nga Anton Ăefa*/
âSâ ka dyshim se mĂ« gĂ«zohet zemra kur mĂ«soj pĂ«r ndjenjat e bukura qĂ« ushqejnĂ« kundrejt meje nĂ« ShqipĂ«ri . . . . Kujtoj se çdo takim me tĂ« tilla kombe na sqaron mĂ« sĂ« miri pikĂ«pamjen tonĂ« pĂ«rmbi rastet dhe pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« tonĂ« kombĂ«tare.â â Woodrow Wilson/
âWilsoni bĂ«ri mĂ« tepĂ«r se çdo njeri pĂ«r indipendencĂ«n e ShqipĂ«risĂ«â â Fan Noli/
âGjithĂ« shqiptarĂ«t duhet tâi ngrenĂ« Wilsonit njĂ« monument tĂ« pavdekur nĂ« zemrat e tyre.â â Faik Konica/
Me hyrjen e Shteteve tĂ« Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s nĂ« LuftĂ«, udhĂ«heqĂ«sit e âVatrĂ«sâ erdhĂ«n nĂ« pĂ«rfundimin se fitorja kaloi nga Forcat e Boshtit, tek tĂ« cilat kishin shpresuar deri atĂ«herĂ« nĂ« zgjidhjen e çështjes shqiptare, nĂ« anĂ«n e Forcave Aleate (AntantĂ«s). NĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« veçantĂ«, atyre ua ngrohi zemrat qenia nĂ« krye tĂ« kĂ«tij shteti tĂ« madh e presidentit Woodrow Wilson qĂ« âpredikonte me gjithĂ« zellin e njĂ« profeti biblik nevojĂ«n pĂ«r njĂ« kod moral nĂ« politikĂ«n ndĂ«rkombĂ«tareâ 1).
Wilsoni qe pĂ«rpjekur me ngulm ta mbante vendin e tij jashtĂ« konfliktit dhe tĂ« zbatonte planet e tij reformiste, por me provokimet e herĂ«pashershme tĂ« GjermanisĂ« dhe, sidomos, kur ajo fundosi katĂ«r anije amerikane, ai i kĂ«rkoi Kongresit tâi shpallte luftĂ« asaj. 2).
NĂ« fjalimin e tij historik para Kongresit Amerikan, mĂ« 2 prill 1917, ai deklaroi se âlufta qe bĂ«rĂ« e paevitueshme, nĂ« emĂ«r tĂ« ruajtjes sĂ« paqes dhe demokracisĂ« nĂ« botĂ«. . . Ne nuk kemi asnjĂ« dĂ«shirĂ« pĂ«r pushtim apo dominim . . . nuk Ă«shtĂ« gjĂ« e lehtĂ« tĂ« udhĂ«heqĂ«sh kĂ«tĂ« popull tĂ« madh e paqedashĂ«s nĂ« luftĂ«. . . . Por e drejta Ă«shtĂ« mĂ« e çmueshme se paqja dhe ne duhet tĂ« luftojmĂ« pĂ«r ato gjĂ«ra qĂ« janĂ« tĂ« shtrenjta pĂ«r ne . . . . Sot ka ardhur dita qĂ« Amerika tĂ« derdhĂ« gjakun pĂ«r parimet tĂ« cilat i dhanĂ« jetĂ«n, lumturinĂ« dhe paqen qĂ« ajo ruan . . . . Zoti e ndihmoftĂ«!â3).
MĂ« 8 janar 1918, Wilsoni propozoi â14 Pikatâ e tij tĂ« njohura si bazĂ« tĂ« bisedimeve pĂ«r paqen. âSi njĂ«ri nga katĂ«r udhĂ«heqĂ«sit e KonferencĂ«s sĂ« Paqes, ai luftoi burrĂ«risht pĂ«r tĂ« kontrolluar lakminĂ« e vendeve fituese dhe u pĂ«rpoq pĂ«r tĂ« vendosur drejtĂ«si pĂ«r tĂ« gjitha kombet.â 4).
â14 Pikatâ, ndĂ«r tĂ« tjera, kĂ«rkonin qĂ«: politika e jashtme e njĂ« shoqĂ«rie demokratike tĂ« mbĂ«shtetej nĂ« baza tĂ« shĂ«ndosha morale; zgjidhja e konflikteve tĂ« bĂ«hej nĂ«pĂ«rmjet marrĂ«veshjeve tĂ« hapura, drejtĂ«sisĂ« dhe vetĂ«vendosjes sĂ« popujve; tĂ« kufizoheshin armatimet nĂ« maksimum dhe tĂ« pĂ«rdoreshin ato thjesht pĂ«r sigurimin e brendshĂ«m; lundrimet e lira nĂ« detra tĂ« hapura.
NjĂ« nga arritjet mĂ« tĂ« mĂ«dha nĂ« planin 14 PikĂ«sh ishte formimi i Lidhjes sĂ« Kombeve. NĂ« pikĂ«n e fundit tĂ« planit tĂ« Wilsonit pĂ«r paqĂ«n, thuhej: âNjĂ« shoqatĂ« e pĂ«rgjithshme e kombeve duhet formuar . . . me qĂ«llimin e sigurimit tĂ« garancive tĂ« ndĂ«rsjellta tĂ« pavarĂ«sisĂ« politike dhe integritetit territorial tĂ« shteteve tĂ« mĂ«dha e tĂ« voglaâ 5).
Ai arriti tâi bindĂ« shtetet fituese tĂ« pranojnĂ« formimin e Lidhjes sĂ« Kombeve, tĂ« parĂ«n organizatĂ« tĂ« madhe ndĂ«rkombĂ«tare, tek e cila ai varte shpresĂ«n e njĂ« paqeje tĂ« qĂ«ndrueshme; por u zhgĂ«njye thellĂ«sisht, kur, pasi u kthye nĂ« AmerikĂ«, Senati â armik i tij â nuk e ratifikoi Traktatin.
