu drejtova: “Kosova po bëhet edhe me simbolet shtetërore. Në Festën e Flamurit e të 90 vjetorit të Pavarësisë Shqiptare dolët me propozimin për Flamurin dhe për Himnin Shtetëror të Kosovës. Para pak ditësh, në 13 vjetorin e LDK-së, partisë që e udhëheqni Ju që nga fillimi si një lëvizje për liri, pavarësi e demokraci, përuruat edhe një monument, një shenjë shtetërore – Shtëpinë e Pavarësisë së Kosovës. Ju lutem të na flisni edhe për këto momente të rëndësishme në rrugën e bërjes së Kosovës shtet”.
Presidenti Rugova u përgjegj: “Gjithësesi ne duhet t’i kemi simbolet shtetërore si shtet i Kosovës. Siç e dini, flamurin qe sa vite unë e përdor edhe si stemë të Presidentit të Kosovës, pra si emblemë, edhe në komunikime ndërkombëtare zyrtare, po edhe të brendshme. Edhe flamurin shtetëror duhet ta kemi, flamur që shpreh specifikën e Kosovës. Tani shenjat kombëtare i përdor Shqipëria si shtet aktual.
Për himnin, do përkujtuar se është ajo kënga e dashur e 1912-tës, që e kanë kënduar të gjithë shqiptarët. Natyrisht do të ketë përpunim artistik, po them standarde artistike, po edhe standarde shtetërore. Për këto do të ndiqen procedurat, pra në konsultim me institucionet e Kosovës, me Parlamentin, me Qeverinë. Po edhe njerëzit le të diskutojnë, le t’i thonë hapur mendimet e veta. Por, besoj se shumica në Kosovë – e popullit, e intelegjencies, e klasës politike – janë dakord që të kemi simbolet tona. E kam marrë këtë si një inisiativë të Presidentit. Është në detyrën time t’i eci këto punë dhe besoj se së shpejti do të kryhen. Në këtë vazhdë ishte edhe përurimi i Shtëpisë së Pavarsisë. Dëshiruam të lëmë një monument, një traditë, atje ku janë krijuar institucionet e para të Republikës së Kosovës. Do të ketë një kompleks të Pavarësisë aty, që do të ketë objekte përcjellëse, ndërsa po ajo shtëpi nismëtare do të ruhet dhe do të ketë edhe karakter muzeal, po edhe aktiv. Do ta mbajmë gjallë atë kompleks. Pra, të krijojmë edhe një traditë. Ne kemi një traditë me Shtëpinë e Lidhjes së Prizrenit, pastaj në Shqipëri është Shtëpa e Pavarësisë në Vlorë, edhe këtu tash Shtëpia e Pavarësisë së Kosovës, që ka simbolikën e vet. Kemi edhe një shenjë të veprimit, sepse të gjithë, i gjithë populli i Kosovës, kemi kaluar nëpër atë shtëpi që ka qenë një shtëpi e shpresës, e pavarësisë, e lirisë dhe e demokracisë”.
Flamuri i Dardanisë, i dizajnuar sipas idesë së Presidentit historik Rugova dhe Flamuri Kombëtar Shqiptar janë të vendosur përjetshëm në të dy anët e Flamurit Shtetëror të Republikës së Kosovës në Shtëpinë e Pavarësisë me emrin e Ibrahim Rugovës.
E teksti i këngës “Kur ka ra kushtrimi n’Kosovë”, e cila nga Presidenti historik i Kosovës Rugova është propozuar Himn i Kosovës është ky:

