Rrethanat historike te vendosjes se Legalitetit ne Shqiperi, 24 dhjetor 1924

Prof.Dr.Muharrem Dezhgiu/
Pas mbarimit te Luftes se Pare Boterore, shteti shqiptar hyri ne nje etape te rendesishme te jetes se tij. Pasi kishte arritur disa rezultate ne afirmimin nderkombetar,iu desh te kalonte veshtiresi dhe konvulsione te rrezikshme,per stabilitet te brendshem te tij.Ne luften per kapercimin e ketyre veshtiresive,ku problem themelor mbetej mbijetesa e shtetit shqiptar,duhen kerkuar dhe shkaqet e triumfit te Legalitetit te 24 dhjetorit 1924.
Pas Kongresit te Lushnjes,detyra kryesore ishte ndertimi,legjitimimi dhe stabilizimi I shtetit shqiptar,ne planin e brendshem dhe ate nderkombetar,e cila rezultoi mjaft e veshtire per klasen drejtuese shqiptare.
Goditja e pare e legjitimitetit dhe e stabilitetit te shtetit, iu dha ne fund te vitit 1920.Ndryshe nga sa kishte percaktuar Kongresi i Lushnjes,qeveria e Sulejman Delvines, e cila duhej te bente legjitimimin nderkombetar te shtetit shqiptar,dha doreheqjen (14 nentor 1920).Vendi u detyrua te shkonte ne zgjedhje te parakoheshme,aspak opportune ne situaten nderkombetare,ku gjendej ceshtja shqiptare.
Fatmiresisht, zgjedhjet e para politike perfunduan me sukses.Ndonese me veshtiresi,u ngriten institucionet politike gjate qeverisjes se Iljas Vrionit si kryeminister.Per shkak te krizes ne Mirdite,ku kishin shkuar A.Zogu,nje grup i pozites dhe nje grupi i opozites,formuan me konsensus qeverine e drejtuar nga Pandeli Evangjeli.Ky kabinet qeveritar u quajt ndryshe si Bashkimi i Shenjte.Qeveria e tij u miratua rregullisht ne parlament dhe si e tille ishte legjitimuar.
Keshilli I Nalte,vetem pas pak ditesh,shperndau Parlamentin,duke I derguar deputetet me pushime te detyrueshme(!).Ky veprim ishte nje shkelje ligjore,e cila gati sa nuk perfundoi ne konflikt te armatosur.Pas ketij veprimi,Aqif Pasha,Zija Dibra,Hasan Prishtina etj.organizuan nje grusht shteti.Ata nxiten nje krize brenda qeverise se P.Evangjelit,duke larguar prej saj mbeshtetesit e tyre dhe kur Parlamenti ishte I shperndare.Pastaj, dy anetaret e Keshillit te Larte (A.Pasha dhe Z.Dibra) “shkarkuan” nga detyra kryeministrin Evangjeli.Kjo ishte nje shkelje e rende ligjore,sepse nuk kishin nje kompetence te tille.P.Evangjeli e kundershtoi doreheqjen e detyruar,por pastaj e dha,kur u kercenua me forcen e armeve.Ai pranoi doreheqjen per te mos e cuar vendin ne nje konflikt civil.U krijua qeveria e Qazim Koculit me jete per nje dite.Pas saj u formua qeveria e drejtuar nga Hasan Prishtina,duke finalizuar grushtin e shtetit.Por qeveria e H.Prishtines pati jete vetem 6 dite.(6-12 dhjetor 1921).
Grushti i shtetit deshtoi si rezultati i kundershtimit qe ndeshi nga nepunesit e ministrive dhe nga populli i Tiranes,si dhe nga reagimi I vendosur i Ahmet Zogut,ne krye te ushtrise kombetare,qe erdhi nga Mirdita.Ne kete rast,A.Zogu veproi si garantues i legjitimitetit dhe i stabilitetit te shtetit.Ai siguroi ardhjen e deputeteve dhe mbledhjen e Parlamentit.Deputetet ishin larguar me kercenimet per arrestim.Qeveria ilegale e H.Prishtines u shperbe.
Parlamenti denoi grushtin e shtetit dhe mori masa kompromisi ndaj organizatoreve te tij.Eshte thene se keto perplasje kane qene midis Hasan Prishtines dhe Ahmet Zogut.Kjo pikpamje eshte vecse banalizim i historise.Ishte nje grup i Komitetit te Mbrojtjes se Kosoves dhe nje grup politikanesh nga Shqiperia,te cilet mendonin se,me pare duhej qe Shqiperia te konsolidohej dhe me pas te perparohej me kerkesat per Kosoven.Per ndryshe, mund te shkaktohej nderhyrje jugosllave dhe te shkaterronte ate qe ishte arritur.Me kete ka te beje dhe perpjekja e H.Prishtines per sjelljen e armeve ne Shqiperi,me 1920,me ane te D’Anunzzio-s.Ky veprim penalizonte Shqiperine,qe ishte pa aleat dhe po luftonte ne Vlore.Ky ishte nje veprim I gabuar i Hasan Prishtines.