Në këtë dokument përmendeshin zgjidhjet konkrete të shteteve të veçanta si Rusisë, Belgjikës, Francës, Italisë, Austro-Hungarisë, Turqisë, Polonisë. Në pikën 11 (po e japim të plotë në referencat) (6), flitej për shtetet e Ballkanit, por nuk përmendej Shqipëria.
* * *
âDeklaratat e Wilsonit rreth âluftĂ«s pĂ«r tâi dhĂ«nĂ« fund luftĂ«sâ dhe âe drejta e vetĂ«vendosjes sĂ« kombeveâ u ngjalli shpresat popujve tĂ« shtypur pĂ«r drejtĂ«si nĂ« vendimet e bisedimeve pĂ«r paqen. Vatra u bĂ« njĂ« avokat militant i kauzĂ«s sĂ« aleatĂ«ve. AnĂ«tarĂ«t e saj nĂ«nshkruan huat pĂ«r luftĂ«n dhe I PĂ«rndritshmi Fan Noli vizitoi kampet ushtarake nĂ« Massachusetts, duke u mbajtur fjalime tĂ« zjarrta tĂ« rinjve guximtarĂ« (Ă«shtĂ« fjala pĂ«r ushtarĂ«t shqiptaro-amerikanĂ«, â sqarimi im, A. Ă)â 7).
Ja si shkruan Qerim Panariti: âMe hyrjen e AmerikĂ«s nĂ« luftĂ« nĂ« Prill 1917, shpresat pĂ«r çlirimin e ShqipĂ«risĂ« nga okupatorĂ«t u shtuan, po me zgjerimin e shpresave pĂ«r shpĂ«timin e ShqipĂ«risĂ«, u zgjerua dhe aktiviteti i Nolit. Nolit tani sâi zinin kĂ«mbĂ«t dhe detyrat kishĂ«tare sâmund tâi neglexhonte, VatrĂ«n sâmund ta neverite. Personi i Nolit, oratori mĂ« i shĂ«nuar i racĂ«s Shqiptare nâAmerikĂ«, u detyrua tĂ« bredhĂ« nĂ«pĂ«r kampet e rekrutimit ku ndodheshin djem ShqiptarĂ« duke i kĂ«shilluar se hyrja e AmerikĂ«s nĂ« luftĂ« do tĂ« shpĂ«tonjĂ« ShqipĂ«rinĂ« dhe botĂ«n nga tirania militariste e autokrative monarqike tĂ« EvropĂ«s QĂ«ndrale.â 8).
NĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« ruajtur pavarĂ«sinĂ« e ShqipĂ«risĂ«, tĂ« mohuar nga Anglia, Franca, Italia, udhĂ«heqĂ«sit e âVatrĂ«sâ i joshi kĂ«rkesa e Presidentit pĂ«r vetĂ«vendosjen e popujve dhe ndalimin e traktateve tĂ« fshehta.
MĂ« 4 korrik 1918, nĂ« pelegrinazhin e organizuar nga presidenti Wilson nĂ« Mount Vernon, vendi historkik ku Ă«sh tĂ« varrosur presidenti i ParĂ« i AmerikĂ«s, George Washington, âVatraâ dĂ«rgoi Nolin, kryetarin e saj, pĂ«r tĂ« pĂ«rfaqĂ«suar ShqipĂ«rinĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« mision, Nolit iu dha rasti tĂ« shtrojĂ« shkurtazi problemin e ShqipĂ«risĂ«. Pas takimit qĂ« pati me Wilsonin, ai i dĂ«rgoi Komisionit QĂ«ndror tĂ« âVatrĂ«sâ nga Washingtoni kĂ«tĂ« mesazh: âUdhĂ«timi im kĂ«tu triumfoi. Fola dy herĂ« me PresidentinWilson, i cili mĂ« dha shpresa tĂ« mĂ«dha . . .â 9).
Takimin e tij me Wilsonin, Noli ka pĂ«r ta kujtuar me admirim e mirĂ«njohje tĂ« thellĂ« e vlerĂ«sim tĂ« lartĂ« nĂ« disa raste. NĂ« Fjalimin e tij drejtuar ushtarĂ«ve amerikanĂ« me prejardhje shqiptare nĂ« Camp Devens, mĂ« 8 shtator 1918, ndĂ«r tĂ« tjera, ai tha: âNe i kemi sytĂ« nga Amerika pĂ«r mĂ«kĂ«mbjen e pavarĂ«sisĂ« shqiptare. Duke gjykuar nga rrjedha e zhvillimit tĂ« ngjarjeve nĂ« fushĂ«n e betejĂ«s, tani nuk ka asnjĂ« dyshim qĂ« kjo luftĂ« do tĂ« pĂ«rfundojĂ« me fitoren e AmerikĂ«s, qĂ« do tĂ« jetĂ« njĂ« triumf pĂ«r demokracinĂ« botĂ«rore dhe kushtet e palĂ«s do tĂ« diktohen brenda territorit gjerman nga njĂ« arbitĂ«r botĂ«ror, qĂ« e do drejtĂ«sinĂ«, siç Ă«shtĂ« presidenti Wilson.â 10).