KUR KA RA KUSHTRIMI N’KOSOVË

Kur ka ra kushtrimi n’Kosovë
Kur ka ra ushtrimi n’Kosovë
Janë bashku’qytete, katunde
Dhe bjeshkët me malësorë
Janë bashku’qytete, katunde
Dhe bjeshkët me malësorë
Mirë luftojkan Pejë e Gjakovë
Mirë luftojkan Pejë e Gjakovë
Mirë luftoi Prizreni, Prishtina e Llapi me Rugovë
Mirë luftoi Prizreni, Drenica e Llapi me Rugovë
Ç’na u mbush kjo tokë me dëshmorë
Ç’na u mbush kjo tokë me dëshmorë
Të na rrnojë e jona Kosovë, të na rrnojë o përgjithmonë
Të na rrnojë e jona Kosovë, të na rrnojë o përgjithmonë

I lindur në 2 dhjetor 1944 në fshatin Cercë, komuna e Istogut, Rugova, më 23 dhjetor 1989 u bë themeluesi dhe lideri i Lidhjes Demokratike të Kosvës (LDK), e cila më shumë se parti lindi si lëvizje gjithëpopullore për liri, pavarësi e demokraci.
Më 24 maj 1992, pas deklarimit të popullit të Kosovës në referendum për pavarësi një vit më parë, Rugova në zgjedhjet e para nacionale parlamentare e presidenciale u zgjodh President i Republikës së Kosovës, e cila ishte shpallur në vitin 1990, por nuk ishte njohur ndërkombëtarisht.
Si gjithmonë, edhe më 4 mars 2002, duke u inauguruar në Parlamentin e Kosovës president i pas zgjedhjeve të para nacionale të pasluftës – në liri, Rugova theksonte: “Çdo ditë ne të gjithë duhet të zgjohemi me një mendim të bukur: Çfarë të mire mund të bëjmë sot për Kosovën?”.
PRESIDENTI AMERIKAN CLINTON E KRYEMINISTRI BRITANIK BLAIR: PËR KRISTALET E RUGOVËS DHE “BESËN” E DHËNË PËR TË NDIHMUAR KOSOVËN
Personalite të larta nga e gjithë bota, sa herë që vijnë në Kosovë kujtojnë me vlerësimet më ta larta Presidentin historik Rugova.
Presidenti amerikan Bill Clinton, në 1 nëntor 2009, në fjalën e tij në Kuvendin e Kosovës, por edhe në sheshin me emrin e shtatoren e tij në Prishtinë, ka përkujtuar Presidentin e Kosovës, Ibrahim Rugova dhe një gurë kristali të cilin ai ia kishte dhuruar.
“Ai gurë kristal të cilin ma dha Rugova i është dhuruar një universiteti, por për një kohë ai ishte i njohur edhe në SHBA me emrin ‘Guri i Rugovës’”, ka thënë Presidenti amerikan Clinton.
Ai ka treguar se është rritur në një vend që ka gjeologji të ngjashme me Kosovën, në Arkanzas. “Atëherë, ai (Rugova), më tha se duhet të na ndihmosh”, ka përkujtuar ish-Presidenti i SHBA-ve Bill Clinton.
Në vitin 1998, Tony Blair, atëherë Kryeministër i Britanisë së Madhe, ia kishte dhënë “besën” Ibrahim Rugovës, Presidentit historik të Kosovës, se do të ndihmonte.
Këtë e tregoi vetë Blair në Prishtinë në 9 korrik 2010, në fjalimin e tij në seancën solemne të Kuvendit të Kosovës:
“Më kujtohet fundi i vitit 1998, vizita në Doëning Street e Ibrahim Rugovës. Ai ishte një burrë i qetë dhe modest. Ai më dha një dhuratë të vogël të kristalit të purpurtë dhe të bardhë. E mbajta gjatë tërë qëndrimit tim në Doëning Street mbi tavolinën time. Tash ajo ndodhet në shtëpinë time mbi kaminë.