Por qeveria e dale nga Parlamenti (e drejtuar nga Xhafer Ypi) u sfidua nga Kryengritja e Marsit 1922.Legjitimiteti dhe stabiliteti u sfiduan serish ,si nga forcat qe ishin pergjegjes per grushtin e shtetit(H.Prishtina,A.Pasha,Z.Dibra),ashtu edhe nga agjentet e shteteve te huaja.(Halit Lleshi e Hamit Toptani). A.Zogu,minister I Brendshem,rezistoi dhe arriti t’ia dale mbane kesaj kryengritje me pasoja shkaterrimtare per vendin.Ishte hera e dyte,pas asaj te dhjetorit 1921, qe ai vihej ne mbrojtje te ligjeshmerise dhe te stabilitetit te vendit.Kete te vertete e pohuan ministri britanik ne Shqiperi,Eyres dhe diplomate te tjere,te cilet e vleresuan ate si njeriun kryesor per stabilitetin e shtetit dhe vijueshmerine konstitucionale te tij.
Pas eleminimit te kesaj kryengritje dhe me tej,deri ne fund te vitit 1922,pas ardhjes se A.Zogut ne krye te qeverise (2 dhjetor 1922-25 shkurt 1924),stabiliteti I vendit u forcua.Kjo fitore u perforcua me zgjerimin e Statutit te Lushnjes.Bazat kushtetuese te shtetit u zhvilluan,duke rritur legjitimitetin e institucioneve te tij.Ligji dhe rendi kushtetues u vendosen edhe ne terren,ne nje shkalle qe nuk ishte njohur me pare.Kete fakt esencial e deshmojne gjithe dokumentet e kohes dhe shumica e studiuesve serioze.Gjate kesaj kohe u pergatit terreni dhe u shpallen zgjedhjet per Asamblene Kushtetuese, e cila do te perforconte bazat e shtetit dhe stabilitetit te tij.
Ne prag te zgjedhjeve,qeveria e Zogut pesoi nje carje te re.Kundershtaret e tij planifikuan nje grusht shteti tjeter,asgjesimin e kryeministrit diten e 28 nentorit 1923.Zogu u informua per kete komplot.Duke pasur dhe keshillat e ministrit britanik Eyres,ai nuk ndoqi rrugen e eleminimit te komplotisteve,e cila mund te conte ne nje lufte vellavrasese.Ai ndoqi rrugen e kompromisit me ta,duke u lene kundershtareve kontrollin e Ministrise se Brendeshme.Ne kete menyre vendi shkoi ne zgjedhje,te cilat jane cilesuar korrekte dhe te drejta, edhe nga kundershtaret e A.Zogut.Partia e Zogut dhe ai vete propoganduan, gjate zgjedhjeve,nje sistem parlamentar si ai qe kishte dale nga Statuti i Lushnjes,duke vene theksin per nje shtet ligjor.
Zgjedhjet dhane nje rezultat te tille, ku asnjera pale nuk kishte shumicen e nevojshme per te formuar nje qeveri te forte.Opozita mbeti e zhgenjyer nga rezultati I zgjedhjeve dhe kaloi ne veprime radikale.Ndersa Zogu,permes aleancave politike,forcoi bashkepunimin ne Asamble me grupin e pavarur dhe formoi nje shumice parlamentare relativisht me solide.
Opozita ndermori hapin e pare drejt konfliktit.Avni Rustemi,njeri nga lideret e saj,organizoi dhe urdheroi atentatin kunder kryeministrit,ne shkallet e Parlamentit.(shkurt 1924).Situata u tensionua sa gati sa nuk degjeneroi ne konflikt brenda Parlamentit.Zogu ndihmoi ne kapercimin e saj,duke bere thirrje per qetesi dhe veprime ligjore.Ne shenje kompromisi ai dha doreheqjen dhe u zevendesua nga Sh.Verlaci.
Opozita,ne vend qe te terhiqej dhe te modelonte qendrimet e saj,i ashpersoi qendrimet e saj.Ne keto rrethana te tensionuara ndodhi vrasja e dy amerikaneve ne Mamurras.Opozita,pa pasur asnje argument,fajsoi Zogun.Shtytesit e asaj vrasje nuk u zbuluan kurre.Ajo mund te kishte origjina te ndryshme.Mund te kishte qene incident ordiner grabitesish,por mund te ishte nxitur edhe nga fqinjet veriore,te cilet punonin me zell,ne kete kohe,per te ndezur nje konflikt civil ne Shqiperi.