Po nĂ« kĂ«tĂ« fjalim, duke bĂ«rĂ« fjalĂ« pĂ«r takimin me Wilsonin, shkruan: âKam patur nderin nĂ« njĂ« rast historik ta takoj kĂ«tĂ« njeri tĂ« madh qĂ« tani Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« orakulli i njerĂ«zve tĂ« vuajtur. Ishte Dita e PavarĂ«sisĂ«, kur pĂ«rfaqĂ«usesit e tĂ« gjitha grupeve nacionale nĂ« AmerikĂ« ishin ftuar nga presidenti Wilson pĂ«r ta shoqĂ«ruar si miqtĂ« e tij tĂ« huaj nĂ« jahtin Mayflover gjatĂ« pelegrinazhit nĂ« Malin Vernon. GjatĂ« kthimit unĂ« si lutĂ«s i pĂ«rulur iu afrova dhe i thashĂ« ta shpĂ«tonte kĂ«tĂ« racĂ« heroike dhe tĂ« pashpresĂ«, dhe tâi kthejĂ« asaj bukĂ«n e jetĂ«s, lirinĂ«. Dhe pĂ«rgjigjja e tij fisnike ishte: âUnĂ« do tĂ« kem njĂ« zĂ« (votĂ«) nĂ« Kongresin e ardhshĂ«m tĂ« Paqes dhe atĂ« do ta pĂ«rdor nĂ« favor tĂ« ShqipĂ«risĂ«â. Dhe shton: âUnĂ« nuk kam nevojĂ« tâua tregoj sa i fortĂ« Ă«shtĂ« ai zĂ« dhe se çfarĂ« vĂ«mendje tĂ« respektueshme dhe tĂ« bindshme ka ai nĂ« gjithĂ« botĂ«n, i shtyrĂ« nga drejtĂ«sia dhe i pĂ«rkrahur nga
miqtĂ« e fuqishĂ«m amerikanĂ«, mĂ« tĂ« fuqishĂ«mit qĂ« bota ka parĂ« ndonjĂ«herĂ«.â 11). Po nĂ« kĂ«tĂ« Fjalim, duke folur pĂ«r Wilsonin, thotĂ«: âWilsoni Ă«shtĂ« i sigurt se do tĂ« fitojĂ« e do tĂ« zĂ«rĂ« vend nĂ« histori si Linkolni pĂ«r humanizmin dhe si çlirimtar i tĂ« gjithĂ« kombeve tĂ« mĂ«dhenj dhe tĂ« vegjĂ«l. Kur do tĂ« shpallet paqja, ShqipĂ«ria do tĂ« rifitojĂ« pavarĂ«sinĂ«.â
NĂ« mbrojtje tĂ« çështjes shqiptare, Noli, udhĂ«heqĂ«sit e tjerĂ« tĂ« âVatrĂ«sâ dhe personalitete amerikane, miq tĂ« ShqipĂ«risĂ«, botuan, nĂ« kĂ«tĂ« periudhĂ«, shkrime nĂ« âDielliâ dhe nĂ« revistĂ«n âThe Adriatic Reviewâ. Revista âAdriatic Reviewâ u botua nĂ« Boston nĂ« gjuhĂ«n angleze, nĂ« vitet 1918-1919. Ajo i dĂ«rgohej zyrtarĂ«ve tĂ« lartĂ« tĂ« qeverisĂ« amerikane dhe personaliteteve tjera tĂ« shquara amerikane. 12). NĂ« njĂ« nga numrat e kĂ«saj reviste, u botua njĂ« memorandum, dĂ«rguar presidentit Wilson, mĂ« 27 nĂ«ntor 1918, nĂ« kohĂ«n kur AleatĂ«t po planifikonin rishtas copĂ«timin e ShqipĂ«risĂ«. Memorandumi u firmos nga kĂ«ta klerikĂ« ortodoksĂ« shqiptarĂ«: At Fan S. Noli, At Naum Cere, At Marko Kondili, At Damiani, At Pando Sinica dhe At Vangjel Camçe, 13). Mbasi jepet njĂ« historik i shkurtĂ«r i copĂ«timit tĂ« ShqipĂ«risĂ«, etj., nĂ« kĂ«tĂ« dokument thuhet: âShqiptarĂ«t shpresonin qĂ« Amerika dhe AleatĂ«t do ta ndihmonin me zemĂ«rgjerĂ«si
ShqipĂ«rinĂ« tĂ« rimĂ«kĂ«mbej, duke zgjidhur çështjen ballkanike nĂ« baza tĂ« forta, duke shpĂ«tuar njĂ« racĂ« tĂ« lashtĂ« e mjaft premtuese nga zhdukja dhe skllavĂ«rimi, e duke i dhĂ«nĂ« asaj vendin qĂ« i takon midis kombeve tĂ« qytetĂ«ruara tĂ« botĂ«s, vend pĂ«r tĂ« cilin u zhvilluan betejat mĂ« tĂ« ashpra e mĂ« tĂ« gjata nĂ« shekuj.â14). Stili i memorandumit Ă«shtĂ« dĂ«shmi e qartĂ« e dorĂ«s sĂ« Nolit.