Ai (Rugova) më tregoi të vërtetën për Kosovën. Orvatjet e popullit të saj, nevojën që bota të dëgjojë, detyrën e botës për të vepruar. Ai nuk bërtiste, nuk e shfaqte gjendjen me slogane ose gjeste ekstravagante. Ai fliste butë por me një sinqeritet mbresëlënës. Përderisa largohej, më tha: ‘Ju lutem, po ju kërkoj vetëm një gjë: mos lejoni që populli im të vuajë më. Ndjeni për të siç ndjeni për popullin tuaj. Dhe ndihmoni’.
I thashë se Britania do të ndihmonte. Ia dhashë ‘besën’ time. Detyrimin tim. Dhe e mbajta. Sot kujtoj Ibrahim Rugovën dhe shpreh respektin tim për lidershipin, vendosmërinë dhe urtësinë e tij”.
Duartrokitjet frenetike në Kuvend pas këtij tregimi shprehën edhe një herë fuqishëm falënderimin dhe mirënjohjen e përjtëshme për Kryeministrin e Britanisë së Madhe në kohën e luftës në Kosovë, Tony Blair, njeriun që bashkë me Presidentin amerikan Bill Clinton kishin vendosur të lëviznin NATO-n për Kosovën.
Në 24 mars 1999 ishte mbrëmja e ditës që i hapi shteg lirisë së Kosovës, ndërhyrjes shpëtimtare së NATO-s, forcës më të madhe planetare, kundër terrorit e gjenocidit. Ishte një ndërhyrje që pritej pasi Konferenca e parë ndërkombëtare për Kosovën në Rambuje, Francë, që kishte nisur në 6 shkurt 1999 kishte përfunduar, nga mesi i marsit, me refuzim nga delegacioni i Beogradit të marrëveshjes së pranuar nga delegacioni kosovar.
Në terrin e natës dhe të okupimit të egër, drita e shpërthimeve nga goditjet e aviacionit të NATO-s nga qielli shihej si një shpresë e besim për të ardhmen e ëndërrave për lirinë e paqen derisa në Kosovë kishte marrë përmasa gjenocidi terrori i spastrimit etnik kundër shqiptarëve.

Nga Abdurahim Ashiku/
E shkruar dhjetë vjet të shkuara, e përcjellë në një sesion shkencor emigrantësh në Athinë kushtuar Kongresit, e gjykova të vlefshme ta botoj sepse, siç kam theksuar në mbyllje të kumtimit: Kongresi i Lushnjës, është si vera, si vera e kuqe – gjak i shqiptarëve në luftërat për liri e pavarësi, sa më shumë vite të kalojnë aq më shumë vlera merr.
Dhe jo vetëm ai, e tërë historia jonë, histori që na ndjek, na mban gjallë, na bën krenarë edhe pse jemi larg Atdheut…
***
“ Sa herë që luftojshin malësorët tanë në Lanë të Lurës, ngrihesh e fluturonte mbi ta një shqipe e cila tue u rrotullue gërhiste egërshëm me zanin e saj të ashpër dhe sulej drejt frontit të serbëve. Kjo ngjarje e mrekullueshme ndodhëte përditë sa herë bëhej luftë, Tue e pamë malësorët tanë këtë shqipe që fluturonte përmbi krenat e tyne, pa u drashtë as nga plumbat e anmikut as edhe nga zhurma e luftës, përtriheshin me fuqi morale e e quejshin si shenjë ngadhënjimi fluturimin e saj dhe tue brohoritë “ Besa besë, asht dita jonë “ sulmojshin me tërbim mbi armikun, të cilin e shtyjshin, shtypshin dhe e dërmojshin…”
Janë këto shënimet e Ismail Strazimirit, të njeriut që mori pjesë me armë në dorë në tre luftëra, historikisht të mëdha për tërë Shqipërinë e në veçanti për Dibrën:
Të luftës epokale për lirinë e pavarësinë e Shqipërisë nga pushtimi shekullor osman.
Të luftës për mbrojtjen e kufijve etnikë të shqiptarizmës nga synimet grabitqare të serbëve.
Të Luftës së Madhe Antifashiste Nacional – Çlirimtare të shqiptarëve, luftë e cila e radhiti Shqipërinë në krahun e fituesve të mëdhenj.
Patrioti dibran Ismail Strazimiri ra më 16 nëntor të vitit 1943 në Sllovë, karakollin historik të qëndresës së Eles Isufit, ra heroikisht duke luftuar me armë në dorë kundër pushtuesve gjermanë.
Beteja e Lan Lurës, një karakoll në kalanë natyrore të Sinës e të Çidhnës, kala në të cilën u përkundën djepet e të parëve të Gjergj Kastriotit- Skënderbeut, ishte pjesë e betejës historike shqiptare me rrënjë në Kongresin e Lushnjës.
Atje lindi dhe mori dhenë kënga epokale e Djelmënisë Dibrane :