Shumica beri hapin e duhur,duke i ofruar opozites tre poste kryesore ne qeveri: ministrin e Financave,te cilin e zuri L.Gurakuqi,ministrin e Arsimit te cilin e mori perfaqesuesi i Komitetit te Kosoves dhe te ministrit te Mbrojtjes,i cili do te plotesohej pas negociatave me grupet e tjera te opozites.Kjo levizje ishte ne drejtimin e duhur,drejt stabilitetit dhe shuarjes se konfliktit,gje qe i ndihmonte rikthimit te normalitetit kushtetues ne vend.Segmentet radikale te opozites,me Nolin ne krye,e stigmatizuan kete hap kompromisi te shumices,duke ironizuar dhe vene ne loje Gurakuqin.
Opozita shfrytezoi per qellimet e saj vrasjen e Avni Rustemit.Ajo radikalizoi qendrimin e vet duke e kthyer kete ngjarje te rende ne shkak dhe motiv te fillimit te anarkise.U largua nga Asamblea Kushtetuese dhe leshoi kushtrimin per kryengritje.Me fillimin e kryengritjes,ku forca kryesore e saj ishte ushtria,u shkaterrua legjitimiteti e rendi kushtetues,ashtu dhe stabiliteti i vendit.Bashke me keto u shkaterrua edhe sistemi parlamentar,ne thelb demokratik,i caktuar me konsensus nga Statuti i Lushnjes dhe dokumenti i perkohshem kushtetues “Zgjerim i Statutit te Lushnjes”.Grupet e opozites ishin shkaktare kryesore te ketij rrenimi te rendit kushtetues.
Nisur nga keto rrethana historike,rikthimi I A.Zogut,ne dhjetor 1924,nga pikpamja konstitucionale,mund te vleresohet,me te drejte,nje triumf i Legalitetit apo rikthim i ligjshmerise,per keto arsye:1) U permbys nje qeveri e ardhur ne pushtet me dhune,qe kishte shkelur legjitimitetin dhe legalitetin e shtetit shqiptar. 2) Qeveria e Nolit nuk perfilli asnjerin prej institucioneve legale te vendit,si Asamblene Kushtetuese,Keshillin e Larte,etj.3) Kjo qeveri sfidoi edhe Statutin e Lushnjes dhe Zgjerimin e Bazave te ketij Statuti.4) Edhe pse erdhi ne pushtet ne menyre te jashteligjeshme dmth ilegale,ajo nuk deshi dhe nuk arriti ta legjitimonte qeverine me ane te zgjedhjeve te reja.5) Qeveria e perbere nga fraksione kundershtare me interesa te caktuara,krijoi anarki ne vend dhe ,nga ana tjeter,mori tiparet e nje diktature, por te fraksionuar brenda saj.
Per shkak te veprimeve te meparshme te opozites,per shkak te rolit te saj ne Kryengritjen e Qershorit,per shkak te karakterit ilegjitim e gabimeve te qeverise se Nolit, ai dhe qeveria e tij u vleresua nga Fuqite e Medha jo vetem si shkeles i legjitimitetit te shtetit shqiptar,por edhe si nje kercenim real per stabilitetin ne Shqiperi dhe ne Ballkan.
A.Zogu dhe shumica e Asamblese Kushtetuese qe e kishte perkrahur ate,per rolin qe kishte luajtur ne ngjarjet e lartpermendura,ne vitet 1920-1924,u pa si faktor themelor stabiliteti dhe njekohesisht si faktor legjitimiteti. Ai kishte qendruar gjithnje ne krah te ligjit dhe faktor kyc i stabilitetit.Duke vleresuar A.Zogun per keto qendrime, Fuqite e Medha dhe, ne radhe te pare, Britania e Madhe me influence ne Evrope dhe ne Ballkan,i dhane mbeshtetje atij dhe perkrahesve te tij si forca kryesore legale e stabilizuese e shtetit dhe vendit.Rikthimi i A.Zogut me 24 dhjetor 1924,i vertetoi keto pritshmeri.Ai vendosi shume shpejt rregullin, rendin dhe ligjin,duke rikthyer shumicen e Asamblese Kushtetuese dhe qeverine e permbysur me grusht shteti (qeveria e I.Vrionit).Me tej vijoi ndryshimet politike mbi baza legale.Shpartallimi ushtarak i opozites kryengritese dhe arratia e saj,nuk krijonin kushte per rikthimin e ketij sistemi.Ne situaten e re, u krijua nje sistem tjeter politik,mbi baza ligjore,me autoritarist,por,njekohesisht me i pershtatshem per stabilitetin e shtetit.
*Kumtese e mbajtur ne Tubimin perkujtimor te 39 Vjetorit te ndarjes nga jeta e Abaz Kupit-10 Janar 2015, Kew Garden New York