Noli dhe vatranĂ«t e konsideronin Wilsonin si tĂ« vetmin pĂ«rkrahĂ«s nĂ« radhĂ«t e aleatĂ«ve fitues tĂ« luftĂ«s dhe kishin bindje tĂ« plotĂ« qĂ« ai do ta mbronte ShqipĂ«rinĂ« nĂ« VersajĂ«. Edhe pse Wilsoni nĂ« â14 Pikatâ nuk e kishte pĂ«rmendur ShqipĂ«rinĂ«, ata, vlerĂ«sonin frymĂ«n e propozimeve tĂ« Presidentit Amerikan, i cili nĂ« fund tĂ« FjalĂ«s sĂ« tij, mbasi parashtroi planin pĂ«r paqĂ«n botĂ«rore, pati theksuar: âNjĂ« parim evident pĂ«rshkon gjithĂ« programin qĂ« unĂ« kam paraqitur. ĂshtĂ« parimi i drejtĂ«sisĂ« pĂ«r tĂ« gjithĂ« popujt e shtetet dhe e drejta e tyre pĂ«r tĂ« jetuar nĂ« marrĂ«dhĂ«nie tĂ« mira me njĂ«ri-tjetrin, qofshin tĂ« fortĂ« a tĂ« dobĂ«tâ 15). NĂ« shkrimin âPeshkop Noli dhe bashkĂ«sia shqiptare nĂ« SHBAâ, Peter R. Prifti ka shkruar: âI impresionuar thellĂ« nga idealizmi i Wilsonit, Noli u bĂ« njĂ« pĂ«rkrahĂ«s i pasionuar i demokracisĂ« wilsoniane. DrejtĂ«sia ndĂ«rkombĂ«tare, vĂ«llazĂ«rimi njerĂ«zor, simpatia pĂ«r tĂ« dobĂ«tit,
paqja botĂ«rore qenĂ« idealet dhe vlerat qĂ« Noli dhe shqiptarĂ«t e AmerikĂ«s i bĂ«nĂ« tĂ« tyret dhe u pĂ«rpoqĂ«n tĂ« jĂ«tojnĂ« nĂ« pĂ«rputhje me to.â 16).
VlĂ«rĂ«simi i lartĂ« i Nolit pĂ«r Wilsonin shkĂ«lqen nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« veçantĂ« nĂ« Panegjerikun qĂ« ai mbajti nĂ« Kuvendin Themeltar tĂ« ShqipĂ«risĂ«, mĂ« 11 shkurt 1924, me rastin e vdekjes sĂ« presidentit Wilson. 17). âAmerika dhe tĂ«rĂ« bota vajtuan kĂ«to ditĂ« vdekjen e Wodrov Wilsonit, tĂ« njĂ«zetetetit President tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuar. PranĂ« AmerikĂ«s merr pjesĂ« nĂ« kĂ«tĂ« zi edhe ShqipĂ«ria e cila qanĂ« nĂ« fytyrĂ«n e amerikanit tĂ« madh, idealistin bujar dhe mbrojtĂ«sin e tij mĂ« tĂ« fortĂ«.â Mbasi vĂ« nĂ« dukje tĂ« mirat ekonomike e politike qĂ« ka pasur ShqipĂ«ria prej shqiptarĂ«ve tĂ« mĂ«rguar atje dhe prej vetĂ« shtetit amerikan, ai thotĂ«: âDhe kur themi Amerika, na kujtohet njĂ« emĂ«r, se tĂ« gjitha kĂ«to kanĂ« ngjarĂ«, kur nga ShtĂ«pia e BardhĂ« e Washingtonit, administronte Shtetet e Bashkuara i shkĂ«lqyeri dhe i shumĂ«vuajturi President Wilson.â
Spikat, nĂ« Fjalimin e Nolit, idealizmi i Wilson-it dhe i vetĂ« AmerikĂ«s.âVeç titullit âAmerikanâ, Wilsoni ka pĂ«r mirĂ«njohjen tonĂ« edhe njĂ« titull tjetĂ«r, atĂ« tĂ« idealistit dhe tĂ« profetit tĂ« vĂ«llazĂ«rimit ndĂ«rkombĂ«tar dhe tĂ« paqes sĂ« pĂ«rbotshme. Presidenti Wilson ishte idealist se ishte amerikan. Ata qĂ« kujtojnĂ« se Ameriaka Ă«shtĂ« vendi ku njerĂ«zia kujdesen vetĂ«m pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« dollarĂ«, nuk e njohin AmerikĂ«n aspak. Fakti qĂ« njĂ« idealist si Wilsoni u zgjodh dy herĂ« President, arrin pĂ«r tĂ« provuar thezĂ«n tonĂ«.â
MĂ« pas me penelata tĂ« shpejta, nĂ« kĂ«tĂ« panegjerik, qĂ« Ă«shtĂ« njĂ« nga perlat mĂ« tĂ« çmuara oratorike tĂ« Nolit dhe gjithĂ« oratorisĂ« shqiptare, ai na jep mjedisin familjar e shoqĂ«ror ku u rrit e u formĂ«sua karakteri i Presidentit: âWilsoni u rrit nĂ« kishĂ«, nĂ« njĂ« rrethim fetar me ungjillin nĂ« dorĂ«, i predistinuar apostull i njĂ« ideali kristianik e njerĂ«zorâ, dhe mĂ« poshtĂ«: ânĂ« çdo gjest e nĂ« çdo fjalĂ« çfaqej njeriu mistik i iluminuar, i dĂ«rguar prej PĂ«rendisĂ« pĂ«r njĂ« mision tĂ« shenjtĂ«. PranĂ« njĂ« karakteri tĂ« çelniktĂ« kishte mirĂ«sinĂ« e ShĂ«n Françeskut.â
Duke cituar nga Fjalimi i Nolit, Ă«shtĂ« vĂ«shtirĂ« tĂ« nxjerrĂ«sh citate tĂ« shkĂ«putura pĂ«r tĂ« dhĂ«nĂ« vlerĂ«simin e tij pĂ«r Presidentin, sepse tĂ« trazon tundimi pĂ«r ta pĂ«rfshirĂ« tĂ«rĂ« fjalimin. NjĂ« tundim disi i veçantĂ« tĂ« shtyn tĂ« mendosh dhe tĂ« bĂ«sh paralelizma mes idealistit tonĂ« tĂ« madh, Nolit, dhe idealistit tĂ« madh amerikan, Wilsonit (A nuk qe edhe Noli njĂ« âapostull i njĂ« ideali kristian e njerĂ«zorâ e po aq edhe kombĂ«tar?) Ngjan se kur flet pĂ«r Wilsonin, Noli mediton pĂ«r veten e vet, qĂ«, si Presidenti Amerikan, âFuqinĂ« e qeverisĂ« e kĂ«rkoi dhe e fitoi si njĂ« qĂ«llim, jo si njĂ« mjet pĂ«r apostullatĂ«n e tij.â