Drin, o lum i gjanë, Plaku i malësisë
A ke me ia lanë Dibrën Serbisë ?
Kurrë nuk durohet kjo robëni
Dibra e Mojsiut asht Shqipëni

Çohi burra, çohi
Gjithë me besa besë
Për Dibrën luftoni
Me të madhen shpresë

Lurë o vend i naltë, vend i trimënisë !
Aty u banë fjalët, besa e lirisë:
Dibra do shpëtue, vend i Kastriotit
Dibrani lirue, si ka qenë motit

Çohi burra, çohi !
Gjithë me besa besë !
Dhe lirinë festoni
Me të madhen shpresë !

Dibra historike, me lufta valë- valë,
Dera e Kastriotit, gjinit tand ka dalë.
Ke pasur kreshnikë, por ke edhe sot,
Ai për Shqipni, gjakun s’kursen dot.

Kur Lushnja mblidhte në Gjirin e saj burra në zë nga e gjithë Shqipëria, Dibra ishte nën pushtimin serb, Dibra shëronte plagët e luftërave të pandërprera, mblidhte armë dhe thante barutin për beteja të reja.
Konferenca e Londrës e kishte prerë tokën e shenjtë shqiptare sipas anatomisë së prerjes së berrave, vijës kurrizore. Qendra gjeografike shqiptare, Verduni shqiptar në qoftë se do të përmendim pikën baraspeshore të Francës, njërës prej fuqive më të egra shqiptare të kohës, gjendej në anën tjetër të kufirit. Qytetet kryesore në kurrizin tokësor të Shqipërisë, ishin prerë me sëpatën e mendjeve të ndryshkura të krerëve të fuqive të mëdha. Nuk njihet, në asnjë vend të botës, që qytetet, qendrat e krahinave të priten e të lihen në njërën anë të kufirit e fshatrat, trupi i krahinave, të lihej në anën tjetër. Dibra, Prizreni, Gjakova… qytete me histori të përveçme për shqiptarët mbetën nën Serbi, fusha dhe malësia e Dibrës, Prizrenit, Gjakovës…mbetën të gjymtuara nën… Shqipëri.
Një miku im, Myrteza Shehu, familja tetëvetëshe e të cilit në shtator 1913, pas pushkatimit barbar nga serbët të babait të tyre Sheh Hysenit, patriot, shoqërues i Abdyl Frashërit për në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, një ndër udhëheqësit e kryengritjes së madhe popullore dibrane të shtatorit 1913 kundër pushtimit serb dhe ëndrrës së tyre të moçme për të dalë fillimisht në Drin e më tej në Durrës, qe e detyruar të lejë pasuri e katandi dhe të ikte nga qyteti i Dibrës me “rrobat e trupit”, sa herë e takoja më përsëriste refrenin e një poeme të Gjergj Fishtës, poemë të cilën e kishte mësuar në shkollën fillore:

Padrejtësia e Londonit
E la Dibrën jashtë kufinit
S’kemi ndigjue nga asnjeri
Të ketë kufi nëpër vi
Nëpër vi e puren n’puren
Veç ke ti e në Prizeren
U vunë kufijt ven pa ven

Solla paksa, shumë pak, nga klima dibrane që parapriu dhe shoqëroi dhe pasoi Kongresin Historik të Lushnjës.
Dibra ishte nën pushtim. Lugina e Drinit, vargmalet nga Golloborda në Lurë e Arrën të Kukësit përbënin synimin e afërt të Serbisë, tashmë me një pagëzim të ri shovinist, Jugosllavi, kumbarë i së cilës ishte Parisi.
Nga majëmalet e Nëntë Maleve të Dibrës, jugosllavët shihnin detin, shihnin daljen në Durrës dhe Shëngjin, shihnin ëndrrën e tyre të moçme, daljen në Adriatik, ëndërr të cilën do ta shuante pushka dibrane me barutin e thatë që solli Kuvendi i Madh i Lushnjës.
Në këtë Kuvend apo Kongres, siç ka hyrë në histori morën pjesë tre njerëz në zë në botën dibrane të asaj kohe.
Haki Stërmilli, shkrimtari demokrat, autori i romanit më në zë në vitet ’30-të, romanit “Sikur të isha djalë“, në shënimet e tij “Dibra në prak të historisë”, shënime të përfunduara më 3 prill 1940, fatkeqësisht ende në dorëshkrim shkruan:
“ Mu në këtë kohë, kur shqiptari ishte mbushun plot helm dhe vner kundër armiqëve të tij, një tufë patriotësh u mblodhën në Lushnje dhe, tue interpretue vullnetin e popullit, i thirrën botës e i thanë se Shqiptarët do t’a përballojshin me vdekje çdo vendim që mund të nepesh në dam të tanësisë toksore t’Atdheut të tyne dhe se ata nuk premtojshin me ba asnji koçesion mbi kurriz të tyne. Kjo thirrje, që në realitet ishte klithma e zemrave shqiptare të plasuna e të ngufmueme prej dëshprimit, i shtangu anmiqt dhe ua rrudhu guximin, pse para tyne tash kish dalë një mur pengues. Menjiher ranë poshtë thikat e kasapëve, pse Shqiptari i shtrimë për dheu kish hovë dhe ish ngritë në kambë, me fuqi të jashtëzakonëshme.
Ky qe Kongresi i Lushnjës që u hap më 21 Kallnuer 1920 dhe që protestoi kundër traktatit të mfshehtë të Londrës më 1915 dhe kundër kërkesave të padrejta të fqinjve. E rrëzoi qeverin e Durrësit për vepra ilegale e arbitrare të kryeme prej saj, zgjodhi dërgatën Shqiptare për Paris, redaktoi një statut themeltar, zgjodhi anëtarët e Regjencës dhe ata të Senatit. Të gjitha këta vendime u zbatuen menjiherë dhe kabineti i formuem erdh e zu vend në Tiranë…
…Në Kongresin e Lushnjës më 1920 u vunë themelet e Shtetit të lirë Shqiptar…Dibra në këtë Kongres u përfaqësue prej Ramiz Dacit, Dine Maqellarës e Dine Demës…”
Ramiz Daci lindi në qytetin e Dibrës në vitin 1887. Mbasi mbaroi në Stamboll shkollën ushtarake “Ashiret“ vazhdoi karrierën ushtarake me gradën e oficerit. Ishte një ndër përkrahësit e zjarrtë të çështjes shqiptare. Kur u ngrit flamuri i Shqipërisë në Vlorë dhe Shqipëria u shpall e Pavarur, ai ishte aty. Në janar të vitit 1920 ishte një ndër përfaqësuesit e Dibrës në Kongresin e Lushnjës. Ishte deputeti i parë i Dibrës në qeverinë e re shqiptare. Në vitin 1922 u burgos në Peshkopi dhe në rrugë drejt Tiranës, u vra tek Ura e Qytetit të Skënderbeut prej mercenarëve të Ahmet Zogut, asokohe ministër i Brendshëm.