Wilsoni u pĂ«rpoq tâu detyrojĂ« tĂ« dy palĂ«ve, fituesve dhe tĂ« mundurve, njĂ« paqe tĂ« drejtĂ« tĂ« bazuar nĂ« idealet e tij, tĂ« pĂ«rvijuar nĂ« âKatĂ«rmbĂ«dhjetĂ« Pikatâ, âPo nĂ« Versailles, thotĂ« Noli, Wilsoni u ndodh si Danieli nĂ« shpellĂ«n e luanĂ«ve ⊠AleatĂ«t kujtonin se tĂ«rĂ« programi idealistik i Wilsonit sâishte veç njĂ« propagandĂ« hipokrite pĂ«r tĂ« gĂ«njyer opinionin e pĂ«rbotshĂ«mâ. Dhe vazhdon, duke pĂ«rgjithĂ«suar fatin e idealistĂ«ve, gjithnjĂ« sikur mediton per veten e tij: âSe kjo Ă«shtĂ« tragjedia e tĂ« gjithĂ« idealistĂ«ve, qĂ« bota kujtojnĂ« se idealizma Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« maskĂ« pĂ«r tĂ« fshehur qĂ«llime egoistike dhe materialiste tĂ« pavjelura.â
Drama e Wilsonit bĂ«hĂ«t mĂ« e rĂ«ndĂ«, kur kthehet nĂ« atdhe, sepse âdhe atĂ« copkĂ« tĂ« fitorjes qĂ« mundi tĂ« çkĂ«putĂ« nga thonjtĂ« e luanĂ«ve tĂ« Versailles tani vendi i tij do tâia rrĂ«mbente nga duart ⊠Senati Amerikan refuzoi tĂ« ratifikojĂ« Paqen e Versailles, tĂ« kryesuar prej Paktit tĂ« Lidhjes sĂ« Kombeve . . . Dhe Evropa vazhdoi luftĂ«n nĂ«n maskĂ«n e paqesâ. âPartizanllĂ«ku i vĂ«rbĂ«r mĂ« shumĂ« se çdo faktor tjetĂ«r e shkatĂ«rroi Lidhjen e KombĂ«ve.â 18), ka shkruar historiani amerikan Thomas A. Bailey, duke komentuar mosmiratimin e vendimeve tĂ« VersajĂ«s nga Senati.
Rishtas, por me detaje mĂ« tĂ« hollĂ«sishme, edhe nĂ« kĂ«tĂ« Fjalim, ai rikujton takimin me Wilsonin nĂ« Washington, duke e cilĂ«suar atĂ« âkalorĂ«s tĂ« kohĂ«ve tĂ« kaluara nĂ« njĂ« kohĂ« tragjikeâ. âAtĂ«herĂ« iu afrova â dhe i bĂ«ra njĂ« apel nĂ« emĂ«r tĂ« kombit tonĂ« fatzi, dhe pĂ«rgjigjen e tij bujare e mbanj mend sikur po e dĂ«gjonj sot ⊠Dhe e mbajti fjalĂ«n. NĂ« janar 1920, njĂ« erĂ« zije dhe dĂ«shpĂ«rimi kish rĂ«nĂ« nĂ« tĂ« gjitha anĂ«t e vendit tonĂ«, i cili qe si i vdekur nĂ« agoni. Projektet e copĂ«timit tĂ« ShqipĂ«risĂ«, redaktuar prej AliatĂ«ve, ishin njohur dhe pritej vetĂ«m njĂ« firmĂ« qĂ« tĂ« bĂ«hej fakt definiti. Firma qĂ« mungonte ishte ajo e Presidentit Wilson, firmĂ« qĂ« nuk u vu nĂ« atĂ« projekt aq tĂ« padrejtĂ«. Presidenti Wilson, jo vetĂ«m qĂ« nuk vuri firmĂ«n, po u pĂ«rgjigj dhe me dy nota, nĂ« tĂ« cilat mpronte tĂ« drejtĂ«n e ShqipĂ«risĂ« sĂ« vogĂ«l pĂ«r vetĂ«qeverim, dy nota qĂ« janĂ« dy nga xhevahirĂ«t mĂ« tĂ« ndritshĂ«m tĂ«
karrierĂ«s sĂ« tij tĂ« shkĂ«lqyer. Ato nota ndaluan copĂ«timin e ShqipĂ«risĂ« dhe na dhanĂ« rasje tĂ« marrim frymĂ« e tĂ« gatitim lirinĂ« e ShqipĂ«risĂ« qĂ« gĂ«zojmĂ« sot. QĂ« Prefekturat jugore nuk u invaduan para se tĂ« caktoheshin kufiret, kanĂ« njĂ« shkak dhe shkaku Ă«shtĂ« Presidenti Wilson.â
Noli e rikujton Wilsonin, gjithashtu, nĂ« GjenevĂ«, kur ShqipĂ«ria, e pĂ«rfaqĂ«suar prej tij, u pranua nĂ« Lidhjen e Kombeve dhe pavarĂ«sia e vendit tonĂ« u njoh zyrtarisht: âNdjeva njĂ« lĂ«msh mallĂ«ngjimi nĂ« grykĂ« dhe mĂ« rrotullonte nĂ« kokĂ« njĂ« emĂ«r, qĂ« ka fituar mirĂ«njohjen e gjithĂ« zemrave shqiptare, emri i Presidentit Wilson.â
Duke na dhĂ«nĂ« me ngjyra tĂ« gjalla vdekjen e Presidentit Amerikan, Noli e vazhdon fjalimin me vlerĂ«simet e panumĂ«rta pĂ«r Wlsonin, duke e quajtur atĂ«: âprofeti bujar i paqes njerĂ«zore, ati spiritual i Lidhjes sĂ« Kombeve, titani dhe kalorĂ«si idealistâ. Dhe mĂ« poshtĂ«: âFara e idealit qĂ« mbolli do tĂ« rrojĂ« e gjallĂ« sa kohĂ« ka zemra njerĂ«zore nĂ« botĂ«â; dhe mĂ« pas, duke iu drejtuar Kuvendit Themeltar nĂ« emĂ«r tĂ« tij dhe tĂ« shokĂ«ve tĂ« tij idealistĂ« demokratĂ«, Noli e tradhton veten kur thotĂ«: âLufta jonĂ« sâka qenĂ« e kotĂ« (Ă«shtĂ« fjala kĂ«tu pĂ«r luftĂ«n pĂ«r demokraci gjatĂ« viteve 1920-1923; shĂ«nimi im, A. Ă). Se atje ku ka varre si yti, atje ka jetĂ« e ngjalljeâ.