Dine Maqellara lindi në vitin 1875 në Maqellarë. Në vitin 1912, bashkë me disa atdhetarë të tjerë doli maleve të Dibrës për të kërkuar me armë në dorë lirinë e shqiptarëve. Ishte kundërshtar i ashpër i Esat Pashë Toptanit. Ishte pjesëmarrës aktiv në të gjitha kryengritjet kundër pushtimit serb. Në janar 1920 përfaqësoi Dibrën në Kongresin e Lushnjës. Vdiq në vitin 1928.
Delegatët e Dibrës në Kongresin e Lushnjës shkonin me krahë të ngrohtë. Në Dibër, në roje të tokës së të parëve, ata kishin lënë një njeri që populli e quante Arusha e Maleve, në krye të forcave kryengritëse shqiptare në Dibër ishte Gjenerali me Shajak, Eles Isuf Ndreu.
Arrasi, një fshat i vogël në grykëderdhjen e Setës në Drinin e Zi, fshat në Trojet e vjetra të Kastriotëve, do të shndërrohej fill pas Kongresit të Lushnjës, në qendrën e Prefekturës së Drinit, prefekturë e cila shtrihej nga Llanga në kufi me Librazhdin në Has në kufi me Gjakovën. Asokohe Peshkopia ishte nën pushtimin serb. Do të shndërrohej edhe në qendrën e Kuvendit të Arrasit, apo e thënë sipas gojës së popullit, në selinë e “Qeverisë së Arrasit”. Më 13 gusht Kuvendi i Arrasit dha kushtrimin popullor “O liri, o vdekje“. Mbi tremijë dibranë erdhën, me armë në dorë për të përshëndetur “Qeverinë e Arrasit”, për t’u vënë nën komandën e më të madhit luftëtar kundër synimeve serbe ndaj Shqipërisë, gjeneralit të pamposhtur popullor, Eles Isuf Ndreut, i sapo emëruar nga Kuvendi si Komandant i Forcave të Armatosura Dibrane.
“Në mëngjesin e 15 gushtit 1920, shkruan Haki Stërmilli, u ndigjue britma “Besë a Besë“ e Sufë Xhelilit (nipit të Eles Isufit ) dhe krisma e pushkës së tij që u zbraz kundër serbëve të grumbulluem tek Vorret e Shumbatit. Mbasandaj nuk u ndigjue tjetër veçse nji gurgullimë e vrazhdët prej krismës së pushkëve, të mitrolozëve, të topave, të bombave dhe të gjamëve. Menjiherë u çue Elezi dhe u bërtiti trimave që kish aty: Në Luftë!
Të gjithë sulmuen. Mbrenda pesë minutave lufta kish plasë në të katër anët e Dibrës, qysh prej skajeve të Gollobordës e deri në Kala të Dodës, prej vijës së kufirit 1918 e deri në buzë të kufirit 1913.
Në mbramë, kur po perëndonte dielli, kishte perëndue sundimi serb në tanë qarkun e Dibrës…”
Kongresi i Lushnjës i dha Dibrës dhe Dibranëve lëngun e jetës për t’i rrënjosur thellë e më thellë rrënjët në truallin e qëmotshëm të Kastriotëve, i dha barutin e thatë për një fitore të madhe historike. Pas tij e më tej, do të kishim për herë të parë një Shqipëri, ndonëse të cunguar e të prerë mizorisht. Kjo copë shqiptare, me përjashtim të Shën Naumit dhe Vermoshit që Zogu ua dha dhuratë serbëve – jugosllavë, nuk do të nënshtrohej më kurrë, as nga pushtimi fashist dhe nazist dhe as nga synimet e Jugosllavisë së Titos për ta aneksuar atë si republikë të shtatë të Jugosllavisë.
Kongresi i Lushnjës, është si vera, si vera e kuqe – gjak i shqiptarëve në luftërat për liri e pavarësi, sa më shumë vite të kalojnë aq më shumë vlera merr.
Shpresoj që nëpërmjet këndvështrimit nga Dibra të kem sjellë disa vlera, nga vlerat shumë të mëdha ende të panjohura që ai ruan në kujtesë dhe dokumente.