Sikurse idealistĂ«t e mĂ«dhenj, Ă«ndĂ«rrimtarĂ« dhe fisnikĂ«, nĂ« vizionet e tĂ« cilĂ«ve ravijĂ«zohet profecia e njĂ« tĂ« ardhmeje mĂ« tĂ« ndritur, Noli e pĂ«rfundon panegjerikun e tij pĂ«r Wilsonin dhe AmerikĂ«n: âAmerika, ajo nĂ«nĂ« bujare qĂ« i ka dhĂ«nĂ« botĂ«s Wilsonin, ka pĂ«r tĂ« lindur edhe tĂ« tjerĂ« kalorĂ«s si ay, kalorĂ«s tĂ« cilĂ«t tĂ« kenĂ« sqytin e tyre kryefjalĂ«n e Virgjilit: âRegere parvos, debellare superbasâ (TĂ« mbrosh tĂ« vegjĂ«lit, tĂ« mposhtĂ«sh kryelartĂ«t), tĂ« cilĂ«t mprojnĂ« tĂ« vegjĂ«lit dhe pĂ«runjin kryelartĂ«t, kalorĂ«s tĂ« cilĂ«t tĂ« vazhdojnĂ« dhe tĂ« mbarojnĂ« veprĂ«n e paqes, e vĂ«llazĂ«rimit, e mirĂ«dashjes ndĂ«rkombĂ«tare.â Dhe vĂ«rtet, Amerika, nĂ« ditĂ«t mĂ« tĂ« vĂ«shtira pĂ«r kombin tonĂ«, kur barabaria serbe e etur pĂ«r gjak u pĂ«rpoq tĂ« zhdukĂ« nga faqja e dheut njĂ« pjĂ«sĂ« tĂ« gjakut tonĂ«, e lindi kalorĂ«sin e madh Bill Klinton qĂ« âtĂ« mbarojĂ« veprĂ«n e paqes, tĂ« vĂ«llazĂ«rimit e tĂ« mirĂ«dashjes
ndĂ«rkombĂ«tareâ. Dhe, po ashtu, ajo lindi George W. Bushin, i cili nĂ« vizitĂ«n mĂ« 10 qershor 2007, nĂ« TiranĂ«, deklaroi qĂ«ndrimin amerikan: âKosova do tĂ« bĂ«hĂ«t e pavarur.â Dhe, nĂ« emĂ«r tĂ« AmerikĂ«s, e njohu PvarĂ«sinĂ« e saj tĂ« shpallur mĂ« 17 shkurt tĂ« kĂ«tij viti.
* * *
Po, nga ledhet e fortesĂ«s sĂ« âVatrĂ«sâ qe edhe njĂ« tjetĂ«r shqiptar i madh qĂ« falĂ«nderoi AmerikĂ«n dhe presidentin Wilson pĂ«r tĂ« mirat qĂ« blatuan pĂ«r vendin dhe popullin tonĂ« dhe vlerĂ«soi lart idealet e tyre. Ai qe Faik Konica. âJemi bindur se çdo shqiptar di dhe kupton â shkroi ai â se çâborç tĂ« madh i kemi Wilsonit. NĂ« qoftĂ« se ka ndonjĂ« shqiptar qĂ« sâmerr vesh se shpĂ«timi dhe liria e vendit (tĂ«) tij i detyrohet kryesisht Wilsonit, ai nuk Ă«shtĂ« njeri dhe duhet tĂ« kemi mĂ«shirĂ« pĂ«r verbĂ«sinĂ« dhe errĂ«sirĂ«n qĂ« i ka mbuluar trutĂ«â. Dhe mĂ« poshtĂ«: âShqipĂ«ria ishte dĂ«nuar me vdekje, dĂ«nimi do tĂ« zbatohej doemos, asnjĂ« rreze shprese sândritte gjĂ«kundi. Po e papritura ngjau, dhe kjo e papritur erdhi nga qĂ«ndrimi i Woodrow Wilsonit . . . NdĂ«rgjegja e drejtĂ«sisĂ« njohu pĂ«rsĂ«ri zĂ«rin e madh, dhe u drodh nga gĂ«zimi; se Wilsoni duke mbrojtur ShqipĂ«rinĂ« nuk e mbronte njĂ« popull tĂ« vetĂ«m, por mbronte gjithĂ« popujt,
e mbronte pariminâ 19).
Kur vdiq presidenti Wilson, ai shkroi: âGjithĂ« shqiptarĂ«t duhet tâi ngrenĂ« Wilsonit njĂ« monument tĂ« pavdekur nĂ« zemrat e tyre. Edhe po tâish i vogĂ«l pĂ«r tĂ« tjerĂ«t, Wilsoni duhet tâish i madh pĂ«r ShqipĂ«tarĂ«tâ. 20).
PĂ«r ta pĂ«rjetĂ«suar emrin e kĂ«tij mbrojtĂ«si tĂ« madh tĂ« atdheut tonĂ«, Konica, nĂ« cilĂ«sinĂ« e kryetarit tĂ« âVatrĂ«sâ, i propozoi, me anĂ«n e njĂ« kabllogrami, Kuvendit Themeltar nĂ« TiranĂ« qĂ« emri i Presidentit Ameriakn tĂ« regjistrohet nĂ« toponiminĂ« shqiptare. Ja telegrami i KonicĂ«s:
âJu lutem tĂ« shtroni njĂ« proponim pĂ«r kqyrjen mirĂ«dashĂ«se tĂ« deputetĂ«ve pa ndryshim partie: Me vdekjen e ish-presidentit Wilson u çduk mbrojtĂ«si i popujve tĂ« vegjĂ«l dhe shpĂ«timtarâ i ShqipĂ«risĂ«. Proponimi im Ă«shtĂ« tâi jepet emĂ«ri Wilsonville ose ShĂ«n Gjergjit ose SarandĂ«s. Juaji me respekt: (NĂ«nshkruar) Faik Konitza.
PĂ«rgjigjja KonicĂ«s i erdhi mĂ« 11 gusht 1924: âMe vendim ministerial, ShĂ«n Gjini u pagĂ«zua Wilsonâ (NĂ«nshkruar) Noli. 21). Dihet qĂ« nĂ« periudhĂ«n e diktaturĂ«s komuniste u zhduk nga harta e ShqipĂ«risĂ« emni i kĂ«tij Presidenti tĂ« lavdishĂ«m.
Konica nderoi Mikun e Madh tĂ« ShqipĂ«risĂ«, duke nderuar kĂ«shtu veten, âVatrĂ«nâ dhe gjithĂ« kombin tonĂ«. Disa ditĂ« pas vdekjes sĂ« Wilsonit, pikĂ«risht mĂ« 12 mars 1924, ai i dĂ«rgoi zonjĂ«s sĂ« nderuar tĂ« ish-Presidentit, Edith Bollin Galt Wilson, njĂ« kurorĂ« tĂ« bukur prej njĂ«qind trĂ«ndafilash, 50 tĂ« kuqe e 50 tĂ« bardha, tĂ« lidhur me njĂ« kordelĂ« me ngjyrat e flamurit tĂ« ShqipĂ«risĂ«, ku qe shkruar me dorĂ«: From the Albanian Federation Vatra, Boston, Massachussetsâ. 22). Veç kĂ«saj, Konica i dĂ«rgoi zonjĂ«s sĂ« nderuar Wilson telegramin: âJepmĂ«ni leje, ZonjĂ«, tĂ« bĂ«hem me respekt dragoman i hidhĂ«rimit tĂ« thellĂ« e tĂ« kthiellĂ«t qĂ« ndjejnĂ« ShqipĂ«tarĂ«t, tĂ« cilĂ«t te personi i Presidentit tĂ« madh, burrit tuaj, kanĂ« humbur mbrojtĂ«sin e tĂ« drejtave tĂ« tyre, njĂ« mik mirĂ«dashĂ«s e tĂ« fuqishĂ«m nĂ« orĂ«t mĂ« tĂ« zeza tĂ« rrezikut e tĂ« brengjeve.â 23).
MirĂ«njohja e popullit tonĂ« pĂ«r presidentin Ă«Wlson dhe AmerikĂ«n, falĂ«lĂ«nderimi dhe nderimi gjetĂ«n pasqyrim edhe nĂ« njĂ« kĂ«ngĂ« popullore tĂ« thjeshtĂ« e tĂ« bukur, âKĂ«ngĂ« pĂ«r MadhĂ«rinĂ« e Tij Wilsoninâ. PĂ«r popullin tonĂ« kĂ«nga Ă«shtĂ« vlerĂ«simi mĂ« i lartĂ«, qĂ« ai i jep njĂ« njeriu pĂ«r bĂ«mat e tij tĂ« shquara, Ă«shtĂ« njĂ« lapidar pĂ«rjetĂ«simi. Ja disa vargje tĂ« kĂ«saj kĂ«nge:
ThĂ«rresim âRroftĂ« Amerikaâ
Madhëri e Tij Wilsoni,
Me katërmbëdhjetë pika,
I thotĂ« EvropĂ«s qĂ«ndroni!â
âNjĂ« profesori amerikan, tĂ« quajtur Elmer J. Jones, â shkruan Jup Kastrati nĂ« biografinĂ« e tij pĂ«r KonicĂ«n â i bie puna tĂ« vizitojĂ« vendin tonĂ«. NĂ« fshatin ku kalon, dĂ«gjon njĂ« kĂ«ngĂ« pĂ«r Wilsonin. Ia pĂ«rkthejnĂ« dhe ky ia dĂ«rgon Presidentit amerikan. AtĂ«herĂ« ky i fundit shfaq mirĂ«njohjen e vet me letrĂ«n qĂ« po riprodhojmĂ« poshtĂ«:
âVashington D.C. 26th January 1922
I dashur z. Profesor Jones,
Ju falĂ«nderoj sinqerisht pĂ«r letrĂ«n tuaj dhe pĂ«r pĂ«rmbajtjen e saj. Sâ ka dyshim se mĂ« gĂ«zohet zemra kur mĂ«soj pĂ«r ndjenjat e bukura qĂ« ushqejnĂ« kundrejt meje nĂ« ShqipĂ«ri. Duket se do tĂ« keni pasur njĂ« eksperiencĂ« plot interes. Kujtoj se çdo takim me tĂ« tilla kombe ma sqaron mĂ« sĂ« miri pikĂ«pamjen tonĂ« pĂ«rmbi rastet dhe pĂ«rgjegjĂ«sitĂ« tona kombĂ«tare.
Me urime të përzemërta,
(NĂ«nshkruar) Woodrow Wilson. 24).
Referenca dhe shënime
1). University of Knowlledge, âGreat Leadersâ, Edited by Franklin J. Meine, Ph. B., M. A. and Harris Gaylord Warren, Ph. D., p. 379.
2). âThe New Websterâs International Encyclopediaâ, Edition published by Trident Press International, Fl., 1998, p. 1188
3). Albana MĂ«lyshi Lifshin, âUdhĂ«tim nĂ« HistorinĂ« Amerikaneâ, âDitaâ, TiranĂ«, 2003, f. 225).
4). âGreat Leadersâ, p. 383.
5). Arthur S. Link âThe Papers of Woodrow Wilson, vol. 45, 1984, p. 536.
6). Arthur S. Link. â14 Pikatâ, Pika XI â âRumania, Serbia dhe Mali i Zi duhet tĂ« zbrazen (nga forcat e huaja ushtarake â shĂ«nimi im, A. Ă), tâu rikthehen territoret e tyre; SerbisĂ« tâi jepet dalje e lirĂ« dhe e sigurt nĂ« det, dhe marrĂ«dhĂ«niet e disa shteteve ballkanike me njĂ«ri-tjetrin tĂ« pĂ«rcaktohen nga negociatat miqĂ«sore, nĂ« vijat kufitare tĂ« vendosura historikisht, dhe, gjithashtu, tâu jepen garancitĂ« ndĂ«rkombĂ«tare pĂ«r pavarĂ«si ekonomike e politike dhe integritet tokĂ«sor pĂ«r disa shtete ballkanike sipas kombĂ«sisĂ«.â
7). The Albanian Struggle in the Old =orld and Ne+â â Compiled and +written by members of The Federal =ritersâ Project of The =orks Progress Administration of Massachusetts, The =riter, INC. publishers, Boston, 1939, p.58.
8). Qerim Panariti, Fan S. Noli, Albumi IIâ, botuar nĂ« Boston, Massachusetts, 1966, f. 67
9). Idem, ibidem, f. 68.
10). Arthur S. Link, vepër e cituar.
10). âNoli: âShqipĂ«ria i ka borxh AmerikĂ«s, pĂ«rgatitur nga E. Alliu, gazeta âIllyriaâ, dt. 31 janar-3 shkurt, 2003âł, f. 24.
11). Po aty.
12). Shih âThe Albanian Struggle in the Old World . . .â, p. 59-60.
13). Refat Xh. Gurrazezi: âHistoria e FederatĂ«s âVatraâ, ShtĂ«pia botuese Globus R., TiranĂ«, 2006, f. 93-94.
14). âNoli: âShqipĂ«ria i ka borxh AmerikĂ«sâ, âIllyriaâ, 31 janar -3 shkurt 2003.
15). Arthur S. Link âThe Papers of Woodrow Wilson, vol. 45, 1984, 536.
16). Peter R. Prifti âLand of Albanians: A Crossroads of Pain and Prideâ, Tiranw, âHorizontâ, 2001, p. 229.
17). Fan S. Noli, âW Wilsonâ, nĂ«âPortrete dhe skicaâ, Mbledhur dhe pĂ«rgatitur nga dr. Nasho Jorgaqi, ShtĂ«pia Botuese Enciklopedike, TiranĂ«, 1995, f.123-129. TĂ« gjitha citimet nga ky fjalim janĂ« marrĂ« nga ky botim.
18). Thomas A. Bailey âWoodroow Wilson and The Great Betrayalâ, Published 1963 by Quadrangle Paperback, p. 38. PĂ«r kĂ«tĂ« problem, po nĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r, f. 187, lexojmĂ«: âProkurori i pĂ«rgjithshĂ«m i AmerikĂ«s nĂ« kohĂ«n e Wilson-it, Thomas G. Gregory, ka thĂ«nĂ«: âLidhja u hodh poshtĂ« nĂ« SHBA jo pse ajo qe Lidhja e Kombeve, por sepse ajo qe Lidhja e Wilson-it, dhe sepse udhĂ«heqĂ«si i madh qe rrĂ«zuar dhe nuk kishte asnjĂ« tjetĂ«r qĂ« mund ta pĂ«rdorte shpatĂ«n e tij tĂ« fuqishmeâ.
19). Muin Ăami, âJehona e vdekjes sĂ« Uodrou Uilsonit nĂ« mjedisin shqiptarâ, Studime historike, TiranĂ« 2004, f. 35.
20). Prof. Dr. Jup Kastrati, âFaik Konicaâ (monografi), Gjonlekaj Publishing, New York, f. 173.
21). Idem, f. 174-175.
22). Idem, ibidem.
23). Idem, ibidem.
24). Idem, ibidem.
* Autori e ka edituar gazeten Dielli per 14 vjet.
Â